اسماعیل پسر امام صادق(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

نوادگان اسماعیل در سرزمین‌هایی چون [[خراسان]]، [[نیشابور]]، [[سامراء]]<ref> بخاری، سر السلسلة العلویه، ۱۴۱۳ق، ص۳۶.</ref> [[دمشق]]،<ref>حموی، معجم‌البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۴۶۹.</ref> [[مصر]]،<ref> حموی، معجم‌البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۴۲.</ref> [[اهواز]]، [[کوفه]]، [[بغداد]]،<ref> علوی، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۳.</ref> [[یمن]]،<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۰ق، ج۲۰، ص۳۷.</ref> [[صور]]،<ref> ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۰ق، ج۳۰، ص۳۰۹.</ref> [[حلب]]<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۰ق، ج۱۲، ص۴۰.</ref> و [[قم]]<ref> نگاه کنید به نوری، خاتمة المستدرک، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۸۵.</ref> می‌زیستند.

{{تبارنامه امام صادق}}

به گفته [[سید ابوالقاسم خوئی|آیت‌الله خویی]] رجالی شیعه (۱۲۷۸-۱۳۷۱ش) درباره شخصیت اسماعیل دو دسته روایات وجود دارد. از برخی از روایات مدح او و از برخی دیگر ذمش برداشت می‌شود.<ref>نگاه کنید به خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۲۴-۱۲۷.</ref> بر اساس روایاتی که از آنها ذم اسماعیل‌ برداشت شده او با [[غالیان‌]] همچون [[مفضل بن عمر|مفضل بن عُمَر]] و [[بسام صیرفی|بَسّام صیرَفی]] ارتباط داشت و [[امام صادق(ع)]] از این‌ روابط ناخشنود بود.<ref> کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۲۴۵؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۲۵.</ref> همچنین او به محافلی‌ رفت‌وآمد داشت که‌ باعث‌ می‌شد در صلاحیت‌های اخلاقی‌ وی تردید شود.<ref> برای نمونه نگاه کنید به صدوق، کمال‌الدین‌، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۷۰.</ref> آیت‌الله خویی روایات ذم را دارای ضعف سندی و دلالی دانسته و روایات مدح را ترجیح داده است از این‌رو اسماعیل را شخصی جلیل و مورد عطوفت پدرش معرفی کرده است.<ref> خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۲۷.</ref> با این حال برخی به ارتباط اسماعیل‌ با [[خطابیه‌]] و نقش‌ آنها در شکل‌گیری‌ [[اسماعیلیه|فرقه اسماعیلیه‌]] اشاره کرده‌اند. به گفته اینان [[ابوالخطاب]] و اسماعیل‌ در زمان‌ حیات‌ [[امام صادق علیه‌السلام|امام‌ صادق‌(ع‌)]]، به کمک یکدیگر، عقایدی را پایه‌گذاری کردند که‌ اساس‌ [[اسماعیلیه]] شد<ref> لویس‌، The Origins of Isma'ilism، ص۴۲ به‌نقل از حبیبی مظاهری، «اسماعیل بن جعفر»، ج۹، ص۶۵۰.</ref> گفته شده دلیلی بر این ادعا وجود ندارد.<ref> حبیبی مظاهری، «اسماعیل بن جعفر»، ج۹، ۶۵۰.</ref> همچنین ماسینیون‌ اسلام‌شناس فرانسوی نیز ابوالخطاب‌ را پدر معنوی اسماعیل می‌داند.<ref> نگاه کنید به بدوی‌، شخصیات قلقة، ص۱۹ به‌نقل از حبیبی مظاهری، «اسماعیل بن جعفر»، ص۶۴۹.</ref> البته [[قاضی نعمان مغربی|قاضی نعمان]] فقیه اسماعیلیه (۲۸۳-۳۶۳ق) نقشی برای ابوالخطاب در شکل‌گیری اسماعیلیه قائل نیست و او را بدعت‌گذار و مورد لعن امام صادق(ع) می‌داند.<ref> قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۴۹-۵۰.</ref>

{{اصلی|اسماعیلیه}}

اسماعیلیه نام فرقه‌هایی است که پس از [[امام صادق(ع)]] به [[امامت]] فرزندش اسماعیل یا نواده‌اش [[محمد بن اسماعیل]] اعتقاد دارند.<ref>نگاه کنید به مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۶.</ref> به‌ اعتقاد مبارکیه و قرامطه از فرقه‌های اسماعیلیه، امامِ پس از جعفر بن محمد، محمد بن اسماعیل است چراکه اسماعیل‌ جانشین‌ امام‌ صادق‌(ع‌) بوده‌ و چون او در زمان‌ حیات‌ پدرش فوت‌ کرده‌، امام‌ صادق(ع) امامت‌ را به‌ محمد فرزند وی سپرده‌ است‌. به اعتقاد آنان پس‌ از امامت [[حسنین(ع)]] جایز نیست‌ که‌ امامت‌ از برادر به‌ برادر منتقل‌ شود.<ref>نگاه کنید به مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۶.</ref> [[سعد بن عبدالله اشعری]] این اعتقاد را به اسماعیلیه خالصه یا خطابیه نیز نسبت داده است.<ref> اشعری، المقالات والفرق، ۱۳۶۰ش، ص۸۱.</ref> برخی از اسماعیلیه نیز معتقدند اسماعیل بن جعفر از دنیا نرفته است بلکه او [[مهدی|مهدی موعود]] است.<ref> نگاه کنید به اشعری، المقالات والفرق، ۱۳۶۰ش، ص۷۹.</ref> با این حال در منابع اسماعیلی و آثار [[قاضی‌ نعمان‌]]، نص روایت قطعی درباره امامت‌ اسماعیل‌ نیامده است.<ref> حبیبی مظاهری، «اسماعیل بن جعفر»، ج۹، ۶۵۰.</ref> هرچند که [[جعفر بن منصور الیمن]] داعی اسماعیلی اواخر قرن‌ سوم‌ و اوایل‌ قرن‌ چهارم‌ احادیثی را بدون‌ ذکر سلسله راویان‌، درباره امامت‌ اسماعیل‌ گردآورده‌ است‌.<ref> جعفر بن‌ منصور الیمن‌، سرائر و اسرار النطقاء، ۱۴۰۴ق، ص‌۲۵۶.</ref> همچنین در برخی‌ منابع‌ آمده است که‌ [[فاطمیان|خلفای فاطمی]] نخست‌ به‌ جای اسماعیل‌، برادرش‌ [[عبدالله افطح]] را امام‌ معرفی‌ می‌کرده‌اند سپس‌ از این‌ امر عدول‌ کرده‌ و امامت‌ اسماعیل‌ را مطرح‌ ساختند.<ref> ابن‌حزم‌، جمهرة انساب العرب، ۱۴۰۳ق، ص۵۹.</ref>  

در منابع سال‌های ۱۳۳،<ref>ابن عنبه، عمدة الطالب، منشورات الشریف الرضی، ص۲۳۳.</ref> ۱۳۸<ref>مقریزی، اتعاظ الحنفاء باخبار الائمه الفاطمیین الخلفاء، ج۱، ص۱۵.</ref> و [[سال ۱۴۵ قمری|۱۴۵ق]]<ref>نگاه کنید به جوینی، تاریخ جهانگشای، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۱۴۶.</ref> سال وفات اسماعیل ذکر شده است. گفته شده بنا به دلایلی همچون اشتباه در استنساخ سال ۱۳۳ق و عدم ذکر سال ۱۴۵ق در منابع کهن، سال ۱۳۸ صحیح‌تر به نظر می‌رسد.<ref> نگاه کنید به حبیبی مظاهری، «اسماعیل بن جعفر»، ج۹، ص۶۴۸.</ref>

برپایه روایتی‌ از [[زرارة بن اعین]]، پس‌ از مرگ‌ اسماعیل‌ و پیش‌ از دفن‌ او، [[امام صادق(ع)]] حدود سی تن‌ از یاران‌ نزدیک‌ خود را درباره مرگ‌ فرزندش‌ شاهد گرفت‌.<ref> نعمانی‌، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۳۲۸.</ref> همچنین [[غسل]]، [[کفن]]، [[تشییع جنازه]] و دفن او را آشکارا برگزار کرد<ref> نعمانی‌، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۳۲۸.</ref> و دستور داد به نیابت او [[حج]] به جا آورده شود.<ref> ابن‌شهرآشوب‌، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۲۶۶.</ref> هدف امام از این کار زدودن اعتقاد به امامت وی بود چرا که به گمان برخی او امامِ پس از امام صادق بود.<ref> نگاه کنید به طبرسی‌، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۴۶؛ ابن‌شهرآشوب‌، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۲۶۶.</ref> با این حال به اعتقاد برخی از اسماعیلیه، اسماعیل نمرده بود و ظاهرسازی مرگ‌ او برای فریب‌ مردم و حفظ جان او و اطرافیانش بوده است.<ref> نگاه کنید به شهرستانی‌، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۲۲۶؛ جوینی، تاریخ جهانگشای، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۱۴۶.</ref>

[[پرونده:نقشه بقیع.jpg|بندانگشتی|قبر اسماعیل پس از انتقال به [[بقیع]] در نقشه قبرستان بقیع]]

اسماعیل‌ در منطقه‌ای به‌نام‌ عُرَیض‌ در نزدیکی‌ [[مدینه]] از دنیا رفت‌ و در [[بقیع]] دفن شد.<ref> علوی، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۹۹-۱۰۰.</ref> در دوره خلافت فاطمیان (۲۹۷-۵۶۷ق)، بر قبر او آرامگاهی ساخته شد.<ref> مطری، التعریف بما آنست الهجره، ۱۴۲۶ق، ص۱۲۱.</ref> مرقد او در بیرون از قبرستان بقیع به فاصله ۱۵ متری دیوار بقیع، در جهت غرب و روبه‌روی قبرهای ائمه بقیع قرار داشت.<ref> نجمی، تاریخ حرم ائمه بقیع، ۱۳۸۰ش، ص۲۹۰-۲۸۹.</ref> قبر اسماعیل از سوی شیعیان و به‌ویژه اسماعیلیه زیارت می‌شد.<ref> عیاشی، المدینة المنورة فی رحلة العیاشی، ۱۴۰۶ق، ص۱۷۵.</ref> حج‌گزاران ایرانی در سفر به مدینه، غالبا هنگام زیارت بقیع، این [[امامزاده]] را نیز زیارت می‌کردند و در سفرنامه‌های آنان توصیفی از بارگاه او ثبت ثبت شده است.<ref> برای نمونه نگاه کنید به سفرنامه حج فرهاد میرزا معتمدالدوله، ص۱۵۸.</ref>