حسان بن ثابت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حَسّان بن ثابِت'''، از بزرگ‌ترین شاعران عرب قبل از ظهور [[اسلام]] و در آغاز [[دوره اسلامی]] بوده است. وی را جزو [[صحابه]] [[رسول خدا]](ص) به شمار آورده‌اند. او اشعاری در دفاع از پیامبر(ص) و هجو دشمنان اسلام دارد؛ البته او در هیچ‌یک از [[غزوه|غزوات]] صدر [[اسلام]] شرکت نکرد.

بر اساس گزارش‌های تاریخی، حسان پس از به [[خلافت]] رسیدن [[امام علی(ع)|علی(ع)]]، از [[بیعت]] با آن حضرت امتناع ورزید.

حسّان اشعار برجسته بسیاری دارد و او را برترین شاعر در میان شهرنشینان عرب دانسته‌اند. اشاره به حوادث تاریخی، دفاع از پیامبر(ص)، استفاده از صنایع بدیع و حجم زیاد اشعار، از وجوه اهمیت اشعار اوست.

{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول = [[غدیریه]] [[حسان بن ثابت]] در توصیف واقعه [[غدیر]]:{{سخ}}{{شعر|ثلث}}{{ب| ینادیهم یوم الغدیر نبیهم| بخم و أسمع بالرسول منادیا}}{{ب|فقال فمن مولاکم و ولیکم| فقالوا و لم یبدوا هناک التعادیا}}{{ب| إلهک مولانا و أنت ولینا| و لم‌تر منا فی المقالة عاصیا}}{{ب| فقال له قم یا علی فإننی|رضیتک من بعدی إماما و هادیا}}{{ب| فمن کنت مولاه فهذا ولیه| فکونوا له أنصار صدق موالیا}}{{ب| هناک دعا اللهم وال ولیه| و کن للذی عادی علیا معادیا}}{{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی|| منبع = <small>سید رضی، ص۴۳</small>| تراز = چپ| عرض = ۴۵۰px|حاشیه= ۵px| اندازه خط = ۱۰px|رنگ پس‌زمینه =| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}}

کنیه‌هایش ابوالولید، ابوالحُسام، ابوعبدالرحمان و ابوالمضرّب بود.<ref> ابن‌سلام جمحی، طبقات فحول‌الشعراء، ص۲۰۳؛ ابن‌قتیبه، الشعر والشعراء، ج۱، ص۳۰۵؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۲، ص۳۷۸؛ ابن‌حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۲، ص۶۳.</ref> او را حُسام نیز نامیده‌اند.<ref> رجوع کنید به ابن‌سلام جمحی، طبقات فحول‌الشعراء، ص۸۹؛ آمدی، المؤتلف و المختلف، ص۸۹.</ref>

پیش از اسلام، حسّان به دربار غَسّانیان (حاکمان منطقه شام) و پادشاهان حیره (منطقه‌ای در عراق) رفت و آمد می‌کرد و با مدح آنان از ایشان صله می‌گرفت و این رویه تا پایان عمرش ادامه داشت.<ref> ابن‌سلام جمحی، طبقات فحول‌الشعراء، ص۱۸۱؛ ابن‌قتیبه، الشعر والشعراء، ج۱، ص۱۵۹، ۱۶۴ـ۱۶۵، ۳۰۵ـ۳۰۶.</ref> وی در اواخر عمر نابینا شد.<ref> ابن‌قتیبه، الشعر والشعراء، ج۱، ص۳۰۵.</ref>

حسّان [[دین یهود|یهودی]] بود، اما با ورود پیامبر(ص) به مدینه، [[اسلام]] آورد. سن او را در زمان اسلام آوردن ۶۰ سال دانسته‌اند.<ref>ابوالفرج اصفهانی، ج۴، ص۱۳۵ـ۱۳۶.</ref> [[بروکلمان]]،<ref> بروکلمان، تاریخ الادب‌العربی، ج۱، ص۱۵۲.</ref> سن او را در این زمان کمتر از ۶۰ سال دانسته است.

حسّان اهل نبرد نبود و به‌سبب ترسی که بر وی عارض شد، در هیچ‌یک از [[غزوات]] شرکت نکرد<ref>ابن‌قتیبه، الشعر والشعراء، ج۱، ص۳۰۵؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۲، ص۴۳۳؛ نیز رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی، ج۴، ص۱۶۵ـ۱۶۶.</ref> با وجود این، ظاهر خود را چون شیر می‌آراست و در اشعارش به وصف شجاعت خویش می‌پرداخت، چنان که باعث تبسّم پیامبر(ص) می‌شد.<ref>رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی، ج۴، ص۱۳۶، ۱۶۶ـ۱۶۷.</ref>

وی در هجو مشرکان [[قریش]]، به دستور پیامبر(ص) انساب و اخبار آنان را نزد [[ابوبکر]] آموخت و بی‌آنکه به پیامبر(ص) و اعقاب ایشان خدشه‌ای وارد شود چنان اشعاری سرود که تحسین [[رسول خدا]] و همگان را برانگیخت و قریش را مبهوت ساخت.<ref>رجوع کنید به ابن‌سلام جمحی، طبقات فحول‌الشعراء، ص۱۸۰ـ۱۸۱؛ ابوالفرج اصفهانی، ج۴، ص۱۳۷ـ۱۴۰، حسّان‌بن ثابت، ج۱، ص۱۷ـ۱۸.</ref>

هنگامی که [[بنی‌ تمیم]] در برابر پیامبراسلام(ص) موضع گرفتند و بر خود فخر و مباهات کردند، دفاع حسّان از رسول خدا چنان بود که همه آنان به اسلام گرویدند.<ref>رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی، ج۴، ص۱۴۶ـ۱۵۱.</ref>

در [[ماجرای افک|ماجرای اِفْک]]، حسّان نیز مؤاخذه شد، اما او با سرودن مدحیه‌ای درباره [[عایشه]] و یادآوری سابقه خود در اسلام نزد پیامبر(ص)، از پیامبر(ص) و عایشه عذرخواهی نمود؛<ref>رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی، ج۴، ص۱۵۶، ۱۶۱ـ۱۶۲؛ مفید، الجَمَل والنُصرة، ص۲۱۷ـ۲۱۹؛ قس: [[ابوالفرج اصفهانی]]، ج۴، ص۱۵۷ـ۱۶۰ به نقل از دیگران، که نوشته است این مؤاخذه به ‌سبب اعتراض حسّان به عده‌ای از تازه‌مسلمانان [[مهاجرین|مهاجر]] بود.</ref>

رسول خدا(ص) در مورد حسان فرمود: «اللهم ایده بروح القدس»<ref>ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۲،ص.۵۵ </ref> خدایا او را مورد تائید روح القدس قرار بده. به نظر می‌رسد این گفته به صورت مشروط بیان شده باشد؛ چراکه بسیاری از دانشمندان قائل‌اند [[پیامبر(ص)]] درباره او فرمود: «''ای حسان تا وقتی که از ما دفاع کنی'' موید به تائیدات روح القدس خواهی بود.»؛<ref>طبرسی، مجمع البیان،ج۲۰،ص۴۳۳.</ref> البته این دعا به صورت‌های مختلفی بیان شده است. در یک مورد از پیامبر(ص) نقل شده است که در مورد او فرمود: «اللهم ایده بروح القدس لمناضلته عن المسلمین»،<ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۱، ص۳۴۵. </ref> خدایا حسان را با روح القدس مورد حمایت و تایید قرار بده، به خاطر حمایت او از مسلمانان. در نقلی دیگر آمده:

«إن اللّه یؤید حسان بروح القدس ما نافح عن رسول اللّه»<ref>ابن اثیر، اسد الغابه، ج۱، ص۴۸۲.</ref> «خداوند حسان را مورد حمایت و تایید روح القدس قرار دهد تا زمانی که از رسول خدا(ص) پشتیبانی کند.»

در جریان خون‌خواهی [[عثمان‌ بن عفان]]، حسّان به عثمانیان پیوست.<ref>طبری، سلسله۱، ص۳۲۴۵.</ref> هرچند قصایدی که در حمایت از عثمان و هجو قاتلانش به حسان نسبت داده‌اند چندان معتبر نیست.<ref> بروکلمان، تاریخ الادب‌العربی، ج۱، ص۱۵۳؛ نیز رجوع کنید به مفید، الجمل و النصرة،ص ۲۱۷ـ۲۱۹.</ref> شوقی‌ ضیف<ref>شوقی ضیف، تاریخ الادب‌العربی، ج۲، ص۸۱.</ref> این اشعار را ساخته [[امویان]] دانسته است تا ننگ هجو قریش را پاک کنند.

پس از به [[خلافت]] رسیدن [[امام علی(ع)|علی(ع)]]، عده‌ای از [[بیعت]] با آن حضرت امتناع ورزیدند، حسان بن ثابت از جمله آنان بود.<ref>ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۲، ص۵۵.</ref> [[شیخ مفید]] می‌نویسد: «گروهی از بیعت با علی(ع) سرباز زدند مانند عبداللَّه پسر [[عمر بن خطاب]]، [[سعد وقاص]]، [[محمد بن مسلمة]]، حسان بن ثابت و [[اسامة بن زید]]، حضرت علی(ع) پس از امتناع آنها از بیعت سخنرانی کرد، در بخشی از سخن حضرت آمده است:... از جانب سعد، و مسلمة و اسامة، و عبداللَّه، و حسان چیزهائی به من رسیده که آن را خوش ندارم و حق در میان من و ایشان حاکم است.»<ref>شیخ مفید، الارشاد، ج۱، ص۲۳۷.</ref>

حسّان، با بیش از صد سال زندگی، از معمّرینِ [[مخضرم|مُخَضرَم]] (کسی که بخشی عمرش در [[جاهلیت]] گذشته باشد و بخشی در اسلام) به شمار می‌رود که تقریباً نیمی از عمر خود را پس از ورود [[پیامبراکرم]](ص) به [[مدینه]] گذراند.<ref>ابوالفرج اصفهانی، ج۴، ص۱۳۵.</ref> تاریخ وفات وی بین سال‌های ۴۰ تا ۵۴ نقل شده است.<ref>رجوع کنید به ابن‌قتیبه، الشعر والشعراء، ج۱، ص۳۰۵؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۲، ص۳۸۰، ۴۳۴.</ref>

حسّان اشعار برجسته بسیاری دارد<ref>ابن‌سلام جمحی، طبقات فحول‌الشعراء، ص۱۷۹.</ref> و از بهترین اشعارش در [[دوره جاهلی]]، مدح ملوک غَسّان است.<ref>ابن‌سلام جمحی، طبقات فحول‌الشعراء، ص۱۸۱؛ ابن‌قتیبه، الشعر والشعراء، ص۳۰۵.</ref> وی از اصحاب مُذَهَّبات (شاعرانی که اشعارشان با آب طلا نوشته می‌شد) به‌شمار می‌رود<ref> بستانی، ادباءالعرب، ج۱، ص۲۷۵.</ref> با وجود این، به ابیاتی که در بازار عُکاظ در مقابل اعشی و خَنساء به نابغه ذبیانی عرضه نمود اعتنایی نشد و از نظر حُطَیئه نیز اشعارش استحکام لازم را نداشت.<ref>رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی، ج۴، ص۱۶۷، ج۹، ص۳۴۰.</ref>

حجم اشعاری که به وی نسبت داده شده برای هیچ شاعری روایت نشده است و احتمالاً بسیاری از این اشعار را قریشیان به او نسبت داده‌اند،<ref>ابن‌سلام جمحی، طبقات فحول‌الشعراء، ص۱۷۹، ۱۸۳.</ref> همچنین به نظر می‌رسد که شعر او با اشعار فرزندش عبدالرحمان و برخی شاعران، به‌ویژه [[کعب‌ بن مالک]] انصاری و [[عبداللّه‌ بن رواحه]]، درآمیخته است.<ref> شوقی ضیف، تاریخ الادب‌العربی، ص۸۰؛ نیز رجوع کنید به ابن‌قتیبه، الشعر والشعراء، ج۱، ص۳۰۷ـ۳۰۸؛ حسّان‌بن ثابت، دیوان، ج۱، ص۱۶۶، ۲۵۰، ۴۸۲، توضیح ولید عرفات.</ref>

سروده او در [[غدیر خم]] اولین [[غدیریه]] تاریخ اسلام است.<ref> امینی، الغدیر، ج۲، ص۶۵؛ نیز رجوع کنید به سُلیم‌بن قیس هلالی، کتاب سُلیم‌بن قیس الهلالی، ج۲، ص۸۲۸ـ۸۲۹؛ مفید، الجمل والنصرة، ص۲۲۰ـ۲۲۲.</ref>

او همچنین، با دفاع از پیامبر(ص)، طلایه‌دار شعر سیاسی است و در مدح ایشان از روشی نو در الفاظ و تعبیرات استفاده کرده که پیش از او در شعر جاهلی سابقه نداشته است. به همین دلیل وی در مدح، شاعری صاحب سبک محسوب می‌شود.<ref> بستانی، ادباءالعرب، ج۱، ص۲۷۸، ۲۸۱.</ref>

در اشعار او، علاوه بر مدح و فخر و [[هجو|هجا]]، [[رثا]] نیز وجود دارد،<ref>سزگین، تاریخ التراث‌العربی، ج۲، جزء۲، ص۳۱۲.</ref> به‌نظر فروخ،<ref>فروخ، تاریخ الادب‌العربی، ج۱، ص۳۲۶.</ref> حسّان به‌سبب استفاده از صنایع [[علم بدیع|بدیعی]] در مدحیات پیامبر(ص)، می‌تواند نخستین بَدیعیه سرا به شمار آید.

{{پانویس|اندازه=ریز|۳}}

* حسن‌بن بشر آمدی، المؤتلف و المختلف فی اسماءالشعراء و کناهم و القابهم و انسابهم و بعض شعرهم، در محمدبن عمران مرزبانی، معجم‌الشعراء، چاپ ف.کرنکو، بیروت، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.

* ابن اثیر، اسد الغابه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹.

* ابن‌حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.

* ابن‌سلام جمحی، طبقات فحول‌الشعراء، چاپ محمود محمد شاکر، (قاهره ۱۹۵۲).

* ابن عبدالبر، الاستیعاب، بیروت،‌دار الجیل، اول، ۱۴۱۲.

* ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت، ۱۴۱۵ـ ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ ـ۲۰۰۱.

* ابن‌قتیبه، الشعر والشعراء، چاپ احمد محمد شاکر، (قاهره) ۱۳۸۶ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۶ ـ۱۹۶۷.

* ابوالفرج اصفهانی.

* عبدالملک‌بن قریب اصمعی، کتاب فحولة الشعراء، چاپ چارلز تورّی، بیروت، ۱۴۰۰/۱۹۸۰.

* عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب والسنة و الادب، قم، ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۲.

* کارل بروکلمان، تاریخ الادب‌العربی، ج۱، نقله الی‌العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره، ۱۹۷۴.

* بطرس بستانی، ادباءالعرب، بیروت، ۱۹۸۸ـ۱۹۹۰.

* حسّان‌بن ثابت، دیوان، چاپ ولید عرفات، لندن، ۱۹۷۱.

* فؤاد سزگین، تاریخ التراث‌العربی، ج ۲، جزء۲، نقله الی‌العربیة محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم، ۱۴۱۲.

* سُلیم‌بن قیس هلالی، کتاب سُلیم‌بن قیس الهلالی، چاپ محمدباقر انصاری زنجانی، قم، ۱۳۸۴ش.

* شوقی ضیف، تاریخ الادب‌العربی، ج ۲، قاهره، ۱۹۷۲.

* طبری، تاریخ (لیدن).

* طبرسی،فضل بن حسن، مجمع البیان، ترجمه مترجمان، تهران، فراهانی، ۱۳۶۰.

* عمر فروّخ، تاریخ الادب‌العربی، ج۱، بیروت، ۱۹۸۴.

* محمدبن محمد مفید، الارشاد، ترجمه رسولی محلاتی، تهران، اسلامیه، دوم، بی‌تا.

* همو، الجَمَل و النُصرة لسیدالعترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم، ۱۳۷۴ش.