تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

تنبیه ُالاُمَّة و تَنْزیه ُالمِلَّة ، مشهورترین رساله درباره مبانی فکری و ابعاد گوناگون حکومت مشروطه، بر اساس نگرش شیعی، نوشته میرزا محمدحسین غروی نائینی(متوفی 1355) به فارسی . این اثر در 1327 نوشته شده و نام کامل آن تَنبیهُ الْاُمَّة و تَنْزیهُ المِلَّة فی لُزومِ مَشروطِیَّـةِ الدُولَةِ الْمُنتَخَبَةِ لِتَقْلیلِ الظُّلْمِ عَلَی اَفرادِ الاُمَّةِ و تَرْقِیـَةِ الْمُجْتَمَع است <ref>الذریعه، ج 4، ص 440</ref>. هدف از نگارش این کتاب ، چنانکه نائینی <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، 1382 ش ، ص 38</ref> بصراحت بیان کرده ، تنبیه امت به ضروریات شریعت و مبرّا کردن ساحَت دین (ملت) از زندقه و الحاد و بدعت (ظلم و استبداد) است .

نائینی از شاگردان مبرِّز میرزاحسن شیرازی (متوفی 1312)، آقاسیدمحمد فشارکی اصفهانی (متوفی 1316) و آخوند ملامحمد کاظم خراسانی (متوفی 1328)، و مجتهدی توانا و آگاه به مسائل زمان خود بود <ref>معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج 1، ص 285</ref>. هر چند در طرح کلی این اثر ارزشمند، اقتباساتی از دیدگاه های دیگران دیده می شود، مؤلف توانسته است با طرح مباحث و ابتکاراتی جدید، چشم انداز تازه ای از نظریه سیاسی شیعه درباره نظام مشروطه و نفی استبداد عرضه کند و به تقریری نو از آموزه های شیعی همت گمارد.

کتاب شامل مقدمه ، پنج فصل و خاتمه است. در مقدمه مطالبی در باره حقیقت استبداد و مشروطیت دولت، قانون اساسی، مجلس شورای ملی، حریت و مساوات آمده است. فصول پنج گانه کتاب عبارت اند از:  

#پژوهش در بنیان سلطنت مجعوله در دین اسلام و توضیحِ اینکه نزد همه شرایع و حکما و عقلا سلطنت استبدادی و «دل بخواهانه» پذیرفته نیست و سلطنت فقط به اقامه «وظایف و مصالح لازمه نوعیه» محدود است <ref>رجوع کنید به: تنبیه الامة و تنزیه الملة، 1382 ش ، ص 38، 41ـ42، 67ـ73</ref>.  

# بحث درباره اینکه در عصر غیبت چون دسترسی به صاحب مقام عصمت ممکن نیست و نایبان عام امام (فقیهان) نیز از «اقامه وظایفِ» حکومتی به دور مانده اند، واجب است سلطنت از شکل استبدادی به صورت «تحدید استیلای جَوْری» ارجاع گردد. <ref>رجوع کنید به: تنبیه الامة و تنزیه الملة ، ص 68ـ69، 73ـ81</ref>.

#کفایت حکومت مشروطه برای محدودساختن حاکمیت <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص 83 ـ93</ref>.

#بررسی شبهه ها و ایرادهایی که در باره تأسیس حکومت مشروطه مطرح شده است <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص 95ـ121</ref>.  

#شرایط صحت و مشروعیت دخالت نمایندگان منتخب مردم در سیاست و وظایف آنان <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص 123ـ140</ref>.  

خاتمة کتاب نیز دربرگیرنده دو «مقصد» (بخش) است: در «استقصاء قوای ملعونه استبداد» <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص 141ـ 158</ref> و علاج قوای استبدادی <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص 158ـ166</ref>

به عقیده مؤلف، استبداد دینی و قوای نفرین شده آن، از تمام جنبه های استبداد، برای جامعه خطرناکتر و مقابله با آن نیز مشکلتر و «در حدود امتناع است». <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص 161ـ162</ref>

به دلیل حساس بودن موضوع و نظریه ابراز شده در این کتاب، از بدو نگارش آن تا امروز نظرهای متفاوتی درباره آن اظهار شده است، ولی حتی جدّیترین منتقدان <ref>برای نمونه رجوع کنید به: تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، ص 223ـ224؛ ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج 1، ص 230</ref>، نتوانسته اند عمق مباحث و دقت علمی آن را نادیده بگیرند و از ستایش و تحسین آن خودداری ورزند.  

آخوند ملامحمدکاظم خراسانی آن را «اجلّ از تمجید» دانسته <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، 1358 ش ، ص 1، تقریظ</ref> و ملاّ عبداللّه مازندرانی ضمن تمجید از این اثر، تمام اصول و مبانی سیاسی آن را مأخوذ از دین اسلام ذکر کرده است. <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، 1358 ش ، ص 1، تقریظ</ref>  

به نوشتة آیت اللّه سیدمحمود طالقانی، این کتاب «با حرارت و استدلال محکم » نوشته شده <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، 1358 ش ، مقدمه ، ص 16</ref> و نظر نهایی و عالی اسلام و شیعه درباره حکومت با ارائه مدارک موثق، در آن بیان شده است و برای علما و مجتهدین ، کتابی استدلالی و اجتهادی و برای عوام رساله ای تقلیدی درباره وظایف اجتماعی است. <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، مقدمه ، ص 15</ref>

مرتضی مطهری <ref>بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر، ص 46</ref> این کتاب «ذی قیمت» را تفسیری دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام دانسته که با استدلالها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج البلاغه توأم است.  

حمید عنایت آن را «از نوشته های معدود مربوط به دوره انقلاب مشروطه ایران، در توجیه نظام مشروطیت از دیدگاه مذهب شیعه» <ref>سیری در اندیشة سیاسی عرب، 1356 ش ، ص 174، پانویس</ref> و تنها رساله منظم و منسجم شناخته شده می داند که «یک شخصیت مذهبی آن زمان، در دفاع از دموکراسی پارلمانی» نگاشته <ref>تفکر نوین سیاسی اسلام، 1362 ش، ص 179</ref> و معتقد است این کتاب بهترین شاهد بر پیوند نظریه فقهی و نگرش سیاسی علمای شیعه است. <ref>تفکر نوین سیاسی اسلام، ص 230</ref>  

رسالة تنبیه الامّة و تنزیه الملّة اولین بار در 1327 در بغداد و یک سال بعد در تهران چاپ شد. <ref>رجوع کنید به مشار، ستون 2، ص 1429؛الذریعه ، ج 4، ص 440</ref>

این کتاب در 1309ـ1310 ش / 1930ـ1931 در لبنان به عربی ترجمه و در مجله العرفان چاپ شده است.<ref>تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، ص 218</ref>

همچنین در 1334ش همراه با یک مقدمه 18 صفحه ای و توضیحات و پاورقیهای سیدمحمود طالقانی با عنوان تنبیه الامّة و تنزیه الملّة، یا، حکومت از نظر اسلام، نیز در تهران منتشر شد و پس از آن بارها این رساله به چاپ رسیده است.

این کتاب در 1419قمری بار دیگر به عربی ترجمه شده و مؤسسه احسن الحدیث در قم آن را منتشر کرده است.

*فریدون آدمیت ، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ، تهران 1355ـ ( 1370 ش )