دروغ مصلحت‌آمیز: تفاوت میان نسخه‌ها

آنچه با بررسی [[روایات]] و کتب فقهی و اخلاقی علمای اسلامی به دست می‌آید، این است که عنوان «دروغ مصلحت‌آمیز» به این صورت ترکیبی، در لسان شرع و در کلام علمای اخلاق و [[فقه|فقهاء]] متقدم وارد نشده است. بلکه در این منابع دروغگویی به خاطر برخی مصالح [[جایز]] شمرده شده است. بنابراین، عنوان «دروغ مصلحت‌آمیز»، چیزی است که در عرف مردم، رایج شده و به کار می‌رود.<ref>اترک، معنای دروغ مصلحت‌آمیز، ص۲.</ref>

تعریفی که از دروغ در سنت [[اسلام|اسلامی]] رواج دارد و تقریباً مورد اتفاق اهل لغت، فقهاء و علمای اخلاق است،«خبر خلاف واقع» است.<ref>اترک، معنای دروغ مصلحت‌آمیز، ص۳، نقل از: یحیی بن عدی، ۱۳۷۱، ۱۹؛ الطریحی، ۱۴۰۸ق، ج۴، ۲۵؛ طبرسی، ۱۴۱۵ق، ج۴، ۲۷</ref>

در سنت غربی نمی‌توان ادعا کرد که تعریفی از دروغ مورد توافق همه بوده است. اما تعریفی که می‌توان گفت در سنت غربی از بقیۀ تعاریف شهرت بیشتری دارد، این است: «دروغ یعنی دادن خبری - که متکلم به نادرستی آن باور دارد – به شخصی دیگر با این قصد که او باور کند آن خبر درست است.<ref>اترک، معنای دروغ مصلحت‌آمیز، ص۳، نقل از: Mahon2003, p.3</ref>

'''دوران امر بین دو محذور''' به معنای آن است که اگر شخص راست بگوید دچار محذوری مانند ترک [[واجب]] یا ارتکاب [[حرام]] می‌شود. از طرفی اگر دروغ بگوید نیز مرتکب حرام و دروغ‌گویی شده است. در این موارد، از نظر [[شارع]] مقدس و عرف عقلاء در صورتی که محذور دروغگویی از محذور دیگر سهل‌تر باشد، دروغگویی جایز است.<ref>اترک، معنای دروغ مصلحت‌آمیز، ص۱۸-۱۹</ref>

# به خاطر مصلحت و دفع مفسده<ref>اترک، معنای دروغ مصلحت‌آمیز، ص۱۱ - ۱۳</ref>

:::در مورد هر دروغی روزی از گوینده‌اش سؤال می‌شود مگر در مورد سه دروغ: مردی که در جنگ حیله می‌کند...، مردی که بین دو نفر را اصلاح می‌کند...، و مردی که به اهل خانه‌اش وعده‌ای می‌دهد که قصد انجامش را ندارد.<ref>اترک، معنای دروغ مصلحت‌آمیز، ص۱۱؛ نقل از: کلینی، ۱۴۱۶ق، ج۲، ۳۴۲</ref> در روایت دیگری امام صادق(ع) فرمود: سخن بر سه گونه است: راست، و دروغ، و اصلاح ميان مردم، و در توضیح قسم سوم فرمود: اصلاح میان مردم  این است  که از كسى سخنى در بارۀ ديگرى می‌شنوى که اگر آن سخن به او برسد بد دل مى‌شود، تو با او را ديدار می‌كنى و به او می‌گوئى: از فلانى شنیدم كه در بارۀ خوبى تو چنین و چنان می‌گفت، بر خلاف آنچه شنيده‌اى. <ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۴۱.</ref> در روایت دیگری امام صادق(ع) دو نمونه از دروغ برای اصلاح از قرآن را معرفی کرده است نخست سخن یوسف به برادارنش است که به آنها پس از آن‌که جام آبخوری مخصوص پادشاه را در بارشان قرار داد گفت شما سارق هستید. فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ [[سوره یوسف]] آیه۷۰ پس هنگامى كه آنان را به خوار و بارشان مجهز كرد، آبخورى را در بار برادرش نهاد. سپس [به دستور او] نداكننده‌اى بانگ درداد: «اى كاروانيان، قطعاً شما دزد هستيد.»  سخن [[یوسف]] به قصد اصلاح بوده است و گاهى صحنه‌سازى براى كشف ماجرايى جايز است و براى مصالح مهم‌تر، نسبت دادن سارق به بى‌گناهى كه از قبل توجيه شده باشد، مانعى ندارد. <ref>قرائتی، تفسیرنور، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۲۵۳.</ref> مورد دوم سخن [[ابراهیم]] به بت پرستان که چون دیدند بت‌های کوچک شکسته شده و تبر در دست بت بزرگ است  به آنان گفت این بت‌ها را بت بزرگ شکسته است.

بر اساس برخی دیگراز روایات، دروغگویی برای دفع شرّ ظالمان و حاکمان جور جایز است. به تعبیر دیگر، دروغگویی برای دفع ضرر جانی، آبرویی و مالی از خود و برادر دینی جایز است. [[امام صادق(ع)]] فرموده است: {{حدیث|الکِذبُ مذمومٌ إلّا فی أمرین دَفعِ شرّ الظَّلَمة و إصلاحِ ذاتِ البین|ترجمه= دروغ نکوهیده است مگر در دو جا: برطرف کردن شرّ ستمگران و آشتی برقرار ساختن بین مردم}}<ref>اترک، معنای دروغ مصلحت‌آمیز، ص۱۲؛ نقل از: مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ۲۶۳</ref>

:::از امام رضا(ع) در مورد مردی پرسیدند که سلطان جائر او را به قسم خوردن بر طلاق زنش یا چیز دیگر مجبور می‌کند و او به دروغ قسم می‌خورد. امام پاسخ دادند اشکالی ندارد؛ باز در مورد مردی پرسیدند که از ترس آن که سلطان مالش را بگیرد، [[قسم دروغ]] می‌خورد که چیزی ندارد تا مالش را نجات بدهد. امام پاسخ دادند اشکالی ندارد؛ از امام پرسیدند آیا انسان می‌تواند بر مال برادرش قسم دروغ بخورد آن‌گونه که بر مال خودش قسم می‌خورد؟ امام پاسخ دادند بله.<ref>اترک، معنای دروغ مصلحت‌آمیز، ص۱۲-۱۳؛ نقل از: حر عاملی، ج۲۳، ۲۲۴</ref>

و روایت سکونی از [[حضرت علی(ع)]] که می‌فرمایند: {{حدیث|إحلف بِالله کاذباً و أنجِ أخاکَ مِن القَتل|ترجمه=قسم دروغ به خدا بخور و برادرت را از کشته شدن نجات بده}}<ref>اترک، معنای دروغ مصلحت‌آمیز، ص۱۳؛ نقل از طوسی، ۱۳۶۵، ج۸، ۳۰۰</ref>

برخی ار فقهاء معتقد به ضعف این [[حدیث]] هستند.<ref>اترک، معنای دروغ مصلحت‌آمیز، ص۱۳؛ نقل از: امام خمینی، ۱۴۱۰ق، ۹۲؛ یثربی، ۱۳۸۶، ج۲، ۷۹ – ۸۱</ref> ولی فارغ از بحث سندی، به نظر می‌رسد باید این روایت و روایات مشابه، که دروغ‌گویی را به طور مطلق برای جلب مصلحت و دفع فساد تجویز می‌کنند، به قرینۀ روایات مستفیض و صحیح دیگر که دروغ‌گویی را فقط برای اصلاح بین مردم تجویز می‌کنند، حمل بر معنای مقید شوند. یعنی باید واژۀ «صلاح» را در این دسته از روایات، اصلاح بین مردم معنا بکنیم.<ref>اترک، معنای دروغ مصلحت‌آمیز، ص۱۳</ref>

در نتیجه، دروغ‌گویی نه از نظر عقل و نه از نظر شرع، به خاطر مطلق منفعت و مصلحت تجویز نشده است، بلکه تنها ضروت یا اصلاح رابطه بین مردم مجوز آن است.<ref>اترک، معنای دروغ مصلحت‌آمیز، ص۲۱ - ۲۲</ref>