امانت شرعی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
ویرایش ادبی و خلاصه‌سازی عبارات مدخل.
جز (ویرایش جزئی) |
Rezai.mosavi (بحث | مشارکتها) جز (ویرایش ادبی و خلاصه‌سازی عبارات مدخل.) |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
'''امانت شرعی''' اصطلاحی فقهی برای مالی است که بدون اذن مالک و با حکم [[شارع]] در اختیار امانت‌دار قرار می‌گیرد و قرار گرفتن آن در دست امین بدون [[ظلم]] و غیر عدوانی است؛ به خلاف [[امانت مالکی]] مانند [[ودیعه]] و [[اجاره]] که با اذن مالک در اختیار امین قرار می‌گیرد. امانت شرعی در کنار امانت مالکی از اقسام [[امانت]] محسوب می‌شوند. | '''امانت شرعی''' اصطلاحی فقهی برای مالی است که بدون اذن مالک و با حکم [[شارع]] در اختیار امانت‌دار قرار می‌گیرد و قرار گرفتن آن در دست امین بدون [[ظلم]] و غیر عدوانی است؛ به خلاف [[امانت مالکی]] مانند [[ودیعه]] و [[اجاره]] که با اذن مالک در اختیار امین قرار می‌گیرد. امانت شرعی در کنار امانت مالکی از اقسام [[امانت]] محسوب می‌شوند. | ||
[[مجتهد|فقها]] برای امانت شرعی | [[مجتهد|فقها]] برای امانت شرعی مصادیقی گوناگون ذکر نموده‌اند؛ از جمله مالی که به صورت ناخواسته توسط باد یا سیل به دست انسان می‌رسد، یا آنکه برای جلوگیری از تلف شدن مال، به صورت آگاهانه آن را بدون اذن مالک در اختیار می‌گیرد؛ مانند اموال پیدا شده و یا اموال دیگران که از دست شخصی غاصب بازپس گرفته می‌شود. | ||
در برخی موارد امانت مالکی به امانت شرعی تبدیل می‌شود؛ مانند زمانی‌که امانت‌گذار و یا امین از دنیا رفته و یا [[دیوانه]] شود و یا زمانی که مدت اجاره تمام شده؛ اما همچنان مال در اختیار امین قرار دارد که در این صورت مال تا تحویل به مالک، امانت شرعی خواهد بود. | در برخی موارد امانت مالکی به امانت شرعی تبدیل می‌شود؛ مانند زمانی‌که امانت‌گذار و یا امین از دنیا رفته و یا [[دیوانه]] شود و یا زمانی که مدت اجاره تمام شده؛ اما همچنان مال در اختیار امین قرار دارد که در این صورت مال تا زمان تحویل به مالک، امانت شرعی خواهد بود. | ||
برخی | برخی فقیهان در امانت شرعی، اطلاع دادن به مالک و برگرداندن مال به وی را واجب فوری دانسته‌اند؛ ولی عده‌ای دیگر برگرداندن آن را منوط به درخواست مالک می‌دانند. محافظت از مال تا زمان تحویل به مالک، از وظایف امین شمرده شده است و در صورت کوتاهی و آسیب دیدن مال، وی ضامن خواهد بود. | ||
== معرفی == | == معرفی == | ||
امانت شرعی در مقابل [[امانت مالکی]]<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۱، ص۶۴۴؛ امامی، حقوق مدنی، قم، ج۲، ص۱۶۶–۱۶۷.</ref> | امانت شرعی اصطلاحی [[فقه|فقهی]] در مقابل [[امانت مالکی]]<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۱، ص۶۴۴؛ امامی، حقوق مدنی، قم، ج۲، ص۱۶۶–۱۶۷.</ref> است.<ref>طاهری، حقوق مدنی، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۴۲.</ref> منظور از امانت شرعی هر گونه مالی است که بدون نیاز به اذن مالک در اختیار فرد قرار گرفته و [[شارع]] آن را جایز دانسته باشد.<ref>موسوی خلخالی، فقه الشیعه-کتاب الإجاره، ۱۴۲۷ق، ص۴۰۱؛ سبزواری، مهذب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۱۹، ص۹۴؛ شیرازی، الفقه، القواعد الفقهیه، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۹.</ref> در برخی از کتاب‌های حقوقی از امانت شرعی با عنوان امانت قانونی یاد شده<ref>طاهری، حقوق مدنی، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۴۲؛ امامی، حقوق مدنی، قم، ج۲، ص۱۶۶.</ref> و معتقدند که اجازه نگهداری در امانت قانونی توسط قانون به امین داده شده است.<ref>طاهری، حقوق مدنی، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۴۲؛ امامی، حقوق مدنی، قم، ج۲، ص۱۶۶.</ref> | ||
فقیهان شیعه امانت شرعی را | فقیهان شیعه امانت شرعی را مربوط به جایی دانسته‌اند که تسلط فرد بر مال، بدون [[ظلم]] و به‌کارگیری زور<ref>گلپایگانی، هدایه العباد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۳؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۱، ص۶۴۴؛ امامی، حقوق مدنی، قم، ج۲، ص۱۶۷.</ref> باشد. همچنین این تسلط باید بدون اختیار،<ref>طاهری، حقوق مدنی، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۴۲.</ref> اذن<ref>ترحینی عاملی، الزبده الفقهیه، ۱۴۲۷ق، ج۵، ص۲۸۷؛ امامی، حقوق مدنی، قم، ج۲، ص۱۶۶؛ بهبهانی، حاشیه مجمع الفائده و البرهان، ۱۴۱۷ق، ص۵۵۵.</ref> و حتی آگاهی<ref>موسوی خلخالی، فقه الشیعه-کتاب الإجاره، ۱۴۲۷ق، ص۴۰۱.</ref> مالک باشد. به خلاف امانت مالکی که از راه‌هایی مثل [[ودیعه]] و [[اجاره]] و با اذن یا آگاهی مالک در اختیار فرد قرار می‌گیرد.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۱، ص۶۴۴؛ امامی، حقوق مدنی، قم، ج۲، ص۱۶۶–۱۶۷.</ref> از امانت مالکی با عنوان امانت قراردادی نیز تعبیر نموده‌اند.<ref>طاهری، حقوق مدنی، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۴۲.</ref> | ||
=== مصادیق=== | === مصادیق=== | ||
برای امانت شرعی در کتاب‌های [[فقه|فقهی]] مصادیق متعددی ذکر شده است<ref>برای نمونه نگاه کنید به: صدر، ما وراء الفقه، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۲۳؛ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۸۵–۸۶.</ref> که برخی از آنها به صورت | برای امانت شرعی در کتاب‌های [[فقه|فقهی]] مصادیق متعددی ذکر شده است<ref>برای نمونه نگاه کنید به: صدر، ما وراء الفقه، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۲۳؛ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۸۵–۸۶.</ref> که برخی از آنها به صورت ناخواسته و در مواردی به صورت آگاهانه در اختیار انسان قرار می‌گیرد. | ||
* قرار گرفتن مال در اثر حوادث | * قرار گرفتن مال در اثر حوادث طبیعی؛ مثل اموالی که توسط باد و سیل در اختیار انسان قرار می‌گیرد.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۱، ص۶۴۴.</ref> | ||
* کالایی که بدون اطلاع مالک به دیگری انتقال می‌یابد؛ مانند آنکه فروشنده مقداری بیشتر از کالای خریداری شده را ناخواسته به خریدار | * کالایی که بدون اطلاع مالک به دیگری انتقال می‌یابد؛ مانند آنکه فروشنده مقداری بیشتر از کالای خریداری شده را ناخواسته به خریدار بدهد،<ref>امامی، حقوق مدنی، قم، ج۲، ص۱۶۷.</ref> یا خریدار مبلغی اضافی به فروشنده داده باشد.<ref>موسوی خلخالی، فقه الشیعه-کتاب الإجاره، ۱۴۲۷ق، ص۴۰۱.</ref> | ||
* | * جایی که خطر تلف شدن کالایی وجود دارد، که در این صورت امین به صورت آگاهانه آن را در اختیار می‌گیرد؛ مانند [[لقطه|مال پیدا شده]].<ref>سبزواری، مهذب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۱۹، ص۹۴؛ حسینی عاملی، مفتاح الکرامه، ۱۴۱۹ق، ج۱۷، ص۱۹۴؛ گلپایگانی، هدایه العباد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۳.</ref> | ||
* اموال دیگران که از غاصبی پس گرفته می‌شود<ref>سبزواری، کفایه الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۶۹۳؛ وجدانی فخر، الجواهر الفخریه، ۱۴۲۶ق، ج۹، ص۱۷۰.</ref> | * اموال دیگران که از غاصبی پس گرفته می‌شود.<ref>سبزواری، کفایه الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۶۹۳؛ وجدانی فخر، الجواهر الفخریه، ۱۴۲۶ق، ج۹، ص۱۷۰.</ref> | ||
* اموال کودک و | * اموال کودک و [[دیوانه]] که به منظور حفظ آن از نابودی در اختیار گرفته می‌شود.<ref>حسینی عاملی، مفتاح الکرامه، ۱۴۱۹ق، ج۱۷، ص۱۹۴؛ ترحینی عاملی، الزبده الفقهیه، ۱۴۲۷ق، ج۵، ص۲۸۷.</ref> | ||
* حفظ و نگهداری حیوانی که مالک مشخصی دارد؛ اما در خطر تلف قرار داشته باشد.<ref>موسوی خلخالی، فقه الشیعه-کتاب الإجاره، ۱۴۲۷ق، ص۴۰۲؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۱، ص۶۴۴.</ref> | * حفظ و نگهداری حیوانی که مالک مشخصی دارد؛ اما در خطر تلف قرار داشته باشد.<ref>موسوی خلخالی، فقه الشیعه-کتاب الإجاره، ۱۴۲۷ق، ص۴۰۲؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۱، ص۶۴۴.</ref> | ||
| خط ۲۸: | خط ۲۸: | ||
امانت شرعی در فقه اسلامی احکامی دارد که در برخی موارد با امانت مالکی متفاوت است. | امانت شرعی در فقه اسلامی احکامی دارد که در برخی موارد با امانت مالکی متفاوت است. | ||
===لزوم محافظت از امانت شرعی=== | ===لزوم محافظت از امانت شرعی=== | ||
امین موظف است از مال امانتی تا زمان تحویل محافظت کند<ref>بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ق، ج۲۱، ص۴۱۳–۴۱۴.</ref> و تنها به مقدار رساندن مال به مالک مجاز به تصرف در آن خواهد بود.<ref>موسوی خلخالی، فقه الشیعه-کتاب الإجاره، ۱۴۲۷ق، ص۴۰۲، ۴۲۶.</ref> البته اگر در این بین، مال امانتی بدون کم‌کاری تلف گردید، ضمانتی بر عهده امین نخواهد بود؛<ref>ما وراء الفقه؛ ج۵، ص۲۷؛ طاهری، حقوق مدنی، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۶۹؛ حلی، کنز العرفان فی فقه القرآن، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۵۶۲.</ref> ولی در صورت | امین موظف است از مال امانتی تا زمان تحویل محافظت کند<ref>بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ق، ج۲۱، ص۴۱۳–۴۱۴.</ref> و تنها به مقدار رساندن مال به مالک مجاز به تصرف در آن خواهد بود.<ref>موسوی خلخالی، فقه الشیعه-کتاب الإجاره، ۱۴۲۷ق، ص۴۰۲، ۴۲۶.</ref> البته اگر در این بین، مال امانتی بدون کم‌کاری تلف گردید، ضمانتی بر عهده امین نخواهد بود؛<ref>ما وراء الفقه؛ ج۵، ص۲۷؛ طاهری، حقوق مدنی، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۶۹؛ حلی، کنز العرفان فی فقه القرآن، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۵۶۲.</ref> ولی در صورت کم‌کاری - ولو آنکه مستقیماً در از بین رفتن و یا آسیب دیدن امانت نقشی نداشته باشد - ضامن خواهد بود.<ref>امامی، حقوق مدنی، قم، ج۲، ص۱۶۸.</ref> | ||
=== لزوم رساندن امانت به دست صاحب مال=== | === لزوم رساندن امانت به دست صاحب مال=== | ||
امانت شرعی باید به دست مالک اصلی برسد و | امانت شرعی باید به دست مالک اصلی برسد و در صورت عدم دسترسی به مالک، یا وصی و وکیل او، امانت شرعی باید به حاکم تحویل گردد.<ref>فقیهان امامی و عرصه‌های ولایت فقیه؛ ج۱، ص۷۷، ۳۸۸–۳۸۹؛ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۸۵.</ref> فقیهان شیعه در این زمینه درباره وظیفه امین دو نگاه دارند: | ||
گروهی | گروهی معتقدند بازگرداندن مال در امانت شرعی لازم نیست، بلکه تنها باید دسترسی مالک به امانت فراهم شده<ref>امامی، حقوق مدنی، قم، ج۲، ص۱۶۷.</ref> و اگر مالک از وجود این مال بی‌خبر است، آگاه گردد.<ref>حلی، کنز العرفان فی فقه القرآن، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۷۶.</ref> [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] در [[تحریر الوسیله (کتاب)|تحریر الوسیله]] این نظر را به صورت یک احتمال مطرح کرده و آن را احتمالی قوی قلمداد کرده است.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۱، ص۶۴۴.</ref> | ||
گروهی | گروهی دیگر معتقدند شخصی که امانت شرعی در اختیار اوست وظیفه دارد آن امانت را به مالک آن برگرداند. در بین این فقیهان درباره فوری بودن برگرداندن مال به صاحبش اختلاف نظر است؛ برخی معتقدند، در امانت شرعی باید مال را فوراً به دست صاحب یا نماینده او رساند<ref>بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ق، ج۲۱، ص۴۱۱؛ حسینی عاملی، مفتاح الکرامه، ۱۴۱۹ق، ج۱۷، ص۱۹۴؛ موسوی خلخالی، فقه الشیعه-کتاب الإجاره، ۱۴۲۷ق، ص۴۲۶.</ref> و نباید در انتظار مطالبه مالک نشست،<ref>طاهری، حقوق مدنی، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۵۲؛ شیرازی، الفقه، القواعد الفقهیه، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۹.</ref> گرچه برگرداندن آن، موجب سختی‌هایی برای امین باشد<ref>موسوی خلخالی، فقه الشیعه-کتاب الإجاره، ۱۴۲۷ق، ص۴۰۲، ۴۲۵.</ref> و در صورت تأخیر در رد مال و یا اعلان آن، غاصب خواهد بود.<ref>طاهری، حقوق مدنی، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۵۲.</ref> این در حالی است که در [[امانت مالکی|امانت مالکانه]] برگرداندن مال منوط به مطالبه مالک است.<ref>موسوی خلخالی، فقه الشیعه-کتاب الإجاره، ۱۴۲۷ق، ص۴۲۵؛ شیرازی، الفقه، القواعد الفقهیه، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۹.</ref> | ||
=== تبدیل امانت مالکی به امانت شرعی === | === تبدیل امانت مالکی به امانت شرعی === | ||
گاهی ممکن است [[امانت مالکی]] به امانت شرعی تبدیل شود؛ مثل وقتی که امانت‌گذار و یا امین از دنیا رفته و یا [[دیوانه]] شوند. در این صورت امانت مالکی تبدیل به امانت شرعی شده و باید به دست صاحبش و یا ولی یا وصی او برسد.<ref>فقه الصادق(ع) (للروحانی)؛ ج۱۹، ص۳۱۵.</ref> اگر امانت مالکانه در ضمن قراردادهایی همچون رهن و [[اجاره]] در اختیار شخصی بوده و قراداد فسخ شده و یا به پایان برسد، مال مورد نظر تبدیل به امانت شرعی خواهد شد تا به دست صاحبش برسد.<ref>گلپایگانی، هدایه العباد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۳.</ref> هرچند برخی، مورد اخیر را اختلافی می‌دانند.<ref>جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۶۵۴؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۱، ص۶۴۴.</ref> عده‌ای معتقدند، بطلان هرگونه امانت مالکی، سبب تبدیل شدن آن به امانت شرعی خواهد شد.<ref>شیرازی، الفقه، القواعد الفقهیه، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۹.</ref> | |||
==جستارهای وابسته== | ==جستارهای وابسته== | ||
* [[ودیعه]] | * [[ودیعه]] | ||