تجرد نفس: تفاوت میان نسخه‌ها

[[متکلم|متکلمان مسلمانی]] همچون [[شیخ صدوق]] و [[شیخ مفید]]، [[ابوحامد غزالی]]، [[عبدالرزاق لاهیجی|فیاض لاهیجی]]، عَضُدالدین ایجی و میرسید شریف جُرْجانی و سَعْدالدین تَفْتازانی، ‌ از متکلمان اشاعره، نیز نفس انسان را مجرد از ماده می‌دانند.

گفته شده اثبات [[معاد]]، [[قیامت|قیامت کبری]] و بازگشت ارواح به بدن‌های عنصری و مادی در قیامت یا [[بدن برزخی|بدن‌های مثالی]] در [[برزخ]]، مبتنی بر تجرد نفس و بقای آن است.<ref>آشتیانی، لوامع الحقائق فی اصول العقائد، ۱۳۹۰ش، ص۴۴۰.</ref> از نظر [[محمدتقی مصباح یزدی]]، فیلسوف شیعی، در صورتی می‌توان حیات پس از مرگ را به صورت صحیح تصور کرد که [[روح انسان|روح]] را مجرد و غیر از بدن و خواص آن دانست.<ref>مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ‌ ص۳۴۹.</ref> در صورت عدم باور به تجرد نفس، فرض معاد و حیات مجدد، ‌ معقول نخواهد بود.<ref>مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ‌ ص۳۵۵.</ref> همچنین تجرد نفس را یکی از دلایل فیلسوفان در اثبات جاودانگی نفس پس از مرگ شمرده‌اند.<ref>نگاه کنید به: فیاضی، علم النفس فلسفی، ۱۳۹۳ش، ص۵۴۷.</ref>  

از تجرد نفس در فلسفه و [[کلام اسلامی]] در مباحثی چون علم النفس، <ref>برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌سینا، النفس من کتاب الشفاء، ۱۳۷۵ش، ص۲۸۸-۳۰۳؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۲۶۰-۳۲۳؛ فیاضی، علم النفس فلسفی، ۱۳۹۳ش، ص۱۸۳-۲۴۹.</ref> حقیقت انسان<ref>برای نمونه نگاه کنید به: فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۵۱ و ۱۴۳.</ref> و مسئله معاد<ref>برای نمونه نگاه کنید به: مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ‌ ص۳۵۵.</ref> سخن گفته شده است.

تجرد نفس انسان را مورد اتفاق همه فیلسوفان مسلمان دانسته‌اند؛ اما در جزئیات آن مانند اینکه تجرد نفس، ‌ عقلی است یا مثالی، اختلاف نظر وجود دارد.<ref>عبودیت، درآمدی بر نظام حکمت صدرایی، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۱۱۴؛ یوسفی، رابطه نفس و بدن، ۱۳۹۷ش، ص۱۲۹.</ref> [[فلسفه مشاء|فیلسوفان مشائی]] و [[فلسفه اشراق|اشراقی]] معتقدند که نفس انسان، از ابتدای پیدایش و در بقا ذاتاً مجرد عقلی است؛<ref>عبودیت، درآمدی بر نظام حکمت صدرایی، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۱۱۴ و ۱۱۵؛ یوسفی، رابطه نفس و بدن، ۱۳۹۷ش، ص۱۲۹.</ref> از نظر [[ابن سینا|ابن‌سینا]]، نفس انسانی (نفس ناطقه) مجرد و روحانی و غیر از این بدن محسوس است. از دیدگاه وی، بدن ابزار تحصیل معارف و تکامل نفس به شمار می‌رود.<ref>ابن‌سینا، احوال النفس، ۲۰۰۷م، ص۱۸۳.</ref>

بعضی از [[متکلم|متکلمان مسلمان]] همچون [[شیخ صدوق]] و [[شیخ مفید]]، <ref>مکدرموت، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ۱۳۷۲ش، ص۴۸۳.</ref> [[ابوحامد غزالی]]، <ref>ایجی-جرجانی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۷، ص۲۴۷.</ref> [[راغب اصفهانی]]، <ref>ایجی-جرجانی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۷، ص۲۴۷.</ref> [[عبدالرزاق لاهیجی|فیاض لاهیجی]]، <ref>فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۱۴۴.</ref> عَضُدالدین ایجی و میرسید شریف جُرْجانی<ref>ایجی-جرجانی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۷، ص۲۴۷ و ۲۵۰.</ref> و سَعْدالدین تَفْتازانی، ‌ از متکلمان اشاعره، <ref>تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۹۸.</ref> و برخی از [[معتزله]]<ref>تهانوی، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۸۷۸.</ref> نیز نفس انسان را مجرد از ماده می‌دانند. [[ملا احمد نراقی]] از علمای شیعی اخلاق، نیز قائل به تجرد نفس بود.<ref>نراقی، معراج السعاده، انتشارات هجرت، ص۱۹-۲۱.</ref>

افلاطون را نخستین کسی شمرده‌اند که به تجرد نفس باور داشت.<ref>داووی، «آراء یونانیان درباره جان و روان»، ص۴۳۹؛‌ یوسفی، رابطه نفس و بدن از دیگاه ملاصدرا و کتاب و نفس، ۱۳۹۷ش، ص۵۰و۵۱.</ref> گفته شده افلاطون به صورت مستقل از تجرد نفس بحث نکرده است؛ اولین بار، ‌ اَفْلوطین (۲۰۵- ۲۷۰م‌)، ‌ فیلسوف یونانی و بنیانگذار مکتب نوافلاطونی، تمایز نفس و بدن و تجرد آن را به صراحت بیان کرد و دلایل عقلی و تجربی برای آن ارائه کرد.<ref>برخواه، ‌ «تجرد نفس»، ص۵۶۹.</ref> بعضی از دلایل فیلسوفان مسلمان را برگرفته از فلوطین دانسته‌اند.<ref>برخواه، ‌ «تجرد نفس»، ص۵۶۹.</ref>

'''دلیل اول: وحدت هویت''': هویت انسان از ابتدای تولد تا پایان عمر بدون تغییر باقی است؛ اما بدن همواره در حال دگرگونی است به گونه‌ای که گفته شده هر هفت سال یا ده سال یک بار همه اجزای بدن تغییر می‌کند. بنابراین هویت انسان، همان بدن نیست؛ بلکه امر مجردی است که نفس نام دارد.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۴۲؛ فیاضی، ‌ علم النفس فلسفی، ۱۳۹۳ش، ص۲۲۳.</ref>

'''دلیل دوم: انسان معلق یا هوای طَلْق''': طبق این برهان، اگر فرض شود که فردی به صورت یکباره و دفعی در یک فضای آزاد خلق شود به گونه‌ای که کاملاً از اشیای خارجی و بدن و اعضایش غافل باشد. در این حالت، آن فرد خودش را درک می‌کند و از خودش غافل نیست با اینکه از همه اعضای بدنش غافل است.<ref>ابن‌سینا، النفس من کتاب الشفاء، ۱۳۷۵ش، ص۳۴۸؛ طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات، ‌ ۱۳۷۵ش، ج۲، ‌ ص۲۹۲و۲۹۳؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۴۴.</ref> در تکمیل این دلیل گفته شده اگر نفس جزئی از بدن باشد، درک و علم به نفس باید مستلزم علم به بدن باشد، در حالی که می‌توان حالتی تصور کرد که انسان از بدنش غافل است، ولی به نفسش علم دارد. بنابراین نفس جزئی از بدن نیست و مادی نخواهد بود. پس مجرد است.<ref>فیاضی، ‌ علم النفس فلسفی، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۸ و ۲۲۰.</ref> این دلیل را کمکی برای تفسیر و تصور صحیح از [[علم حضوری]] نفس به خود دانسته‌اند.<ref>مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۲۰۰.</ref>

آیات متعددی را دال بر تجرد نفس دانسته‌اند از جمله: آیه ۱۴ [[سوره مؤمنون]] «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ‏ خَلْقاً آخَر؛ سپس آن را آفرینش تازه‌‏ای دادیم‏»، <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۳۰۴؛ آشتیانی، لوامع الحقائق فی اصول العقائد، ۱۳۹۰ش، ص۴۴۴و۴۴۵.</ref> آیه ۲۹ [[سوره حجر]] و آیه ۷۲ [[سوره ص]] «نَفَخْتُ‏ فيهِ مِنْ رُوحی؛ در او از روح خود دمیدم‏»، <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۳۰۴؛ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ‌ ص۳۵۸.</ref> آیه ۴۲ [[سوره زمر]] «اللَّهُ يَتَوَفىَّ الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَ الَّتىِ لَمْ تَمُتْ فىِ مَنَامِهَا؛ خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می‌کند، و ارواحی را كه نمرده‌‏اند نیز به هنگام خواب می‌گیرد»، <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۵۱؛ سبحانی، اصالت روح از نظر قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۴۳-۴۵.</ref> آیه ۹ سجده، <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۵۱.</ref> آیه ۱۰ و ۱۱ [[سوره سجده]]<ref>سبحانی، اصالت روح از نظر قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۴۳-۴۵؛ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ‌ ص۳۵۸.</ref> و آیه ۹۳ [[سوره انعام]].<ref>مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ‌ ص۳۵۹.</ref> به گفته ملاصدرا همه آیات مربوط به [[معاد]] و احوال انسان‌ها در [[آخرت]] بر تجرد نفس دلالت دارند.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۳۰۵.</ref>

گفته شده براساس آیه ۱۴ [[سوره مؤمنون]]، [[خداوند]] بعد از بیان مراحل مادی خلقت انسان همچون عَلَقَه (خون بسته)، ‌ مُضْغَه (گوشت پاره) و گوشت و استخوان، از خلقت دیگری از سنخ غیرمادی سخن گفته شده که همان نفس مجرد است.<ref>آشتیانی، لوامع الحقائق فی اصول العقائد، ۱۳۹۰ش، ص۴۴۴و۴۴۵.</ref> [[جعفر سبحانی]]، متکلم شیعه، در دلالت آیه ۴۲ سوره زمر گفته است گرفتن جان و روح برخی از انسان‌ها و نگرفتن روح بعضی دیگر، نشان از وجود موجودی غیر از بدن است که از دگرگونی و نابودشدن در امان است. چنین موجودی قطعاً مجرد خواهد بود.<ref>سبحانی، اصالت روح از نظر قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۴۵.</ref>

از جمله متکلمان قائل به مادی بودن نفس عبارتند از: [[سید مرتضی]]، <ref>سیدمرتضی، الذخیره فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳ - ۱۱۵: سید مرتضی، رسائل الشريف المرتضى، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص. ۱۳۰ و ج۲، ص. ۲۷۱ و ج۴، ص. ۳۰.</ref> [[شیخ طوسی]]، <ref>شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۴۷.</ref> ابوالحسین بصری، از متکلمان برجسته معتزله، <ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج. ۵۸، ص۹۵.</ref> [[ابن‌میثم بحرانی|ابن میثم بحرانی]]، شارح نهج‌البلاغه و متکلم شیعی سده هفتم قمری.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج. ۵۸، ص۹۵.</ref> از دیدگاه [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]]، دلایل عقلی مسلم بر تجرد یا مادی بودن نفس وجود ندارد؛ ظاهر [[آیه|آیات]] و [[حدیث|روایات]] دلالت بر مادی بودن آن دارند. وی برآن است که میان تجرد نفس و جسم نورانی و ملکوتی بودن و داخل در بدن بودن نفس تردید وجود دارد. از نظر او، تکفیر معتقدان به تجرد نفس صحیح نیست.<ref>مجلسی، ‌بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۸، ص۱۰۴.</ref>

* از دیگر دلایل معتقدان به مادی بودن نفس، وابسته بودن نفس به مغز و سلول‌های مغزی بیان شده است. از نظر آنها، هنگام ظهور شعور و تفکر، ‌ مغز از خود عکس العمل و فعالیت بیشتری نشان می‌دهد؛ از طرف دیگر، هنگامی که به مغز یا قسمتی از آن آسیبی برسد، انسان تفکر صحیح یا برخی امور مربوط به ادراک و تفکر یا حافظه خود را از دست می‌دهد.<ref>سبحانی، اصالت روح از نظر قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۳۴.</ref>

* مجرد سیّال؛ بررسی چگونگی تجرد نفس با تغیّر آن، علیرضا اسعدی، قم، ‌ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ‌۱۳۹۵ش.  

* ''بازنگاهی به تجرد نفس''، رسول حسین‌پور، تهران، ‌ بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ‌ چاپ اول، ‌۱۳۹۳ش.

*ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النفس من کتاب الشفاء، ‌ تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۵ش/۱۴۱۷ق.

* داووی، علی‌مراد، «[http://ensani.ir/fa/article/313457 آراء یونانیان درباره جان و روان]»، در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ‌ شماره ۷۲ و ۷۳، فروردین و تیر ۱۳۴۹ش.

* طوسی، خواجه نصیرالدین، شرح الاشارات و التنبیهات، ‌ قم، نشر البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

* نیکزاد، عباس، «[http://ensani.ir/fa/article/92754 دلایل تجرد نفس]»، در فصلنامه کلام اسلامی، شماره ۴۳، ‌ پاییز ۱۳۸۱ش.