نفس: تفاوت میان نسخه‌ها

نفس در [[فلسفه اسلامی]]، به نباتی، حیوانی و انسانی (ناطقه) تقسیم شده است. هر یک از این نفس‌ها، قوایی دارند که کارهای خود را از طریق آن قوا انجام می‌دهند. نفس انسانی، افزون بر اینکه دارای قوای نباتی و حیوانی است، دو قوه اصلی و ویژه دارد: قوه عالمه یا [[عقل نظری]] و قوه عَمّاله یا [[عقل عملی]]. [[ملاصدرا]] برخلاف [[فلسفه مشاء|فیلسوفان مشاء]]، معتقد به کثرت قوای نفس و جدایی آنها از نفس نیست؛ بلکه نفس را در عین واحد بودن، دارای مراتب و قوا می‌داند. نفس انسانی، قوی‌ترین نفس و نفس نباتی ضعیف‌ترین نفس به شمار می‌رود.  

مباحث مربوط به نفس انسان که گاهی تحت عنوان [[معرفت نفس]] و گاهی با عنوان خودشناسی مطرح می‌شود، اساسی‌ترین و محوری‌ترین بحث علمی و معرفتی برای انسان شمرده شده است؛ زیرا شناخت نفس و وجود حقیقی انسان مقدمه شناخت خداوند است.<ref>معلمی، نفس و روح در فلسفه اسلامی و آیات و روایات، ۱۳۹۶ش، ص۱۵.</ref> به باور ابن‌سینا، حکما و اولیای الهی بر این مطلب اتفاق نظر دارند که هر کس نفسش را شناخت، پروردگارش را شناخت. همچنین کسی که از شناخت نفسش ناتوان باشد، از شناخت خالقش عاجز خواهد بود. آیه «نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ»<ref>سوره حشر، آیه ۱۹.</ref> نیز بر این مطلب اشاره دارد که شناخت نفس و فراموشی آن با شناخت خدا و فراموشی او همراه است.<ref>ابن‌سینا، احوال النفس، ۲۰۰۷م، ص۱۴۷ و ۱۴۸.</ref> از نظر ملاصدرا، شناخت نفس، شناخت [[خدا]]، جهان و همه موجودات است.<ref>ملاصدرا، اسرار الآیات، ۱۳۶۰ش، ص۱۳۱-۱۳۳.</ref> از نظر [[عبدالرزاق لاهیجی|فیاض لاهیجی]] نیز معرفت نفس ناطقه، كليد معرفت [[بهشت]] و [[آخرت]] است و انسان بدون معرفت [[تجرد نفس|تجرّد نفس]] خود، به حقيقت انسانيت نمی‌تواند نائل شود.<ref>فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۱۴۶.</ref> به نقل [[حسن حسن‌زاده آملی]]، ‌فیلسوف و عارف شیعه ایرانی، معرفت نفس را کلید گنجینه‌های ملکوت دانسته‌اند.<ref>حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۱۹۱.</ref> [[ملا احمد نراقی]] نیز شناخت نفس را کلید سعادت هر دو جهان دانسته است.<ref>نراقی، معراج السعاده، ۱۳۷۸ش، ص۳۲.</ref>  

در [[آیه|آیات]] متعددی از [[قرآن]] همچون [[آیه ۱۰۵ سوره مائده]]، [[آیه ۵۳ سوره یوسف]]، [[آیه ۳۵ سوره انبیاء]]، [[آیه ۴۲ سوره زمر]]، [[آیه ۱۶ سوره ق]] و [[آیه ۴۰ سوره نازعات]] از نفس سخن گفته شده است.<ref>نگاه کنید به: معلمی، نفس و روح در فلسفه اسلامی و آیات و روایات، ۱۳۹۶ش، ص۶۲-۶۴.</ref> در [[تفسیر قرآن|تفاسیر]] نیز به تبع آیات، مباحثی درباره نفس و پیرامون آن مطرح شده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۱، ص۳۹۷-۴۰۵؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۵۰-۳۵۲، ۳۶۴-۳۷۰.</ref>

[[حدیث|روایات]] متعددی نیز درباره نفس و اهمیت معرفت آن نقل شده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الحکم، ۱۳۶۶ش، ص۲۳۲ - ۲۴۳؛ معلمی، نفس و روح در فلسفه اسلامی و آیات و روایات، ۱۳۹۶ش، ص۶۸-۷۶.</ref> براساس حدیث «[[حدیث من عرف نفسه|مَنْ‏ عَرَفَ‏ نَفْسَهُ‏ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ]]؛ کسی که خود را شناخت، همانا خدای خود را شناخته است»، <ref>امام صادق (منسوب)، مصباح الشریعه، ۱۴۰۰ق، ص۱۳؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۵۸۸.</ref> شناخت نفس، انسان را به شناخت خدا می‌رساند.<ref>حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۱۹۱.</ref> در روایتی از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] سؤال شد: انسان چه زمانی خدای خود را می‌شناسد؟ پیامبر(ص) فرمود: «هنگامی که نفسش را بشناسد».<ref>سیدمرتضی، امالی المرتضی، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۲۷۴.</ref> در حدیث دیگری از پیامبر(ص) آگاه‌ترین شخص نسبت به نفسش، خداشناس‌ترین مردم شمرده شده است.<ref>شعیری، جامع الاخبار، انتشارات حیدریه، ص۴.</ref>

گفته شده در تاریخ فلسفه، نفس از دو جهت تعریف شده است: یکی از جهت ارتباطش با بدن و دیگری از جهت اینکه جوهری مستقل از بدن و قائم بالذات است. براساس نگاه اول که به ارسطو منسوب است، نفس به کمال اول برای جسم طبیعی آلی (دارای اندام) که بالقوه حیات دارد، {{یاد|مراد از کمال اول، صورت نوعیه است که نوع یک چیز را می‌سازد و بدون آن نوعیت آن چیز تمام نیست؛ جسم طبیعی در مقابل جسم مصنوعی است؛ آلی نیز یعنی دارای ابزاری که با آن ابزار کارهای خود را انجام می‌دهد. (فیاضی، علم النفس فلسفی، ۱۳۹۳ش، ص۳۳ و ۳۴؛ یزدان‌پناه، «رابطه نفس و بدن در حکمت متعالیه»، ص۳۳ و ۳۴.)}} تعریف شده است. در نگاه دوم که متعلق به افلاطون و پیروانش است، نفس جوهری غیرمادی است که وجود مستقل از بدن دارد.<ref>بدوی، موسوعة الفلسفة، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۵۰۵ و ۵۰۶.</ref> [[ابن‌سینا]]<ref>ابن‌سینا، النفس من کتاب الشفاء، ۱۳۷۵ش، ص۲۲؛ طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۲۹۰ و ۲۹۱.</ref> و [[ملاصدرا]]<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۱۵ و ۱۶.</ref> نیز نفس را همانند ارسطو تعریف کرده‌اند. [[علامه حلی]] تعریف به کمال اول را به حکما نسبت داده است.<ref>علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۱۸۲.</ref>

به گفته محقق نراقی، نفس به اعتبارهای گوناگون، نام‌های مختلفی دارد. از آنجا که حیات بدن وابسته به اوست، روح نامیده می‌شود؛ به جهت ادراک معقولات، [[عقل]] می‌‌نامند و گاه به این دلیل که به سبب خاطرات منقلب می‌شود، قلب نامیده می‌شود.<ref>نراقی، جامع السعادات، انتشارات اعلمی، ج۱، ص۶۲.</ref> [[محمدتقی مصباح یزدی]] معتقد است در [[اخلاق|علم اخلاق]]، نفس در مقابل [[عقل]] قرار دارد؛ آن دسته از عوامل و امیال درونی که انسان را به تباهی در دنیا و [[آخرت]] می‌کشاند، نفس نامیده می‌شود؛ در مقابل، به تمیزدهنده خیر و شر و دعوت‌کننده به خوبی‌ها و بازدارنده از بدیها، عقل گفته می‌شود.<ref>مصباح یزدی، «اخلاق و عرفان اسلامی»، ص۸.</ref>

از نفس ناطقه، با واژگانی همچون دل، <ref>برای نمونه نگاه کنید به: سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تهران، ج۳، ص۱۲۷؛ نراقی، معراج السعاده، ۱۳۷۸ش، ص۳۵.</ref> جان و روان<ref>برای نمونه نگاه کنید به: ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۲۵۱؛ نراقی، معراج السعاده، ۱۳۷۸ش، ص۳۵.</ref> نیز یاد می‌شود. به نظر [[حسن حسن‌زاده آملی]]، فیلسوف و عارف شیعی قرن چهاردهم شمسی، در زبان فارسی به نفس، روان و جان می‌گویند؛ اما تعبیر دقیق و صحیح این است که روان، معادل نفس انسان است و جان به نفس حیوانات گفته می‌شود.<ref>حسن‌زاده آملی، دروس معرفت نفس، ۱۳۸۱ش، ص۸۸.</ref> از نفس با نام‌های دیگری نیز تعبیر می‌شود مانند: نفس ناطقه، [[روح انسان|روح]]، عقل، قوه عاقله، قوه ممیزه، روان، جان، دل، جام جهان‌نما، جام‌جم، جام جهان‌بین، طوطی، وَرقا (به معنای کبوتر)؛ از میان این نام‌ها، در عرف فلسفه و حکما، نفس و چهار نام نخست را رایج دانسته‌اند.<ref>حسن‌زاده آملی، دروس معرفت نفس، ۱۳۸۱ش، ص۸۸ و ۸۹.</ref>

نفس انسانی، قوی‌ترین نفس و نفس نباتی ضعیف‌ترین نفس به شمار می‌رود.<ref>فیاضی، علم النفس فلسفی، ۱۳۹۳ش، ص۵۷.</ref>

نفس به لحاظ اخلاقی نیز به سه قسم [[نفس مطمئنه|نفس مُطْمَئنّه]]، [[نفس لوامه|نفس لَوّامه]] و [[نفس اماره |نفس اَمّاره]] تقسیم شده است. [[محمدمهدی نراقی|ملا محمدمهدی نراقی]] گفته است این‌ها اوصاف و ویژگی‌های نفس به لحاظ حالات مختلف آن است. اگر قوه عاقله بر قوای دیگر (غضب و شهوت و وهم) چیره شود، به جهت آرامش نفس در این صورت، نفس را مطمئنه می‌نامند؛ اگر میان قوه عاقله و قوای دیگر نزاع باشد و قوه عاقله به سبب ارتکاب گناهان مغلوب سایر قوا شود، نفس به جهت پشیمانی و ندامتی که برایش اتفاق می‌افتد، لوامه نامیده می‌شود؛ در صورتی که قوه عقل بدون هیچ دفاعی مغلوب قوای دیگر شود، آن را اماره بالسوء می‌نامند؛ زیرا هنگامی که نیروی عاقله از بین رفت و بدون دفاع مطیع قوای شیطانی شد، گویا نفس امر به بدی‌ها می‌کند.<ref>نراقی، جامع السعادات، انتشارات اعلمی، ج۱، ص۶۴.</ref>

# قوه وهم: وظیفه این قوه، فهم انواع مکر و حیله و رسیدن به اهداف با نیرنگ و حقه است. کاربرد این قوه نیز برای ادراک معانی جزئی و راهکاری برای اهداف صحیح است.<ref>نراقی، جامع السعادات، انتشارات اعلمی، ج۱، ص۶۲ و ۶۳؛ نراقی، معراج السعاده، ۱۳۷۸ش، ص۵۱.</ref>

با این وجود، فیلسوفان دلایل متعدد عقلی و نقلی برای اثبات نفس اقامه کرده‌اند. برای نمونه فخر رازی شش دلیل عقلی و ده دلیل از آیات قرآن ارائه کرده است که نفس غیر از بدن جسمانی است.<ref>فخر رازی، النفس و الروح و شرح قواهما، ۱۳۶۴ش، ص۲۷-۵۰.</ref>

برخی از دلایل اثبات وجود نفس عام بوده و هر سه قسم نفس نباتی، حیوانی و انسانی را اثبات می‌کند و بعضی از آنها فقط در وجود نفس انسانی به کار می‌رود.<ref>فعالی، ادراک حسی از دیدگاه ابن سینا، ۱۳۷۶ش، ص۴۲.</ref> همچنین برخی از این دلایل، به عنوان تنبیه به وجود نفس دانسته شده‌اند.<ref>فعالی، ادراک حسی از دیدگاه ابن سینا، ۱۳۷۶ش، ص۴۲.</ref>

یکی از دلایل عام چنین است: ما اجسامی را مشاهده می‌کنیم که دارای آثار و افعالی مانند حس، حرکت، تغذیه، رشد و تولید مثل هستند. این آثار و افعال که یکنواخت و به یک شیوه و روش نیستند، به لحاظ جسم بودن آنها نیست؛ زیرا در این صورت، باید این آثار در همه اجسام موجود باشند. پس باید منشأ و علتی غیر از جسم وجود داشته باشد که این آثار از آن نشأت بگیرند. آن علت نفس نامیده می‌شود.<ref>ابن‌سینا، النفس من کتاب الشفاء، ۱۳۷۵ش، ص۱۳؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۶.</ref>

در اینکه نفس قدیم است یا حادث، میان فیلسوفان اختلاف نظر وجود دارد. افلاطون و پیروانش نفس انسانی را [[حدوث و قدم|قدیم]] می‌دانستند؛‌ ولی ارسطو و طرفدارانش به حدوث نفس معتقد بودند.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۹۸م، ج۸، ص۳۳۱ و۳۳۲؛ فخر رازی، المباحث المشرقیه، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۳۹۰.</ref> براساس نظریه منسوب به افلاطون، نفس، جوهری قدیم است که پیش از بدن موجود است و پس از آماده شدن بدن، از مرتبه خود تنزل پیدا کرده و به آن بدن می‌پیوندد.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۳، ص۳۱.</ref>

|تراز=(وسط، راست، چپ)

ملاصدرا قدیم بودن نفس را دارای پیامدهای محالی دانسته و نسبت این قول به فیلسوفان بزرگی چون افلاطون را کذب شمرده است.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۹۸م، ج۸، ص۳۷۳.</ref> فخر رازی دلایل قائلان به قدیم بودن نفس را چنین بیان کرده است:

گفته شده اثبات [[معاد]]، [[قیامت|قیامت کبری]] و بازگشت ارواح به بدن‌ها مبتنی بر تجرد نفس و بقای آن است.<ref>آشتیانی، لوامع الحقائق فی اصول العقائد، ۱۳۹۰ش، ص۴۴۰.</ref> از نظر [[محمدتقی مصباح یزدی]]، فیلسوف شیعی، در صورتی می‌توان حیات پس از مرگ را به صورت صحیح تصور کرد که [[روح انسان|روح]] را مجرد و غیر از بدن و خواص آن دانست.<ref>مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۳۴۹.</ref>

تجرد نفس به این معنا دانسته شده که [[نفس]] جسم و جسمانی نیست و لوازم و ویژگی‌های جسم مانند مکان و زمان، جهت و بُعد و امتداد را ندارد.<ref>نگاه کنید به: ایجی-جرجانی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۷، ص۲۴۷؛ فیاضی، علم النفس فلسفی، ۱۳۹۳ش، ص۱۸۵؛</ref> تجرد نفس انسانی را مورد اتفاق همه فیلسوفان مسلمان دانسته‌اند؛ اما در اینکه نفس مجرد عقلی است یا مثالی، {{یاد|مجرد عقلی نه تنها مادی نیست، بلکه هیچ یک از خصوصیات ماده را نیز ندارد برخلاف مجرد مثالی که ماده ندارد؛ ولی در برخی از ویژگی‌ها مانند رنگ، شکل، حجم و وزن با مادیات مشترک است.(فیاضی، علم النفس فلسفی، ۱۳۹۳ش، ص۱۸۵.)}} اختلاف نظر وجود دارد.<ref>عبودیت، درآمدی بر نظام حکمت صدرایی، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۱۱۴؛ یوسفی، رابطه نفس و بدن، ۱۳۹۷ش، ص۱۲۹.</ref> [[فلسفه مشاء|فیلسوفان مشائی]] و [[فلسفه اشراق|اشراقی]] معتقدند که نفس، از ابتدای پیدایش و در بقا ذاتاً مجرد عقلی است؛<ref>عبودیت، درآمدی بر نظام حکمت صدرایی، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۱۱۴ و ۱۱۵؛ یوسفی، رابطه نفس و بدن، ۱۳۹۷ش، ص۱۲۹.</ref> اما از نظر [[ملاصدرا]]، تجردی که ویژگی ضروری نفس انسان است، تجرد مثالی است نه عقلی.<ref>عبودیت، درآمدی بر نظام حکمت صدرایی، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۱۱۸ و۴۳۰.</ref> از دیدگاه او، نفس به صورت جسمانی خلق می‌شود؛ اما در ادامه در اثر [[حرکت جوهری]] به تجرد مثالی می‌رسد و به صورت مجرد باقی می‌ماند. انسان‌های اندکی (انسان‌های کامل) نیز به تجرد عقلی می‌رسند.<ref>نگاه کنید به: ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۳۴۵، ۳۴۷ و ۳۹۳.</ref> به اعتقاد ملاصدرا همه آیات مربوط به [[معاد]] و احوال انسان‌ها در [[آخرت]] بر تجرد نفس دلالت دارند.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۳۰۵.</ref>

از نظر ملاصدرا ترکیب نفس و بدن، ترکیب حقیقی است؛ زیرا نفس، صورت بدن و بدن ماده آن است و ترکیب صورت و بدن نیز حقیقی است. ازاین‌رو، رابطه نفس و بدن، رابطه اتحادی است.<ref>یزدان‌پناه، «رابطه نفس و بدن در حکمت متعالیه»، ص۳۶.</ref> به نظر وی، قوای بدن مانند قوه حاسه و طبیعی همه شئونات و قوای نفس به شمار می‌روند.<ref>یزدان‌پناه، «رابطه نفس و بدن در حکمت متعالیه»، ص۹۷.</ref> او معتقد است نفس تا نفس است{{یاد|مراد از نفس و نفسیت آن، تعلق به بدن مادی و رابطه با آن است. (یزدان‌پناه، «رابطه نفس و بدن در حکمت متعالیه»، ص۱۳۶.)}} محتاج بدن است و به حسب برخی قوا و توانایی‌های حسی و طبیعی خود، متعلق و متقوم به بدن است؛ <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۳۷۶.</ref> اما پس از مرگ بر اثر تکامل و تحولات ذاتی، از تعلق به بدن طبیعی بی‌نیاز می‌شود و به تجرد مثالی یا عقلی می‌رسد. در این صورت، نفسیت نفس از بین می‌رود.<ref>یزدان‌پناه، «رابطه نفس و بدن در حکمت متعالیه»، ص۱۱۰ – ۱۱۲ و۱۳۶.</ref> از دیدگاه ملاصدرا، نفس انسانی همواره همراه با بدن است؛ در دنیا با بدن مادی، در برزخ با بدن برزخی و در آخرت با بدن اخروی همراه است.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۹، ص۳۱.</ref>

از بین رفتن نفس را محال دانسته و دلایلی برای آن ذکر کرده‌اند؛ از جمله اینکه نفس ممکن الوجود است و مانند تمام ممکن الوجودها، دارای سبب و علت است. مادامی که سبب و علت آن باقی باشد، نفس نیز باقی خواهد بود و از بین نمی‌رود. علت نفس پس از مرگ باقی است و از بین نمی‌رود، پس نفس نیز از بین نمی‌رود.<ref>فخر رازی، المباحث المشرقیه، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۰۰.</ref> علت نفس را جواهر مجرد عقلی که جاودان و فناناپذیرند، دانسته‌اند.<ref>پورحسن و ابوعلی، «بررسی تحلیلی انتقادی دیدگاه ابن‌سینا و ابن‌رشد در باب نفس»، ص۱۳.</ref> از نظر ابن‌سینا، نفس در هستی خود نیازمند بدن نیست و هیچ وابستگی ضروری و علّی و معلولی هم به بدن ندارد. بنابراین نفس با مرگ بدن از بین نخواهد رفت.<ref>نگاه کنید به: ابن‌سینا، النجاة، ۱۳۷۹ش، ص۳۷۸-۳۸۳؛ پورحسن و ابوعلی، «بررسی تحلیلی انتقادی دیدگاه ابن‌سینا و ابن‌رشد در باب نفس»، ص۱۲ و ۱۳.</ref> [[علامه حلی]] در [[کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (کتاب)|کشف المراد]] گفته است قائلان به جواز اعاده معدوم، نفس را به همراه بدن فانی و نابودشدنی می‌دانند؛ اما اصحاب ما برآنند چون اعاده معدوم محال است، پس نفس نباید از بین برود و باید باقی بماند.<ref>علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۱۹۰.</ref>

[[آیه ۱۱ سوره سجده]] که با تعبیر «توفی» دلالت بر [[قبض روح]] دارد، <ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۱۳۹ و ۱۴۰.</ref> [[آیه ۱۵۴ سوره بقره]]، آیه ۲۵-۲۷ سوره یس و [[آیه ۲۵ سوره نوح]] بر بقای نفس پس از مرگ دلالت دارند.<ref>سبحانی، اصالت روح از نظر قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۵۱-۵۸.</ref> [[آیه ۱۶۹ سوره آل‌عمران]] و [[آیه ۲۸ سوره فجر]] را نیز از دلایل بقای نفس پس از مرگ دانسته‌اند.<ref>نراقی، معراج السعاده، ۱۳۷۸ش، ص۳۸.</ref>

علم النفس از دیدگاه دانشمندان اسلامی اثر سید احمد هاشمیان، «علم النفس فلسفی علامه طباطبایی و کاربست آن در علوم انسانی اسلامی» و «حدوث جسمانی نفس» هر دو از ابوالحسن غفاری، علم النفس از دیدگاه اندیشمندان مسلمان نوشته رحیم ناروئی نصرتی و حسن عبدی از دیگر آثار درباره نفس است. جلد سوم از کتاب ''درآمدی به نظام حکمت صدرایی'' اثر عبدالرسول عبودیت نیز تماماً پیرامون نفس و مسائل آن از دیدگاه [[ملاصدرا]] و [[حکمت متعالیه]] است.

* آشتیانی، میرزا احمد، لوامع الحقائق فی اصول العقائد، تحقیق محسن آشتیانی، قم، کنگره علامه آشتیانی، ۱۳۹۰ش.

* فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.

* فخر رازی، محمد بن عمر، المباحث المشرقیه فی علم الالهیات و الطبیعیات، قم، انتشارات بیدار، چاپ دوم، ۱۴۱۱ق.

* فیاض لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۳ش.