الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة (کتاب) (نمایش مبدأ)
نسخهٔ ۱۵ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۵۲
، ۱۵ ژوئیهٔ ۲۰۲۳اصلاح پانویس
جز (جایگزینی متن - '{{یادداشت|' به '{{یاد|') |
جز (اصلاح پانویس) |
||
| خط ۳۹: | خط ۳۹: | ||
# دوره گوشه نشینی(عزلت) و رویکرد به [[اشراق]] و سلوک معنوی. | # دوره گوشه نشینی(عزلت) و رویکرد به [[اشراق]] و سلوک معنوی. | ||
# دوره تعلیم و پرداختن آثار. | # دوره تعلیم و پرداختن آثار. | ||
بر اساس برخی قرائن، شروع نگارش این کتاب احتمالا در اواخر دوره دوم یاد شده بوده است. مولف در مقدمه کتاب، آن را حاصل دوره طولانی انزوا و کناره گیری از مشاغل علمی رایج می‌شمارد.<ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ج۱، صص۴-۸.</ref> و از سوی دیگر، از استاد خویش [[میرداماد]] (د ۱۰۴۰ق) با دعایی که در حق زندگان رواست، یاد می‌کند.<ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ج۶، ص۳۸۱.</ref> نیز در اواخر بخش نخست از بخش‌های چهارگانه کتاب، از حالتی الهام بخش که او را به پرداختن مطلب توانا ساخته است، سخن می‌گوید. در یادداشتی که او بر این سخن خود افزوده -و در حاشیه برخی نسخه‌های خطی کتاب آمده - تاریخ ۱۰۳۷ق قید گردیده است.<ref>نگاه کنید: حقوق، ۳۳۱؛ نخجوانی، فهرست کتابخانةدولتی تبریز، ص۱۲۹. </ref> | بر اساس برخی قرائن، شروع نگارش این کتاب احتمالا در اواخر دوره دوم یاد شده بوده است. مولف در مقدمه کتاب، آن را حاصل دوره طولانی انزوا و کناره گیری از مشاغل علمی رایج می‌شمارد.<ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۷۸ش، ج۱، صص۴-۸.</ref> و از سوی دیگر، از استاد خویش [[میرداماد]] (د ۱۰۴۰ق) با دعایی که در حق زندگان رواست، یاد می‌کند.<ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۷۸ش، ج۶، ص۳۸۱.</ref> نیز در اواخر بخش نخست از بخش‌های چهارگانه کتاب، از حالتی الهام بخش که او را به پرداختن مطلب توانا ساخته است، سخن می‌گوید. در یادداشتی که او بر این سخن خود افزوده -و در حاشیه برخی نسخه‌های خطی کتاب آمده - تاریخ ۱۰۳۷ق قید گردیده است.<ref>نگاه کنید: حقوق، ۳۳۱؛ نخجوانی، فهرست کتابخانةدولتی تبریز، ص۱۲۹. </ref> | ||
== وجه نامگذاری== | == وجه نامگذاری== | ||
«اسفار» در عنوان کتاب جمع سَفَر است، هرچند برخی گمان کرده‌اند اسفار جمع سِفر است.<ref>نگاه کنید: براون،؛ IV/430 قیاس کنید با: گوبینو، ۸۰.</ref> اما صدرالدین شیرازی طرح کتاب خویش را منطبق بر سَفَرهای چهارگانه عارفان دانسته است.<ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ج۱، ص۱۳.</ref> این سفرها به بیان او در مقدمه اسفار عبارتند از: | «اسفار» در عنوان کتاب جمع سَفَر است، هرچند برخی گمان کرده‌اند اسفار جمع سِفر است.<ref>نگاه کنید: براون،؛ IV/430 قیاس کنید با: گوبینو، ۸۰.</ref> اما صدرالدین شیرازی طرح کتاب خویش را منطبق بر سَفَرهای چهارگانه عارفان دانسته است.<ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۳.</ref> این سفرها به بیان او در مقدمه اسفار عبارتند از: | ||
# سفر از خلق به سوی حق، | # سفر از خلق به سوی حق، | ||
# سفر در حق با حق (با حق، از آن رو که سالک در این سیر، وجود خویش را فرو می‌نهد و سیر او به حق انتساب می‌یابد)، | # سفر در حق با حق (با حق، از آن رو که سالک در این سیر، وجود خویش را فرو می‌نهد و سیر او به حق انتساب می‌یابد)، | ||
# سفر از حق به سوی خلق با حق (سیر در کیفیت صدور کثرت از وحدت یا مشاهده مراتب مخلوقات از عالی تا نازل)، | # سفر از حق به سوی خلق با حق (سیر در کیفیت صدور کثرت از وحدت یا مشاهده مراتب مخلوقات از عالی تا نازل)، | ||
# سفر در خلق با حق(سیر در کثرت مخلوقات، از آن رو که وحدت حق در آنها مندرج است و مشاهدۀ کیفیت بازگشت خلق به حق).<ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ج۱، ص۱۳؛ برای تعبیرهای مختلف از سفرهای چهارگانه، نک: ابن عربی، الفتوحات المکیة، ج۷، صص۱۱۷، ۱۲۵؛ آملی، المقدمات من کتاب نص النصوص، ص۲۶۸؛ کاشانی، اصطلاحات الصوفیة، ص۸۷؛ نیز نک: مرکزی، ج۹، ص۱۰۱۳: رساله‌ای با عنوان الاسفار الاربعة از شمس الدین محمد خفری. </ref>براین اساس ملا صدرا نام کتابش را «الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية» گذاشت. <ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ج۱، ص۱۳.</ref>{{یاد|فرتبت كتابي هذا طبق حركاتهم في الأنوار و الآثار على أربعه أسفار و سميته بالحكمة المتعالية في الأسفار العقلية}} | # سفر در خلق با حق(سیر در کثرت مخلوقات، از آن رو که وحدت حق در آنها مندرج است و مشاهدۀ کیفیت بازگشت خلق به حق).<ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۳؛ برای تعبیرهای مختلف از سفرهای چهارگانه، نک: ابن عربی، الفتوحات المکیة، ۱۹۷۲م، ج۷، صص۱۱۷، ۱۲۵؛ آملی، المقدمات من کتاب نص النصوص، ۱۳۵۲ش، ص۲۶۸؛ کاشانی، اصطلاحات الصوفیة، ۱۹۸۱م، ص۸۷؛ نیز نک: مرکزی، ج۹، ص۱۰۱۳: رساله‌ای با عنوان الاسفار الاربعة از شمس الدین محمد خفری. </ref>براین اساس ملا صدرا نام کتابش را «الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية» گذاشت. <ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۳.</ref>{{یاد|فرتبت كتابي هذا طبق حركاتهم في الأنوار و الآثار على أربعه أسفار و سميته بالحكمة المتعالية في الأسفار العقلية}} | ||
پیش از ملاصدرا، عبارت الحکمة المتعالیة در [[الاشارات و التنبیهات (کتاب)|کتاب الاشارات و التنبیهات]] ابن‌سینا به‌کار گرفته شده است.<ref>ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات،۱۴۲۳ق، ص۳۷۵.</ref> برخی معتقدند این عبارت برای اولین بار در کتاب اشارات آمده و ابن‌سینا واضع آن است.<ref>ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات،۱۴۲۳ق، مقدمه تحقیق، ص۱۲.</ref> | پیش از ملاصدرا، عبارت الحکمة المتعالیة در [[الاشارات و التنبیهات (کتاب)|کتاب الاشارات و التنبیهات]] ابن‌سینا به‌کار گرفته شده است.<ref>ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات،۱۴۲۳ق، ص۳۷۵.</ref> برخی معتقدند این عبارت برای اولین بار در کتاب اشارات آمده و ابن‌سینا واضع آن است.<ref>ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات،۱۴۲۳ق، مقدمه تحقیق، ص۱۲.</ref> | ||
| خط ۶۹: | خط ۶۹: | ||
==شیوه مولف== | ==شیوه مولف== | ||
* '''استفاده همزمان استدلال عقلی و شهود:''' از دیدگاه مولف در حکمت راستین، [[برهان]] و [[کشف]] دو وجه جدایی ناپذیر و کامل کننده یکدیگرند. وی بارها در اسفار و دیگر آثار خود از درآمیختن روش شناخت فلسفی و طریقه شهود عرفانی سخن می‌گوید و بر سستی روش هایی که تنها به یکی از این دو دیدگاه تکیه دارند، تأکید می‌ورزد. در مقدمه کتاب به کسانی که به دنبال حکمت هستند، توصیه می‌کند که پیش از خواندن کتاب به تزکیه نفس بپردازد و بدین گونه [[حکمت]] و معرفت را بر بنیانی استوار نهد و از اشتغال به سخنان عوام [[صوفیه]]، و اعتماد به گفته‌های متفلسفان<ref>متفلسف، کسی که ادعای فلسفه دانی دارد ولی تخصص کافی در آن ندارد.</ref> به شدت پرهیز کند.<ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ج۱، ص۱۲.</ref> و خودش نیز از این که بخشی از عمرش را در تتبع نظریات متفلسفین و جدال کنندگان کلامی ضایع ساخته فراوان استغفار می کند. <ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ج۱، ص۱۱.</ref>{{یاد|و إني لأستغفر الله كثيرا مما ضيّعتُ شطراً من عمري- في تتبع آراء المُتفلسفة و المُجادلين من أهل الكلام و تدقيقاتهم و تعلم جربزتهم في القول و تفننهم في البحث}} | * '''استفاده همزمان استدلال عقلی و شهود:''' از دیدگاه مولف در حکمت راستین، [[برهان]] و [[کشف]] دو وجه جدایی ناپذیر و کامل کننده یکدیگرند. وی بارها در اسفار و دیگر آثار خود از درآمیختن روش شناخت فلسفی و طریقه شهود عرفانی سخن می‌گوید و بر سستی روش هایی که تنها به یکی از این دو دیدگاه تکیه دارند، تأکید می‌ورزد. در مقدمه کتاب به کسانی که به دنبال حکمت هستند، توصیه می‌کند که پیش از خواندن کتاب به تزکیه نفس بپردازد و بدین گونه [[حکمت]] و معرفت را بر بنیانی استوار نهد و از اشتغال به سخنان عوام [[صوفیه]]، و اعتماد به گفته‌های متفلسفان<ref>متفلسف، کسی که ادعای فلسفه دانی دارد ولی تخصص کافی در آن ندارد.</ref> به شدت پرهیز کند.<ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۲.</ref> و خودش نیز از این که بخشی از عمرش را در تتبع نظریات متفلسفین و جدال کنندگان کلامی ضایع ساخته فراوان استغفار می کند. <ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۱.</ref>{{یاد|و إني لأستغفر الله كثيرا مما ضيّعتُ شطراً من عمري- في تتبع آراء المُتفلسفة و المُجادلين من أهل الكلام و تدقيقاتهم و تعلم جربزتهم في القول و تفننهم في البحث}} | ||
* '''نقل قول های گسترده از پیشینیان:''' شیوه تدوین کتاب، چنانکه از گفته‌های مؤلف برمی‌آید، متأثر از گرایش او به جستجو و سازگار کردن آرای گوناگون از دو مکتب [[مَشّاء]] و [[اشراق]] است.<ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ج۱، ص۵، صدرالدین شیرازی، المبدأ | * '''نقل قول های گسترده از پیشینیان:''' شیوه تدوین کتاب، چنانکه از گفته‌های مؤلف برمی‌آید، متأثر از گرایش او به جستجو و سازگار کردن آرای گوناگون از دو مکتب [[مَشّاء]] و [[اشراق]] است.<ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۵، صدرالدین شیرازی، المبدأ و المعاد، ۱۳۵۴ش، ص۶.</ref> ضمن آنکه وی خواسته است که با آگاه کردن خواننده از عقاید پیشینیان، او را در فهم و قبول نظر خاص خویش یاری کند.<ref>صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۷۸ش، ج۱، صص۱۰-۱۱؛ نیز نک: ۸۵.</ref> به عقیده حسن زاده آملی، نظر ملاصدرا را باید از میان نقل قول‌ها و بیان نظرات دیگران درک کرد و اینگونه نیست که هرچه در اسفار باشد نظر خودش باشد.<ref>حسن زاده، شرح فارسی الاسفار الاربعه، ۱۳۸۷ش، ص۸۲.</ref> | ||
==گوناگونی مطالب== | ==گوناگونی مطالب== | ||
| خط ۷۸: | خط ۷۸: | ||
* جنبه انتقادی نسبت به آرای گذشتگان. | * جنبه انتقادی نسبت به آرای گذشتگان. | ||
* کوشش برای هماهنگی میان [[حکمت]] و [[شریعت]] به ویژه در سفرهای سوم و چهارم. | * کوشش برای هماهنگی میان [[حکمت]] و [[شریعت]] به ویژه در سفرهای سوم و چهارم. | ||
* داشتن صبغه کلامی در برخی مباحث.<ref>برای نمونه، نک: صدرالدین شیرازی، اسفار، ج۶، ص۳۹۵-۳۹۹، ج۹، صص۴-۶، ۱۶۰-۱۶۱، ۲۴۳، ۲۷۳، ۳۲۱- ۳۲۷.</ref> | * داشتن صبغه کلامی در برخی مباحث.<ref>برای نمونه، نک: صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۷۸ش، ج۶، ص۳۹۵-۳۹۹، ج۹، صص۴-۶، ۱۶۰-۱۶۱، ۲۴۳، ۲۷۳، ۳۲۱- ۳۲۷.</ref> | ||
* مشتمل بودن بر مضامین دشوار و دیریاب. | * مشتمل بودن بر مضامین دشوار و دیریاب. | ||
* صراحت گفتار و زیبایی و لطافت بیان. | * صراحت گفتار و زیبایی و لطافت بیان. | ||
| خط ۸۴: | خط ۸۴: | ||
== منابع اسفار == | == منابع اسفار == | ||
موارد استناد مؤلف به عبارات کتب فلسفی، عرفانی و کلامی فراوان است، اما اغلب آنها از منابع مشهور و بازمانده بیرون نیست. مواردی را نیز می‌توان یافت که گفته کسی بدون ذکر صریح نام او نقل شده است و تعیین مآخذ اینگونه نقل‌ها درخور پژوهشی مستقل است.<ref>برای نمونه، نک: صدرالدین شیرازی، اسفار، ج۱، صص۳۱۴، ۳۱۵، ۳۸۸، ج۲، صص۱۵۸، ۱۵۹، ۲۹۴، ج۷، صص۲۱۶، ۲۱۸.</ref> از کتب مهمی که در فصول مختلف اسفار به آنها ارجاع، و از آنها نقل شده است، [[اثولوجیا]] و [[رسائل اخوان الصفا]] را می‌توان نام برد. این دو اثر بی‌تردید بر افکار مؤلف تأثیر عمیقی نهاده‌اند.{{مدرک}} | موارد استناد مؤلف به عبارات کتب فلسفی، عرفانی و کلامی فراوان است، اما اغلب آنها از منابع مشهور و بازمانده بیرون نیست. مواردی را نیز می‌توان یافت که گفته کسی بدون ذکر صریح نام او نقل شده است و تعیین مآخذ اینگونه نقل‌ها درخور پژوهشی مستقل است.<ref>برای نمونه، نک: صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۷۸ش، ج۱، صص۳۱۴، ۳۱۵، ۳۸۸، ج۲، صص۱۵۸، ۱۵۹، ۲۹۴، ج۷، صص۲۱۶، ۲۱۸.</ref> از کتب مهمی که در فصول مختلف اسفار به آنها ارجاع، و از آنها نقل شده است، [[اثولوجیا]] و [[رسائل اخوان الصفا]] را می‌توان نام برد. این دو اثر بی‌تردید بر افکار مؤلف تأثیر عمیقی نهاده‌اند.{{مدرک}} | ||
== شرح‌ها و حواشی == | == شرح‌ها و حواشی == | ||
بر کتاب اسفار حواشی متعددی نوشته‌اند. حاشیه [[ملاعلی نوری]] (درگذشت ۱۲۴۶ق) را ظاهراً باید قدیم‌تر از همه دانست. مفصل‌ترین و معروف‌ترین آنها از [[ملاهادی سبزواری]] (درگذشت ۱۲۸۹ق) است که به جزبخش جواهر و اعراض به تمام کتاب پرداخته است. حاشیه [[آقاعلی مدرس طهرانی|آقاعلی مدرس زنوزی]] نیز از حواشی عالمانه و سودمند این کتاب است. از دیگر حاشیه نگاران بر اسفار، [[ملا اسماعیل درب کوشکی اصفهانی]] (درگذشت ۱۲۷۷ق)، [[محمد بن معصوم علی هیدجی]] (درگذشت ۱۳۴۹ق) و [[علامه طباطبایی]] را می‌توان نام برد.<ref>نک: آقابزرگ، ج۶، صص۱۹ - ۲۰؛ آشتیانی، مقدمه بر المسائل القدسیة، صص۵۴ - ۵۶.</ref> از دیگر شروح جدید این کتاب می‌توان از شرح [[مرتضی مطهری]] بر بخش‌های قوه و فعل اسفار و نیز شرح [[محمد تقی مصباح یزدی]] بر جلد اول و هشتم اسفار و نیز شرح [[عبدالله جوادی آملی]] بر دو جلد اول اسفار که با عنوان [[رحیق مختوم]] در ۱۰ جلد ارائه شده است، شرح فارسی [[حسن حسن زاده آملی]] از جمله شرح‌های محقّقانه معاصر(قرن پانزده شمسی) است. | بر کتاب اسفار حواشی متعددی نوشته‌اند. حاشیه [[ملاعلی نوری]] (درگذشت ۱۲۴۶ق) را ظاهراً باید قدیم‌تر از همه دانست. مفصل‌ترین و معروف‌ترین آنها از [[ملاهادی سبزواری]] (درگذشت ۱۲۸۹ق) است که به جزبخش جواهر و اعراض به تمام کتاب پرداخته است. حاشیه [[آقاعلی مدرس طهرانی|آقاعلی مدرس زنوزی]] نیز از حواشی عالمانه و سودمند این کتاب است. از دیگر حاشیه نگاران بر اسفار، [[ملا اسماعیل درب کوشکی اصفهانی]] (درگذشت ۱۲۷۷ق)، [[محمد بن معصوم علی هیدجی]] (درگذشت ۱۳۴۹ق) و [[علامه طباطبایی]] را می‌توان نام برد.<ref>نک: آقابزرگ، ج۶، صص۱۹ - ۲۰؛ آشتیانی، مقدمه بر المسائل القدسیة، ۱۳۵۲ش، صص۵۴ - ۵۶.</ref> از دیگر شروح جدید این کتاب می‌توان از شرح [[مرتضی مطهری]] بر بخش‌های قوه و فعل اسفار و نیز شرح [[محمد تقی مصباح یزدی]] بر جلد اول و هشتم اسفار و نیز شرح [[عبدالله جوادی آملی]] بر دو جلد اول اسفار که با عنوان [[رحیق مختوم]] در ۱۰ جلد ارائه شده است، شرح فارسی [[حسن حسن زاده آملی]] از جمله شرح‌های محقّقانه معاصر(قرن پانزده شمسی) است. | ||
== نمونه ای از اساتید و مدرسان مشهور اسفار(حکمت متعالیه) == | == نمونه ای از اساتید و مدرسان مشهور اسفار(حکمت متعالیه) == | ||