حادثه افک: تفاوت میان نسخه‌ها

افک (به معنای [[دروغ]]<ref>فراهیدی، العین، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۴۱۶.</ref> و [[تهمت]]<ref>ابن‌منظور، لسان‌العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۳۹۰.</ref>) به حادثه‌ای در زمان [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] اشاره دارد که در آن به یکی از [[همسران پیامبر(ص)]] تهمت ناروا زده شد و در پی آن خداوند [[آیات افک]] (آیات ۱۱-۲۶ سوره نور) را نازل کرد.<ref>خراسانی و دشتی، آیه‌های نامدار، ۱۳۸۸ش، ص۳۸.</ref> می‌گویند تهمت‌زنندگان می‌خواستند با تهمت به یکی از همسران پیامبر، شخصیت پیامبر را تخریب کنند؛ اما [[خدا|خداوند]] با نازل کردن این آیات و توبیخ شایع‌کنندگان، حقیقت را روشن و توطئه دشمنان را از بین برد.<ref>منتظری، پاسخ به پرسش‌های دینی، ۱۳۸۹ش، ص۴۳.</ref> برخی محققان ماجرای افک را اساسی‌ترین توطئه داخلی [[منافق|منافقان]] بر ضد حکومت نبوی معرفی کرده‌اند؛<ref>حسینیان مقدم، «بررسی تاریخی‌ـ‌تفسیری حادثه افک»، ص۱۶۰.</ref> چراکه آنان می‌خواستند در راستی رسالت پیامبر و صلاحیت رهبری او تشکیک کنند<ref>رشوان، حدیث الافک من المنظور الاسلامی، ۱۴۱۵ق، ص۱۲.</ref> و موجب انزوای سیاسی و اجتماعی وی شوند.<ref>جعفرنیا، «بررسی و نقد گزارش‌های حادثه افک»، ص۴۷.</ref> به‌گفته برخی، بررسی حدیث افک از مشکل‌ترین مباحث تاریخ اسلام است و با مباحث [[تفسیر|تفسیری]]، [[کلام اسلامی|کلامی]]، [[فقه|فقهی]] و [[علم رجال|رجالی]] پیوند دارد و گرایش‌های سیاسی و مذهبی آن را پیچیده‌تر کرده است.<ref>حسینیان مقدم، «بررسی تاریخی‌ـ‌تفسیری حادثه افک»، ص۱۶۰.</ref>

در این آیات، [[خدا|خداوند]] مردم را از [[قذف|تهمت بی‌عفتی]] به زنان [[پاکدامن]] به شدت نهی کرده و زنان پاک را از چنین تهمت‌هایی مبرا دانسته است.<ref>سوره نور، آیه ۲۰-۲۶.</ref>

درباره فردی که در حادثه افک به او اتهام زده شد، اختلاف‌نظر هست.<ref>منتظری، پاسخ به پرسش‌های دینی، ۱۳۸۹ش، ص۴۲.</ref> در برخی گزارش‌های [[شیعه]]، [[ماریه دختر شمعون|ماریه قبطیه]] فرد مورداتهام معرفی شده است؛ ولی در روایات [[اهل سنت و جماعت|اهل‌تسنن]] و نیز در گزارش‌های دیگری از شیعه، [[عایشه]] فرد مورداتهام دانسته شده است.<ref>منتظری، پاسخ به پرسش‌های دینی، ۱۳۸۹ش، ص۴۲.</ref> از کلام [[علی بن ابراهیم قمی]] مؤلف [[تفسیر علی بن ابراهیم قمی (کتاب)|تفسیرالقمی]]،<ref>قمی، تفسیرالقمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.</ref> چنین استفاده شده که گویا شیعیان در نزول آیات افک درباره ماریه اختلاف‌نظر ندارند یا دست‌کم از نگاه شیعه، نزول آیات افک درباره ماریه مشهورتر است؛<ref>حسینیان مقدم، «بررسی تاریخی تفسیری حادثه افک»، ص۱۶۶.</ref> اما به گفته برخی محققان، از نظر شیعه نازل شدن آیات افک درباره ماریه نه‌تنها مشهور نیست، که نزد علمای نخستین، نزول این آیات درباره عایشه مشهورتر بوده است؛<ref>خشن، ابحاث حول السیدة عایشه، ۱۴۳۸ق، ص۲۵۸.</ref> چنان‌که [[علامه حلی]] فقیه و متکلم شیعه در قرن هشتم قمری، نزول آیات افک را مربوط به عایشه دانسته و از وجود نظریه دیگری برخلاف آن، اظهار بی‌اطلاعی کرده است.<ref>نگاه کنید به علامه حلی، اجوبة المسائل المهنّائیه، ۱۴۰۱ق، ص۱۲۱.</ref>

از جمله عالمان شیعه که واقعه افک را مربوط به تهمت زدن به عایشه دانسته‌اند، می‌تواند این افراد هستند: [[نصر بن مزاحم]] در کتاب [[وقعة صفین|وَقْعَةُ صِفّین]]،<ref>ابن‌مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۵۲۳.</ref> [[نعمانی|نُعمانی]] در [[تفسیر نعمانی|تفسیر منسوب به او]]،<ref>نعمانی، رسالة المحکم و المتشابه، ۱۳۸۴ش، ص۱۵۶.</ref> [[شیخ مفید]] در [[الجمل|الجَمَل]]،<ref>شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۶ق، ص۱۵۷.</ref> [[شیخ طوسی]] در [[التبیان|التِّبیان]]،<ref>شیخ طوسی، التبیان، ج۷، ص۴۱۵.</ref> [[طبرسی|طَبرِسی]] در [[اعلام الوری|اِعلام‌الوَری]]،<ref>طبرسی، اعلام‌الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۹۷.</ref> [[قطب‌الدین راوندی]] در [[فقه القرآن|فقه‌القرآن]]<ref>راوندی، فقه‌القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۳۸۸.</ref> و [[مقدس اردبیلی]] در [[زبدة البیان|زُبدةالبیان]].<ref>مقدس اردبیلی، زبدةالبیان، مکتبةالمرتضویة، ص۳۸۸.</ref>

مرتبط دانستن نزول آیات افک به ماجرای ماریه، نخستین‌بار در کتاب [[تفسیر علی بن ابراهیم قمی]] نقل شده است.<ref>حسینیان مقدم، «بررسی تاریخی تفسیری حادثه افک»، ص۱۶۶.</ref> بر اساس روایتی که [[علی بن ابراهیم قمی]] از [[امام محمد باقر علیه السلام|امام باقر(ع)]] نقل کرده، [[عایشه]] به [[ماریه دختر شمعون|ماریه قبطیه]] تهمت زد که با فردی به نام جَریح قِبطی ارتباط نامشروع برقرار کرده است.<ref>قمی، تفسیرالقمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.</ref> مطابق این گزارش هنگامی که پیامبر(ص) از مرگ فرزندش [[ابراهیم فرزند پیامبر|ابراهیم]] غمگین بود، با این سخن عایشه روبه‌رو شد که «از مرگ ابراهیم ناراحت نباش؛ چرا که او فرزند جریح بوده است».<ref>قمی، تفسیرالقمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.</ref> به همین دلیل پیامبر(ص)، از امام علی(ع) خواست جریح را به قتل برساند.<ref>قمی، تفسیرالقمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.</ref> جریح که از قصد امام علی آگاه شده بود، به بالای درختی فرار کرد.<ref>قمی، تفسیرالقمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.</ref> در آن هنگام لباس او کنار رفت و علی(ع) متوجه شد آلت تناسلی ندارد.<ref>قمی، تفسیرالقمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.</ref> بدین ترتیب تهمت ارتباط نامشروع از ماریه برداشته و آیات افک نازل شد.<ref>قمی، تفسیرالقمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.</ref>

گفته شده از علمای شیعه، تنها عالمان دوره‌های اخیر آیه افک را مربوط به ماجرای ماریه دانسته‌اند.<ref>خشن، ابحاث حول السیدة عایشه، ۱۴۳۸ق، ص۲۵۸.</ref> از جمله این عالمان می‌توان به [[سید ابوالقاسم خویی]]،<ref>خویی، صراط‌النجاة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۶۳.</ref> [[سید جعفر مرتضی عاملی]]<ref>عاملی، حدیث‌الافک، ۱۴۳۹ق، ص۳۸۱-۳۸۲.</ref> و [[سید مرتضی عسکری]]<ref>عسکری، احادیث ام‌المؤمنین عایشه، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۸۶-۱۸۷.</ref> اشاره کرد. [[شیخ مفید]] که رساله مستقلی در موضوع حدیث ماریه، با نام [[رسالة حول خبر ماریة (کتاب)|رِسالةٌ حَولَ خَبَرِ ماریة]]، نوشته است، این حدیث را مسلّم دانسته و معتقد است همه علما این روایت را ثابت می‌دانند؛<ref>شیخ مفید، رسالة حول خبر ماریه، ۱۴۱۳ق، ص۱۸.</ref> ولی در حدیثی که او نقل کرده، به نازل شدن آیات افک اشاره نشده است؛<ref>خشن، ابحاث حول السیدة عایشه، ۱۴۳۸ق، ص۲۵۴.</ref> چنان‌که در منابع متعدد دیگری ماجرای ماریه بدون اشاره به نزول آیات افک بیان شده است؛ از جمله این منابع [[الامالی (سید مرتضی)|امالی سیدِ مرتضی]]،<ref>سید مرتضی، امالی‌المرتضی، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۷۷.</ref> [[الهدایة الکبری (کتاب)|الهدایة الکبری]]،<ref>خصیبی، الهدایة الکبری، ۱۴۱۹ق، ص۲۹۷-۲۹۸.</ref> [[دلائل الامامة (کتاب)|دلائل‌الامامه]]<ref>طبری، دلائل‌الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۳۸۶-۳۸۷.</ref> و [[مناقب آل ابی‌طالب (کتاب)|المناقب]]<ref>ابن‌شهر آشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۲۲۵.</ref> است. علمای اهل‌تسنن ذیل آیات افک، روایت مربوط به تهمت‌زدن منافقان به عایشه را نقل کرده‌اند؛ با این حال اتهام به ماریه در منابع اهل‌تسنن نیز آمده است که برخی از آنها عبارت است از: [[صحیح مسلم (کتاب)|صحیح مسلم]]،<ref>مسلم، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۲۱۳۹.</ref> الطبقات الکبری،<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۱۷۲.</ref> اَنساب‌الاَشراف،<ref>بلاذری، انساب‌الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۵۰.</ref> [[المستدرک علی الصحیحین|المُستدرَکُ علی الصَّحیحَین]]<ref>حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق ج۴، ص۴۱.</ref> و صَفوةالصَّفوة.<ref>ابن‌جوزی، صفوةالصفوة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۴۵.</ref>

برای هریک از این دو گزارش، اشکالاتی ذکر شده است و برخی مفسران مانند [[محمدحسین طباطبایی]]،<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۸۹.</ref> [[سید محمدحسین فضل‌الله]]،<ref>فضل‌الله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۶، ص۲۵۲-۲۵۷.</ref> [[مکارم شیرازی]]<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۳۹۱-۳۹۳.</ref> و [[جعفر سبحانی]] با توجه به این اشکالات، هردو را رد کرده‌اند.<ref>سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۹، ص۱۱۸.</ref> با توجه به ناصحیح دانستن هر دو گزارش، گفته شده این احتمال وجود دارد که آیه درباره فرد سومی نازل شده باشد.<ref>جعفرنیا، «بررسی و نقد گزارش‌های حادثه افک»، ص۴۷.</ref> در مقابل، برخی پژوهشگران بر این باورند که احتمال هم دارد که هر دو واقعه صحیح باشد؛ با این توضیح که برای ماجرای عایشه آیات افک نازل شده، ولی در پی ماجرای ماریه آیه‌ای نازل نشده است.<ref>خشن، ابحاث حول السیدة عایشه، ۱۴۳۸ق، ص۲۶۳.</ref>

شیعیان همه همسران [[پیامبران|انبیا]] (حتی [[نوح (پیامبر)#فرزندان، همسر|همسر نوح]] و [[لوط (پیامبر)#خویشاوندان|همسر لوط]]) را از آلوده شدن به [[زنا]] منزّه می‌دانند؛<ref>طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۵۲؛ طبرسی، جوامع‌الجامع، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۵۹۶.</ref> ولی به نظر برخی از آنان، روایت‌هایی می‌گویند نزول آیات افک مربوط به ماجرای عایشه است، اشکالات متعددی دارد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به عاملی، حدیث‌الافک، ۱۴۳۹ق، ص۵۵-۳۳۴؛ عسکری، احادیث ام‌المؤمنین عایشه، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۶۷-۱۸۱.</ref> سید جعفر مرتضی، این داستان را [[حدیث موضوع|جعلی]] و هدف سازندگان آن را فضیلت‌سازی برای عایشه دانسته است.<ref>عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۱۲، ص۷۷-۷۸، ۸۱، ۹۷.</ref> علاوه بر ضعیف بودن [[اسناد|سند]] برخی روایت‌ها<ref>عاملی، حدیث‌الافک، ۱۴۳۹ق، ص۵۷-۹۰.</ref> و متناقض بودن بعضی گزارش‌ها<ref>عاملی، حدیث‌الافک، ۱۴۳۹ق، ص۹۴-۱۱۲.</ref> تعدادی از اشکال‌ها  چنین بیان شده است:

* گزارش واقعه‌ای بسیار مهم تنها از سوی یک نفر: به گفته سید جعفر مرتضی، اکثر قاطع و شاید همه روایات این بخش از عایشه نقل شده است و  چگونه ممکن است واقعه‌ای بسیار مهم، تنها از یک نفر نقل شود و فرد دیگری آن را نقل نکند؟<ref>عاملی، حدیث‌الافک، ۱۴۳۹ق، ص۹۱.</ref>

* دستور پیامبر به قتل متهم بدون دلیل و بررسی: چگونه ممکن است پیامبر بدون بررسی درستی یا نادرستی مسئله، به قتل متهم دستور دهد؟ علاوه بر  این، مجازات چنین گناهی، کشتن شخص نیست.<ref>فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۶، ص۲۵۶.</ref>

در آیات افک، تهمت‌زنندگان گروهی از مردم خوانده شده‌اند و به نام آنها اشاره نشده است؛<ref>سوره نور، آیه ۱۱.</ref> اما برخی منابع، نام منافقانی چون [[عبدالله بن ابی|عبدالله بن اُبَیّ]]، [[حسان بن ثابت]] و [[مسطح بن اثاثه|مِسْطَح بن اُثاثه]] را به عنوان سرکردگان حادثه افک نام برده‌اند.<ref>یعقوبی، تاریخ‌الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۵۳؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق،‌ ج۲، ص۶۱۴-۶۱۶.</ref>

[[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] نزول این آیات در شأن عایشه را فضیلتی بزرگ برای او به شمار می‌آورند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۳، ص۳۳۸؛ ابن‌اثیر، اسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۹۱.</ref> اگر چه این گزارش در روایت‌های مختلفی از اهل‌سنت ذکر شده، به گفته [[سید جعفر مرتضی عاملی]] تاریخ‌پژوه شیعه، تقریباً همه این روایت‌ها را خود عایشه بیان کرده است.<ref>عاملی، حدیث‌الافک، ۱۴۳۹ق، ص۹۰.</ref> برخی محققان معتقدند عایشه با طرح برخی از مسائل، این ماجرا را به حادثه‌ای شخصی تنزل داده <ref>جعفرنیا، «بررسی و نقد گزارش‌های حادثه افک»، ص۵۲.</ref> و بیش از حد، به خود توجه کرده و برای خود فضیلت‌سازی کرده است؛<ref>حسینیان مقدم، «بررسی تاریخی - تفسیری حادثه افک»، ص۱۶۱.</ref> و همین امر سبب شده شیعیان در صحت این ماجرا تردید کنند.<ref>جعفرنیا، «بررسی و نقد گزارش‌های حادثه افک»، ص۵۲؛ حسینیان مقدم، «بررسی تاریخی - تفسیری حادثه افک»، ص۱۶۱.</ref> بر این اساس گفته‌اند حتی اگر آیات افک درباره عایشه نازل شده باشد، این امر تنها بر پاکدامنی او دلالت دارد و فضیلت دیگری را برای او ثابت نمی‌کند.<ref>حسینیان مقدم، «بررسی تاریخی - تفسیری حادثه افک»، ص۱۶۰.</ref>

* ابن‌اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.

* ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، صفوة الصفوة، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۲۱ق.

* ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، طائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴ق.

* ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.

* ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.

* ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت،‌ دار المعرفة، بی‌تا.

* بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.

* بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، تحقیق محمد حمید‌الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م.

* حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.

* حسینیان مقدم، حسین، [http://ensani.ir/fa/article/46060 «بررسی تفسیری تاریخی حادثه افک»]، مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش،شماره ۷، پاییز ۱۳۸۴ش.

* حسینی خامنه‌ای، سید علی، [https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2207 «خطبه‌های نماز جمعه تهران در ۲۸ مهر ۱۳۶۸ش»]، در سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.

* خراسانی، علی، و دشتی، سید محمد، آیه‌های نامدار، قم، نشر جمال، ۱۳۸۸ش.

* خویی، سید ابوالقاسم، صراط النجاة، با حاشیه میرزا جواد تبریزی، قم، دفتر نشر برگزیده، ۱۴۱۶ق.

* راوندی، سعید بن هبة الله، فقه القرآن، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.

* رشوان، علی محمود، حدیث الافک من المنظور الاسلامی، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۱۵ق.

* سید مرتضی، علی بن حسین، امالی المرتضی، قاهره، دار الفکر العربی، ۱۹۹۸م.

* طایی، نجاح، سیرة السیدة العایشة، قم، دار الهدی لاحیاء التراث، ۱۴۲۷ق.

* طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۷ق.

* طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.

* طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامة، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.

* طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت،‌ دار التراث، ۱۳۸۷ق.

* عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۶ق.

* عاملی، سید جعفر مرتضی، حدیث الافک، بیروت، المرکز الإسلامی للدراسات، ۱۴۳۹ق.

* عسکری، سید مرتضی، احادیث ام‌المؤمنین عایشة، تهران، دانشکده اصول دین، ۱۴۲۵ق.

* فخر رازی، محمدبن عمر قرشی طبرستانی، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.

* فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، دار الهجره، ۱۴۱۰ق.  

* فضل‌الله، محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، ۱۴۱۹ق.

* قمی، علی ابن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، ۱۳۶۳ش.

* مسعودی، علی بن الحسین، التنبیه و الاشراف، قاهره، دار الصاوی، بی‌تا (چاپ افست: قم، مؤسسة نشر المنابع الثقافة الاسلامیة، بی‌تا).

* مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۲۴ق.

* مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان، تهران، مکتبة المرتضویة، بی‌تا.

* مکارم شیرازی، ناصر، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب، ۱۴۲۱ق.

* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.

* نعمانی، محمد بن ابراهیم، رسالة المحکم و المتشابه، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۳۸۴ش.

* واحدی نیشابوری، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.

* واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونس،‌ بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق.

* یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی،، بیروت،‌ دار صادر، بی‌تا.

 

{{پایان}}