علم امام: تفاوت میان نسخه‌ها

درباره علم امام به زمان [[قیامت]] و [[علم منایا و بلایا]] و نیز آگاهی او از علوم و فنون رایج بین مردم و آگاهی از زبا‌ن‌های دیگر نیز اتفاق نظری گزارش نشده است. انتشار کتاب‌هایی مثل [[شهید جاوید (کتاب)|شهید جاوید]]، [[مکتب در فرایند تکامل (کتاب)|مکتب در فرایند تکامل]] و [[نظریه علمای ابرار]] بحث‌ها تازه‌ای در فضای علمی شیعیان را دامن زده است.

بحث از علم امام یکی از مباحث بنیادین تشیع است<ref>حمادی، «گستره علم امام از منظر کلینی و صفار»، ص۵۸.</ref> زیرا در باورهای شیعه علم امام یکی از ویژگی‌های اصلی [[امامت|امام]] دانسته شده است<ref>نادم، علم امام (مجموعه مقالات)، ۱۳۸۸ش، ص۱۲.</ref> که در تحقق سایر شرایط امامت مثل [[افضلیت امام|افضلیت]] هم تأثیر دارد.<ref>جمعی از نویسندگان، امامت‌پژوهی، ۱۳۸۹ش، ص۱۶۷.</ref> در آغاز بحث درباره علم امام نزاعی فکری بین مکتب تشیع و مدعیان امامت بود<ref>حمادی، «گستره علم امام از منظر کلینی و صفار»، ص۵۸.</ref> و باور به این ویژگی باعث تمایز نظریه امامت در شیعه (اعم از [[مفوضه]] و [[مقصره]]) با سایر فرقه‌های اسلامی شده است.<ref>صیامیان گرجی و همکاران، «تحلیل گفتمانی میراث حدیثی شیعه: مبانی و نتایج»، ص۷۹.</ref> بعدها این بحث خود تبدیل به گفتمانی درون‌مذهبی شد و زمینه‌ساز پیدایش آراء و گرایش‌های گونه‌گونی گردید.<ref>حمادی، «گستره علم امام از منظر کلینی و صفار»، ص۵۸.</ref> علاوه بر آن شیعیان [[امامان شیعه|امامان]] را دارای مراتبی از [[علم غیب]] نیز می‌دانند.<ref>ربانی گلپایگانی، امامت در بینش اسلامی، ۱۳۸۶ش، ص۴۲۸.</ref> و بسیاری از ایشان معتقدند امامان از احوالات مردم با خبرند و در هنگام [[توسل]] مردم به ایشان آن‌ها مردم را می‌بینند صدای مردم را می‌شنوند.  

در اواخر دهه ۱۳۴۰ شمسی در ایران انتشار کتاب [[شهید جاوید (کتاب)|شهید جاوید]] به قلم [[نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی]] زمینه‌ساز گفت‌وگوهای زیادی درباره علم امام شد.<ref>استادی، سرگذشت شهید جاوید، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۴.</ref> موضوع کتاب شهید جاوید هدف [[قیام امام حسین(ع)]] بود و نویسنده اساس کتابش را بر انکار علم تفصیلی امام به زمان شهادتش قرار داده بود.<ref>رنجبر، «نقدی بر نظریه قیام امام حسین(ع) برای تشکیل حکومت در کتاب شهید جاوید»، ص۲۰۷.</ref>

ربانی گلپایگانی متکلم شیعه با تکیه بر آرای متکلمان مقدم شیعه مثل [[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه نصیر طوسی]]، [[ابن‌میثم بحرانی|ابن میثم بحرانی]] و [[سدیدالدین حمصی رازی|حمصی رازی]] گزارش می‌دهد که از نظر شیعه علم امام باید در عالی‌ترین حد لازم باشد،<ref>ربانی گلپایگانی، امامت در بینش اسلامی، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۶.</ref> همه احکام را بداند،<ref>ربانی گلپایگانی، امامت در بینش اسلامی، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۷.</ref> و علاوه بر علوم دینی علوم دنیوی که لازمه امامت است را نیز بداند.<ref>ربانی گلپایگانی، امامت در بینش اسلامی، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۷.</ref> عبدالحسین لاری تصریح می‌کند که منظور از علم در بحث از علم امام، علم ظاهری نیست که هر کسی ممکن است از دیگری بیاموزد، بلکه آنچه محل گفت‌وگو است [[علم لدنی|علم لَدُنِّی]] و باطنی امام است.<ref>النجفی اللاری، معارف السلمانی بمراتب الخلفاء الرحمانی، ص۲۰.</ref> و بر اساس آنچه در [[دانشنامه امام علی (کتاب)|دانشنامه امام علی]] آمده است درباره علم امامان به بعضی از امور غیبی نیز اختلافی در بین نیست.<ref>جمعی از نویسندگان، دانشنامه امام علی، ج۳، ص۳۸۶.</ref> به گفته [[رضا استادی]] این که امامان وارث علم پیامبر هستند و نیز به ایشان الهام می‌شود مورد پذیرش همه عالمان شیعه است.<ref>استادی، سرگذشت شهید جاوید، ۱۳۸۲ش، ص۱۶.</ref>  

بنابر پژوهش ربانی گلپایگانی در بسیاری از کتاب‌های کلامی شیعه آنچه لازمه امامت است و امام باید حتما بداند، علم به معارف و احکام شریعت به صورت بالفعل و خطاناپذیر، و بدون نیاز به [[اجتهاد]] است.<ref>ربانی گلپایگانی، امامت در بینش اسلامی، ۱۳۸۶ش، ص۴۱۱.</ref> شیعیان معتقدند این علم باید الهی باشد.<ref>ربانی گلپایگانی، امامت در بینش اسلامی، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۶-۱۷۹.</ref>  

از سوی دیگر علم امام مهم‌ترین رکن باور به [[عصمت امامان]] است. بر اساس تحلیل عالمان و متکلمان شیعه از مفهوم عصمت، این ویژگی ناشی از علم امام به حقایق هستی است.<ref>ربانی گلپایگانی و مصباحی، «چیستی و چرایی عصمت انبیاء در اندیشه فیلسوفان مسلمان»، ص۵۰.</ref> چنان‌که [[سید محمدحسین طباطبائی|طباطبائی]] فیلسوف و مفسر شیعه تصریح می‌کند که معصومان علم خاصی دارند که مانع صدور گناه و خطا از ایشان می‌شود.<ref>فاریاب، عصمت پیامبران در منظومه فکری علامه طباطبایی، ص۱۵.</ref> بر این اساس برخی از متکلمان شیعه بحثی درباره علم امام نکرده و با اثبات عصمت برای امام خود را بی‌نیاز از بحث علم دیده‌اند.<ref>ربانی گلپایگانی، امامت در بینش اسلامی، ۱۳۸۶ش، ص۴۱۲.</ref>

منشاء اختلاف علمای شیعه درباره گستره و نیز کیفیت علم امام آیات و روایاتی است که درباره علم رسول‌خدا و امامان آمده است و در ظاهر با هم سازگاری ندارند.<ref>النجفی اللاری، معارف السلمانی بمراتب الخلفاء الرحمانی، ص۲۷.</ref> بنابر دسته‌بندی نویسنده کتاب بازاندیشی در علم امام، روایات علم امام پنج دسته هستند (۱)امام علم غیب نمی‌داند،<ref>رهبری، بازاندیشی در علم امام، ۱۳۹۴ش، ص۳۵.</ref> (۲) علم امام اکتسابی است،<ref>رهبری، بازاندیشی در علم امام، ۱۳۹۴ش، ص۴۱.</ref> (۳) علم غیب در امام ارادی است،<ref>رهبری، بازاندیشی در علم امام، ۱۳۹۴ش، ص۴۵.</ref> (۴) علم امام محدود به نیازهای انسانی و اجتماعی است،<ref>رهبری، بازاندیشی در علم امام، ۱۳۹۴ش، ص۴۸.</ref> (۵) علم امام حضوری و فعلی است و هر علمی خدا دارد، امام هم آن را دارد.<ref>رهبری، بازاندیشی در علم امام، ۱۳۹۴ش، ص۵۰.</ref>

یکی از گرایش‌های در علم امام نظریه نامحدود بودن علم ایشان است. [[شیخ مفید]] این نظریه را به [[خاندان نوبختی|نوبختیان]] نسبت داده است.<ref>مفید، اوائل المقالات، ص۷۷</ref> قزوینی برغانی بر آن است که علمای امامیه بر عمومیت علم امام اجماع دارند.<ref>قزوینی البرغانی، کیفیة علم الامام، ص۱۵۸-۱۶۰.</ref>ولی پژوهش‌گر دیگری معتقد است نظریه عمومیت علم امام از سده دوازدهم به بعد رایج شده و عالمان امامیه تا پیش از آن علم امام را محدود می‌دانسته‌اند.<ref>رهبری، بازاندیشی در علم امام، ۱۳۹۴ش، ص۳۴.</ref> نویسنده دیگری نیز با گردآوری آراء یازده نفر از متکلمان شیعه از [[مکتب کلامی بغداد|مکتب‌های بغداد]] و [[مکتب کلامی ری|ری]] و [[مکتب کلامی حله|حله]] بر این باور است که تا زمان [[مقداد بن عبدالله حلی|فاضل مقداد]] (درگذشته ۸۲۶ق) یعنی قرن نهم در متکلمان امامیه اثری از این اندیشه که امام همه چیز را می‌داند وجود ندارد.<ref>فاریاب، «بررسی دیدگاه متکلمان امامیه دربارۀ گسترۀ علم امام با تکیه بر روایات»، ص۳۷.</ref> [[محمدمهدی نراقی| مولی مهدی نراقی]]، عبدالحسین لاری، محمدحسین طباطبایی و جوادی آملی را جزو این گروه از عالمان دانسته‌اند.<ref>قلی‌زاده و فاریاب، «بازخوانی قلمرو علم امام در آیینه روایات»، ص۳۸.</ref>

به گفته عبدالحسین لاری منظور از عمومیت علم امام آن است که علم امام شامل هر چیزی است تا کنون بوده و هر چه تا قیامت واقع خواهد شد.<ref>النجفی اللاری، معارف السلمانی بمراتب الخلفاء الرحمانی، ص۲۱.</ref> این علم با تعبیر «علمُ ما کانَ و ما یکونُ الی یومِ القیامة» و عباراتی مشابه آن دست‌کم در  ۲۴ حدیث به کار رفته است.<ref>فرضی‌پوریان و قدردان، «بررسی گستره علم امام از منظر احادیث»، ص۵۱.</ref> با گذر از علومی که مختص ذات خداوند هستند، علوم دیگری وجود دارد که خداوند آن‌ها را به پیامبران و فرشتگان خود آموخته است. بر اساس باور کسانی که علم امام را نامحدود می‌دانند امامان به همه این علوم آگاهی دارند.<ref>هاشمی، ماهیت علم امام، ۱۳۹۶ش، ص۳۲۳.</ref> عبدالحسین لاری خود نیز چنین باوری دارد، با این حال درباره علم امام  به زمان قیامت(علم الساعة)، عمر افراد (علم آجال) و [[علم منایا و بلایا|علم منایا]] اختلافاتی را نقل کرده‌ است.<ref>النجفی اللاری، معارف السلمانی بمراتب الخلفاء الرحمانی، ص۲۱.</ref> [[حافظ رجب برسی|حافظ رجب بُرسی]] نیز در این گروه قرار می‌گیرد.<ref>پناهلو و دیگران، «منابع و گستره علم امام در مشارق انوار الیقین برسی»، ص۱۰۴-۱۰۵.</ref>

سید کمال حیدری متکلم و فقیه شیعه با تکیه بر [[حدیث ثقلین]] و جدایی‌ناپذیری اهل بیت از قرآن<ref>حیدری، علم الامام، ۱۴۲۹ق، ص۱۱۶.</ref> و نیز مفهوم [[کتاب مبین]] که همان [[ام‌الکتاب|ام الکتاب]] است،<ref>حیدری، علم الامام، ۱۴۲۹ق، ص۱۰۸.</ref> استدلال کرده ‌است که همه علوم در کتاب مبین وجود دارد<ref>حیدری، علم الامام، ۱۴۲۹ق، ص۱۰۱.</ref> و امامان نیز به هر آنچه در کتاب مبین هست آگاه‌اند.<ref>حیدری، علم الامام، ۱۴۲۹ق، ص۱۱۲.</ref> او هم‌چنین با تکیه بر آموزه افضلیت پیامبر اسلام و امامان بر سایر پیامبران<ref>حیدری، علم الامام، ۱۴۲۹ق، ص۱۲۸.</ref> و این که مهم‌ترین عامل افضلیت،‌ برتری علمی است<ref>حیدری، علم الامام، ۱۴۲۹ق، ص۱۴۱.</ref> گستره علم اهل بیت را تبیین می‌کند.<ref>حیدری، علم الامام، ۱۴۲۹ق، ص۱۵۷.</ref>

برخی از پژوهش‌گران منابع علم امام را به دو بخش منابع عام و منابع خاص تقسیم کرده‌اند. منابع عام مشترک مورد استفاده همه امامان است، ولی منبع خاص منبعی است که فقط برخی از ائمه از آن استفاده کرده‌اند.<ref>سبحانی، منابع علم امامان، ۱۳۹۳ش، ص۸۵-۸۶.</ref> منابع عام عبارتند از: قرآن، تعلیم از پیامبر، [[کتاب علی(ع)|کتاب امام علی]]، جفر، مصحف فاطمه، تحدیث ملائکه، القای روح القدس، نور الهی، [[اسم اعظم]]، [[رؤیای صادقه|رویای صادقه]]، کتاب‌های انبیاء پیشین، مشاهده ملکوت، و عقل کامل.<ref>سبحانی، منابع علم امامان، ۱۳۹۳ش، ص۸۵-۱۵۷.</ref> و منابع خاص نیز عبارتند از صحیفه مختومه، ندای آسمانی، ندای شمشیر، باز شدن پرچم، و القای رحمت.<ref>سبحانی، منابع علم امامان، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۱-۱۶۸.</ref> منابعی مثل الهام از سوی خداوند، دسترسی به لوح و قلم و عرش، اتصال به وحی، [[شب قدر]]، [[معراج]]، و تکلم بی واسطه با خدا نیز به عنوان منبع علم ائمه ذکر شده‌ است.<ref>رستمی و آل ‌بویه، علم امام، ۱۳۹۰ش، ص۷۷-۱۱۷.</ref>  

بر اساس برخی احادیث [[مصحف فاطمه(س)]] یکی از منابع علم امامان است. مصحف فاطمه، مجموعه روایت‌هایی است که در جریان [[تحدیث]] [[فرشته|فرشتگان]](سخن گفتن ) با [[حضرت زهرا(س)]] جمع‌آوری شده و در آن اخبار رویدادهای آینده تا روز [[قیامت]] وجود دارد. این اخبار را حضرت زهرا برای حضرت علی(ع) بازگو می‌کرده و ایشان آن را نوشته است.<ref>صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۱۰.</ref>