زیارتگاه حبیب بن موسی

تصویری از زیارتگاه حبیب بن موسی

زیارتگاه حبیب‌ بن موسى؛ مقبره منسوب به حبیب بن موسی بن جعفر (ع) است که در محله پشت‌مشهد کاشان واقع شده. كتیبه‌ای بر دو لنگه درِ بقعه، با این مضمون حك شده است : «هذالباب علی مشهد المقدس السلطان حبیب بن موسی بن جعفر (ع)».

به علت انتساب این امام‌زاده به دودمان صفویه این مقبره در زمان شاه‌عباس اول،‌ مورد توجه بسیار قرار گرفته. این مکان، محل دفن شاه عباس اول و برخی از عالمان و شاعران کاشان نیز هست.

مکان

این بنا در محله پشتْ‌مشهد در خیابان امام‌ خمینى قرار دارد و طبق كتیبه درِ ورودى، منسوب به حبیب‌ بن موسی‌بن جعفر(ع) است، گرچه برخی نسبت آن را به فرزندان امام محمدباقر (ع) محتمل دانسته‌اند.

تاریخ ساخت

بر محراب سفالین كوچكى كه اینك در موزه ملى ایران به شماره 3289 نگهدارى می‌شود، به عدد 668 و به حروف ششصد و هفتاد نقش شده است. احتمالا بناى اولیه مقبره، مانند دیگر بقعه‌های كاشان، متعلق به پیش از قرن ششم و قرن هفتم هجری قمری است.

از جزئیات ساخت بناى اولیه اطلاعى در دست نیست. تنها اثر باقیمانده از قرن هفتم در این بنا، پوشش كاشی‌كارى سطح مزار حبیب بن موسی(ع) است كه شامل كاشیهاى كوكبى شش ضلعى، خشتى سرمه‌اى و محرابی‌شكل است كه به موزه ملى ایران منتقل شده است.

این كاشی‌ها و محراب قدیمى بقعه، كار علی‌ بن محمد بن‌ طاهر، از خاندان ابوطاهر كاشى، است. ضریح برنجى روى مرقد نیز در 1327ش ساخته شده است.

از آنجایی که شاه عباس اول(حك : 996 ـ 1038) دودمان صفویه را اولاد صاحب این بقعه می‌دانسته، این بقعه بسیار مورد توجه او بوده است.

مقبره شاه عباس اول

در دوره صفوى، پس از اینكه این مكان مدفن شاه عباس اول گردید، بر بنا و تزیینات آن افزوده شد.

در دوره‌هاى زندیه و قاجاریه نیز بخشهایى به بنا الحاق گردید.

از آثار ملی

بنای زیارتگاه حبیب بن موسی بن جعفر(ع) در 1314ش در فهرست آثار ملى ایران، به شماره 352، به ثبت رسید.

در 1326ش انجمن آثار ملى، با تأیید وجود مدفن شاه عباس اول در آنجا، بر آن شد كه آرامگاهى براى او بنا كند كه محقق نگردید.

شکل ظاهری و مقبره ها

بناى فعلى آرامگاه صحن مستطیل شكلى است كه رواقهایى از اتاقهاى بزرگ و كوچك، در دو طبقه، آن را احاطه كرده‌اند.

در ضلع شمالى، پیش‌طاقى با تزیینات آجركارى قرار دارد. بناهاى اطراف صحن به‌تدریج به بناى اولیه اضافه شده‌اند. غرفه‌هاى طبقه اول مدفن علما و بزرگان است. در جانب شمالى صحن، ایوان بلندى ساخته شده كه سقف آن مقرنس‌كارى و دیوارهاى آن نقاشى شده است.

در ضلع شمالىِ صحن، مقبره‌اى از دوره محمدشاه قاجار، متعلق به سید محمدتقى پشت‌مشهدى، از علماى كاشان، با تزیینات و نقاشیهاى چشمگیر قرار دارد. در گذشته این بقعه موقوفات و متولى و خدمه جداگانه داشته است.

ورودى بقعه در وسط ایوان قرار گرفته است. این مدخل، درِ چوبى كنده‌كارى شده‌اى به تاریخ 1292 دارد. در هریك از دو گوشوار ایوان، اتاقهایى ساخته شده است.

تزیینات داخل بقعه به‌تدریج از بین رفته است. در هر طرف ایوان مناره‌اى با بدنه كاشی‌كارى شده دیده می‌شود كه تا نیمى از ارتفاع، به رواقها متصل‌اند.

در ضلع شرقى صحن نیز آرامگاه بزرگ دیگرى، متعلق به فقیه مشهور كاشان، میر سید على یثربى (متوفى 1338ش)، بنا گردیده است.

در ضلع جنوبى صحن، مسجدى قراردارد كه سرداب آن مدفن شاه عباس اول است. سنگ سیاه مزار احتمالا از قفقاز آورده شده و بر آن آیةالكرسى، به خط نسخ محمد محلاتى، حك شده است.

در سرداب، دو قبر دیگر هم هست كه بنابر كتیبه روى دیوار با تاریخ 1001، یكى از آنها متعلق به محمد بن طاهر بن خواجه میرولى نیشابورى، واقف این مسجد است. از دیگر دفن‌شدگان در این بقعه، شاعرانی چون، خباز کاشانی، فرهانی کاشانی، شرمی کاشانی و شکرریز کاشانی هستند.

جستارهای وابسته

• شاه عباس اول

منابع

• اسكندرمنشى و محمدیوسف واله‌اصفهانى، ذیل تاریخ عالم‌آراى عباسى، چاپ سهیلى خوانسارى، تهران 1317ش.
• بحرالعلومى، حسین، كارنامه انجمن آثار ملّى، تهران 1355ش.
• سلمانی‌آرانى، حبیب‌اللّه، سیماى كاشان، قم 1375ش.
• شریف، علی، راهنماى آثار و بناهاى تاریخى شهرستان‌كاشان، كاشان، اداره‌ فرهنگ‌ و هنر شهرستان كاشان.
• ضرابى، عبدالرحیم، تاریخ كاشان، چاپ ایرج افشار، تهران 1356ش.
• قمى، عباس، منتهی‌الآمال، تهران 1331ـ1332ش.
• نراقى، حسن، آثار تاریخى شهرستانهاى كاشان و نطنز، 1374ش.
• ویلبر، دونالد نیوتن، معمارى اسلامى ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران 1365ش.

پیوند به بیرون

منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام