خطبه حضرت فاطمه در جمع زنان مدینه: تفاوت میان نسخه‌ها

حضرت زهرا(س) در خطبه عیادت ضمن اعلام برائت از پیمان‌شکنان و نکوهش مردم دنباله‌رو، تصویری از بی‌وفایی آنان ترسیم می‌کند و در چند محور به تبیین شرایط موجود، پیش‌بینی آینده‌ای ناخوشایند برای [[مسلمان|مسلمانان]]، ویژگی‌های [[خلافت امام علی(ع)|حکومت علوی]]، ضعف فکری و تشتت آراء مردم مدینه، مسئولیت مردم در برابر فساد حکومت و ترسیم چهره [[واقعه سقیفه بنی‌ساعده|جریان سقیفه]] می‌پردازد. او در این خطبه به چند [[آیه|آیه قرآن]] از جمله آیه ۸۰ [[سوره مائده]] درباره عاقبت پیروی از هوا و هوس، ۹۶ [[سوره اعراف]] و ۵۱ [[سوره زمر]] درباره ملامت کسانی که از حق پیروی نمی‌کنند و ۳۵ [[سوره یونس]] درباره انسان‌های شایسته رهبری نیز استناد می‌کند.

خطبه حضرت فاطمه(س) در جمع زنان مدینه یا خطبه عیادت، سخنانی است که [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت زهرا(س)]] در بستر بیماریِ منجر به [[شهادت حضرت فاطمه(س)|شهادتش]] برای زنانی که به [[عیادت]] او آمده بودند، ایراد کرد.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰۸.</ref> درباره تعداد زنان عیادت‌کننده و اینکه چه کسانی بوده‌اند، اطلاع دقیقی وجود ندارد؛<ref>خشاوی، زندگانى سياسى حضرت فاطمه زهرا(س)، ۱۳۷۸ش، ص...</ref> ولی در [[بلاغات النساء (کتاب)|کتاب بلاغات النساء]]<ref>ابن طیفور، بلاغات النساء، ص۱۹.</ref> و [[شرح نهج البلاغه (ابن‌ابی‌الحدید)|شرح ابن ابی الحدید بر نهج‌البلاغه]]<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۶، ص۲۳۳.</ref> آمده است تعدادی از زنان مهاجر و انصار به حضور فاطمه آمدند و در [[تاریخ یعقوبی (کتاب)|تاریخ یعقوبی]] ذکر شده [[همسران پیامبر(ص)|زنان پیامبر(ص)]] و عده‌ای از زنان قریش به عیادت رفته بودند.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۱۱۵.</ref>

به باور پژوهشگران ادبی، سخنان فاطمه زهرا(س) در جمع زنان مدینه دارای فصاحت، بلاغت و محتوای شگفت‌انگیزی است.<ref>کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۳۴.</ref> به گفته آنان با توجه به شناختی که حضرت فاطمه از تحولات جامعه نوپای اسلامی داشتند و برای تاثیرگذاری بیشتر بر مخاطبان خود، از کنش‌های گفتاری متعددی چون کنش اظهاری، عاطفی و ترغیبی در این خطبه استفاده کرده است.<ref>خزاعی و همکاران، «تحلیل خطبه عیادت بر پایه نظریه کنش گفتاری»، ص۷-۸.</ref> این متن را همچنین حاکی از آگاهی حضرت فاطمه نسبت مسائل و جریان‌های حاکم بر مدینه دانسته‌اند.<ref>فتاحی‌زاده و رسولی، «اسناد و شروح خطبه‌های حضرت زهرا سلام الله علیها»، ص۱۷-۱۸.</ref>  

[[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]] از مراجع معاصر این خطبه را همانند [[خطبه فدکیه]] دارای آهنگی رسا و شجاعانه می‌داند که البته لحنی غم‌انگیزتر دارد.<ref>مکارم شیرازی، زهرا برترین بانوی جهان، ۱۳۷۹ش، ص۲۱۱.</ref> به باور او، اگرچه حضرت فاطمه بسیار مورد ستم واقع شده بود و به خاطر جراحات ناشی از [[واقعه هجوم به خانه حضرت فاطمه(س)|ماجرای هجوم به خانه او]] در بستر بیماری افتاده بود؛ ولی در این خطبه از حال خودش هیچ نگفت و محور تمام سخنان او مسئله [[غصب خلافت]] و مظلومیت علی(ع) و خطرات آینده این انحراف بزرگ بود و این نشانه [[ایثار]] و مقام رضا و تسلیم آن حضرت است.<ref>مکارم شیرازی، زهرا برترین بانوی جهان، ۱۳۷۹ش، ص۲۱۲-۲۱۵.</ref>

بر اساس گزارش منابع تاریخی، اعتراض حضرت فاطمه(س) به [[واقعه سقیفه بنی‌ساعده|جریان سقیفه]]<ref>ابن‌قتیبه، الإمامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۰-۳۱.</ref> با واکنش شدید آنان به این اعتراض همراه بود<ref>یوسفی غروی، «تاریخ هجوم به خانه حضرت زهرا»، ص۱۴.</ref> و باعث بیماری فاطمه زهرا(س) و انزوای خودخواسته آن حضرت شد.<ref>خزاعی و همکاران، «تحلیل خطبه عیادت بر پایه نظریه کنش گفتاری»، ص۱۶.</ref> پی‌چویی عدم حضور فاطمه(س) در جامعه مدینه، زنان را بر آن داشت تا به ملاقات حضرت زهرا(س) بروند. البته آنچه در این عیادت برای پژوهشگران تاریخی مهم است انگیزه زنان عیادت‌کننده است. در این باره گفته شده مردان مهاجر و انصار به دلیل اتفاقات ناگوار صورت گرفته درباره حضرت زهرا خود را مسئول می‌دانستند به همین دلیل زنان خود را به این دیدار فرستادند تا از بار گناه خود کاسته و وجدان خویش را راضی کنند.<ref>کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۳۴.</ref> همچنین برخی معتقدند که انگیزه‌های سیاسی برای بهبود رابطه خاندان پیامبر(ص) با حاکم وقت و تلطیف فضای مدینه، انگیزه این دیدار بوده است.<ref>خزاعی و همکاران، «تحلیل خطبه عیادت بر پایه نظریه کنش گفتاری»، ص۱۶.</ref>

حضرت زهرا(س) در خطبه عیادت ضمن اعلام برائت از پیمان‌شکنان<ref>پورسید آقایی، «خطبه‌های فاطمه(س)»، ص۶۰. </ref> و نکوهش مردم دنباله‌رو، تصویری از بی‌وفایی آنان ترسیم می‌کند<ref>منتظری، خطبه فاطمه زهرا سلام الله علیها و ماجرای فدک، ۱۳۷۴ش، ص۳۷۹.</ref> و در چند محور به تبیین شرایط موجود، پیش‌بینی آینده‌ای ناخوشایند برای مسلمانان، ویژگی‌های حکومت علوی، ضعف فکری و تشتت آراء، مسئولیت مردم در برابر فساد حکومت و ترسیم چهره جریان سقیفه می‌پردازد.<ref>منتظری، خطبه فاطمه زهرا سلام الله علیها و ماجرای فدک، ۱۳۷۴ش، ص۳۷۱؛ دشتی، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه(س)، ۱۳۸۱ش، ص۹۰-۹۶؛ کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۳۷-۷۴۵.</ref> او در این خطبه به چند [[آیه|آیه قرآن]] از جمله آیه ۸۰ [[سوره مائده]] درباره عاقبت پیروی از هوا و هوس، ۹۶ [[سوره اعراف]] و ۵۱ [[سوره زمر]] درباره ملامت کسانی که از حق پیروی نمی‌کنند و ۳۵ [[سوره یونس]] درباره انسان‌های شایسته رهبری نیز استناد می‌کند.<ref>پورسید آقایی، «خطبه‌های فاطمه(س)»، ص۶۰. </ref>

===نکوهش مردم دنباله‌رو و واپسگرا===

فاطمه زهرا(س) در ابتدای خطبه، [[مهاجرین]] و [[انصار]] را به دلیل بازی خوردن از جریان حاکم<ref>کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۳۷.</ref> و همچنین سکوتشان در برابر جریان انحرافی و همراهی با آنان، نکوهش و از اینکه اراده‌های آهنین آنها در زمان پیامبر(ص) به سستی گراییده، شکایت می‌کند.<ref>مکارم شیرازی، زهرا برترین بانوی جهان، ۱۳۷۹ش، ص۲۲۱.</ref> و آنان را به شمشیرهای شکسته و نیزه‌های شکافته تشبیه می‌کند.<ref>کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۳۸.</ref> به گفته [[حسینعلی منتظری]] این تشبیهات نشان از ضعف فکری و تششت آرای [[مسلمان|مسلمانان]] در مقابل حوادث رخ داده پس از [[رحلت پیامبر اسلام(ص)]] دارد.<ref>منتظری، خطبه‌ حضرت زهرا سلام الله علیها، ۱۳۷۴ش، ص۳۸۳-۳۸۴.</ref> حضرت زهرا مسئولیت [[غصب خلافت]] را به عهده مهاجر و انصار می‌داند چون تابع جو حاکم شدند<ref>منتظری، خطبه‌ حضرت زهرا سلام الله علیها، ۱۳۷۴ش، ص۳۸۵.</ref> و اینکه ننگ آن تا همیشه تاریخ به دامن آنها خواهد ماند.<ref>مکارم شیرازی، زهرا برترین بانوی جهان، ۱۳۷۹ش، ص۲۲۲.</ref>

ویژگی‌های [[خلافت امام علی(ع)|حکومت علوی]] در نظر فاطمه زهرا(س) در این خطبه این‌چنین ترسیم شده است: جداسازی حق از باطل و جلوگیری از خودکامه شدن حکومت به دست بازماندگان [[مشرکان]]، دلسوزی و خیرخواهی حاکم برای مسلمانان و عدم خشونت ورزی نسبت به آنان در مسیر هدایت، سیراب شدن تشنگان عدالت از چشمه حقیقت، عدم دلبستگی حاکم به امور دنیوی، بازشناساندن دروغگو از راستگو و سرازیر شدن برکت به جامعه اسلامی به واسطه رعایت [[تقوا|تقوای الهی]].<ref>مکارم شیرازی، زهرا برترین بانوی جهان، ۱۳۷۹ش، ص۲۲۷-۲۲۸؛ منتظری، شرح خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها، ۱۳۷۴ش، ص۴۰۲-۴۱۰؛ کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۴۱.</ref>

حضرت زهرا(س) در فراز بعدی، شگفتی خود را از کار [[مسلمان|مسلمانان]] ابراز می‌دارد، که به کدام دلیل به دنبال دوستان دورغین رفته و سرپرستان نااهل را انتخاب کردند و به چه امیدی این همه [[ظلم|ستم و بیداد]] مرتکب شدند.<ref>کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۴۲-۷۴۳؛</ref> برخی نیز گفته‌اند شاید مراد حضرت در این فراز این باشد که مردم با چه مستندی، تکیه‌گاه قوی و محکمی مثل حضرت علی و اهل بیت(ع) را رها کرده و به جای آنان دیگران را انتخاب کرده‌اند.<ref>منتظری، شرح خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها، ۱۳۷۴ش، ص۴۱۴.</ref> او انتخاب مردم را چنین توصیف می‌کند که سر را رها کرده و دم را چسبیده‌اند و به دنبال عامی رفتند و عالم را رها کردند و تبهکاری خود را نیکوکاری می‌پندارند. فاطمه(س) آنها را فاسدانی می‌داند که به فساد خویش آگاهی ندارند.<ref>دشتی، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه(س)، ۱۳۸۱ش، ص۹۴-۹۵.</ref>

به گفته [[سوید بن غفله]] پس از آنکه زنان سخنان فاطمه زهرا(س) را برای مردان خود بازگو کردند، دسته‌ای از آنان برای عذرخواهی نزد آن حضرت آمدند و به بهانه اینکه با [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]] بیعت کرده‌ و شرعا نمی‌توانند [[بیعت]] خود را بشکنند، از کمک به اهل بیت(ع) معذور خواهند بود.حضرت زهرا(س) پس از شنیدن سخنان آنان، گفت دور شوید و با من سخن نگویید که عذرخواهی شما غیرصادقانه است<ref>منتظری، خطبه فاطمه زهرا سلام الله علیها و ماجرای فدک، ۱۳۷۴ش، ص۴۲۴-۴۲۶.</ref> و هیچ بهانه‌ای برای دفاع نکردن از حق نخواهید داشت و در قبال فجایعی که در آینده پیش خواهد آمد، مسئولید.<ref>کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۴۸-۷۴۹.</ref>

خطبه حضرت زهرا(س) در جمع زنان مدینه هم به صورت مستقل و هم در ضمن کتاب‌ها درباره آن حضرت و شروح خطبه‌های او، شرح داده‌ شده است. حسینعلی منتظری در [[کتاب شرح خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها و ماجرای فدک]] این خطبه را شرح داده است.<ref>منتظری، شرح خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها و ماجرای فدک، ۱۳۷۴ش، ص۳۷۱-۴۲۸.</ref> [[ناصر مکارم شیرازی]] در [[کتاب زهرا برترین بانوی جهان]] علاوه بر زندگی‌نامه مختصر و بیان فضائل آن حضرت، [[خطبه فدکیه]] و خطبه در جمع زنان مدینه را شرح داده است.<ref>مکارم شیرازی، زهرا برترین بانوی جهان، ۱۳۷۹ش، ص۲۱۱-۲۴۷.</ref> [[علی کرمی فریدنی]] نیز در [[کتاب سیره و سیمای ریحانه پیامبر(ص)]] به صورت مفصل به جنبه‌های مختلف زندگی حضرت فاطمه(س) و شرح خطبه‌های او پرداخته است.<ref>کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر (ص)، ۱۳۸۰ش، ص۷۳۳-۷۴۹.</ref> رنج‌نامه کوثر آفرینش- شرح خطبه دوم عیادت زنان مهاجر و انصار از حضرت زهرا(س)، نوشته سید مجتبی برهانی از دیگر کتبی است که به شرح این خطبه پرداخته است.

سپس گفت: حالم به گونه‌ای است که از دنیای شما بسی بیزار و مردانتان را دشمن می‌دارم! حال و قالشان را آزمودم و از آنچه کردند، بسی ناخشنودم و آنان را به کناری نهادم. چرا که چون تیغ زنگار خورده نابرّا و چون نیزه از قد دو نیم شده، و صاحبان اندیشه‌های تیره و نارسایند. چه بد ذخیره‌ای از پیش برای خود فرستادند. خشم خداوند را به جان خریدند و در آتش و نیران پاینده‌اند.

از سر ناچاری ریسمان امور و وظایف را به گردن آنان انداخته، سنگینی و مسئولیت کار را بدان‌ها واگذاردم و ننگ عدالت‌کشی را بر آنها بار کردم. نفرین ابد بر این مکّاران، دور باشند از رحمت حق این ستمکاران، وای بر آنان! از چه رو تمرکز حق را در مرکز خود سبب نگشتند؟ و از این راه خلافت را از پایه‌های نبوّت دور داشتند و از سرایی که محل نزول جبرئیل بود، به دیگر سرا بردند و از ید قدرت کاردانان دین و دنیا خارج ساختند! به هوش! که زیانی بس بزرگ است!

چه چیزی سبب گردید تا از علی علیه السّلام عیب‌جویی کنند؟ عیب او گفتند؛ زیرا شمشیرش، خویش و بیگانه، شجاع و ترسو نمی‌شناخت. دریافتند که او به مرگ توجهی ندارد. دیدند که او چگونه بر آنها می‌تازد و آنان را به وادی فنا می‌افکند. و برخی را برای عقوبت و سرمشق دیگران باقی می‌گذارد. به کتاب خدا مسلط و دانا، و خشم او در راه خوشنودی خداوند بود. به خداوند سوگند اگر از طریق آشکار و نمایان حق منحرف نشده از قبول دلایل و حجت‌های روشن و مبیّن، امتناع نمی‌نمودند، آنان را به راه مستقیم، هادی و رهنمون می‌شد و از انحراف و اعوجاج آنان جلوگیری می‌نمود. به خداوند سوگند، اگر مردانتان در خارج نشدن زمام امور، از دستان علی پای می‌فشردند و تدبیر کار را آنچنان که پیامبر بدو سپرده بود، تحویل او می‌دادند علی آن را به سهولت راه می‌برد و این شتر را به سلامت به مقصد می‌رساند، آن‌گونه که حرکت این شتر رنج آور نمی‌شد. علی آنان را به آبشخوری صاف و مملو و وسیع هدایت می‌کرد که آب از اطرافش سرازیر می‌شد و هرگز رنگ کدورت به خود نمی‌گرفت. او آنان را از این آبشخور سیراب به در می‌آورد.

علی خیر و نیکی را در نهان و آشکار برای آنان خوش می‌دارد. او اگر بر مسند می‌نشست هرگز بهره‌ای فراوان از بیت المال را به خود اختصاص نمی‌داد و از فزونی و ثروت دنیا جز به مقدار نیاز برداشت نمی‌کرد، به مقدار آبی که تشنگی را فرو نشاند و خوراکی که گرسنگی را برطرف نماید. (در آن هنگام) مرد پارسا، از تشنه حطام دنیا باز شناخته می‌شد و راستگو از دروغگو متمایز می‌گشت، در این صورت ابواب برکات آسمانی و زمین بر آنان گشوده می‌شد. و خداوند به زودی آنان را به سبب اعمال و کردارشان مؤاخذه خواهد کرد. زیرا اگر ساکنان قریه‌ای ایمان آورده خدا ترسی پیشه می‌ساختند برکات زمین و آسمان را بر آنان فرو می‌ریختیم. امّا آنان دروغ گفتند و ما آنان را در برابر آنچه که به دست آورده بودند، گرفتار آوردیم «و کسانی از اینان که ستم روا داشتند نتیجه سوء کردارشان را به زودی خواهند یافت آنان هرگز بر ما چیرگی نخواهند یافت».

بیایید! و بشنوید! روزگار چه طرفه معجونی در نهان دارد و چه بازیچه‌ها یکی از پس دیگری آشکار می‌سازد. ای کاش می‌دانستم به چه پناهگاهی تکیه داده‌اند؟ و کدامین ستون را پشتیبان گرفته‌اند؟ و به کدامین ریسمان تمسّک جسته‌اند؟ و بر چه خاندانی پیش‌قدم شده، استیلا جسته‌اند؟ شگفتا! که بد سرپرستی انتخاب کرده و بد دوستانی برگزیده‌اند. و ستمکاران [که به جای خداوند شیطان را اطاعت نمودند] چه بد مبادله کردند. اینان روی بال، به جای پرهای بزرگ، دم را قرار داده‌اند، سر واگذارده دم اختیار نمودند. به خاک مذلّت ساییده باد بینی قومی که «خیال کردند با این اعمال کار خوبی را انجام داده‌اند. بدانید که آنان فاسدند، ولی خود نمی‌دانند». وای بر آنان! «آیا آن کس که مردم را به راه راست فرا می‌خواند، سزاوار پیروی است یا آنکه خود راه نمی‌داند؟ وای بر شما! چه بد داوری می‌کنید».

امّا به جان خود سوگند که نطفه این بسته شده است. [و شتر این فتنه آبستن شده به همین زودی خواهد زایید] انتظار کشید تا این فساد در پیکر اجتماع اسلامی منتشر شود. از پستان شتر پس از این خون و زهری که زود هلاک‌کننده است، بدوشید. «در اینجاست که پویندگان راه باطل زیان بینند» و مسلمانانی که در پی خواهند آمد، در می‌یابند که احوال مسلمانان صدر اسلام چگونه بوده است. قلبتان با فتنه‌ها آرام خواهد گرفت. بشارتتان باد به شمشیرهای کشیده و برّا، و حمله جائر و متجاسر ستمکار، و درهم شدن امور همگان و خود رأیی ستمگران! غنایم و حقوق شما را اندک خواهند داد. و جمع شما را با شمشیرهایشان دور خواهند کرد. و شما جز میوه حسرت برداشت نخواهید نمود. کارتان به کجا خواهد انجامید؟ در حالی که «حقایق امور بر شما مخفی گردیده است. آیا شما را به کاری وادارم که از آن کراهت دارید؟».

سوید بن غفله می‌گوید: زنان حاضر در مجلس، سخنان حضرت فاطمه علیها السّلام را پیش مردان خود بازگو و تکرار کردند. متعاقب آن، گروهی از بزرگان و رؤسای مهاجرین و انصار در حالی که اعتذار می‌جستند و اظهار ندامت، نزد حضرت زهرا علیها السّلام آمدند و به آن حضرت گفتند: ای سرور زنان عالم! اگر ابو الحسن (علی علیه السّلام) برای ما حقایق را عنوان می‌کرد قبل از آنکه ما با دیگری (ابو بکر) عهد وثیق و پیمان استوار و محکم بسته باشیم، هرگز از او روی بر نتافته به دیگری میل نمی‌کردیم.