تکیه: تفاوت میان نسخه‌ها

در ایران تکیه در معانی مختلف، کاربرد گسترده‌ای داشته است. عبدالرحیم ضرّابی در تاریخ [[کاشان]]  از احداث مراکز بسیاری برای اسکان و پذیرایی از فقیران و [[صوفیان]]، توسط امیر بهلول دُنبَلی (متوفی ۷۶۲)، یاد کرده و آن مکانها را تکایا نامیده است.<ref>ضرابی، تاریخ کاشان، ۱۳۵۶ش، ص۳۳۸.</ref> میرحیدر تونی (متوفی ۸۳۰ق)، پیشوای [[حیدریه]]، شاخه‌ای از سلسله [[قلندریه]]، در شهرها تکیه می‌ساخت و درویشی از مریدان خود را در آنجا ساکن می‌کرد.<ref>ابن کربلائی، روضات الجنات، ۱۳۴۴ش، ج۱، ص۴۶۷.</ref> این گفته نصرآبادی<ref>ص ۴۳۰</ref> که [[شاه عباس]] عنوان «‌بابایی‌» تکیه حیدر را در [[اصفهان]] به بابا سلطان قمی، متخلص به لوایی، داده است، این گمان را تقویت می‌کند که میان لقب بابا (عنوان درویشان قلندریه و حیدریه) و تکیه ارتباطی وجود داشته و شاید در ایران به خانقاه‌های حیدری، قلندری و بکتاشی تکیه می‌گفته‌اند. اشاره صریحی وجود دارد که تکیه، خانقاهِ سلسله [[خاکساریه]] است.<ref>چهاردهی، ص۱۸۵.</ref>

با تحول بخشی از سلسله‌ها و شکل گیری [[آیین فتوت]]، در نحوه اداره و کاربری و فضای تکیه‌ها تغییراتی رخ داد و چون ورزش کردن نیز به دیگر مراسم معمول در تکیه‌ها افزوده شد، <ref>کیانی، ص۳۲۶.</ref> تکیه‌ها وسیعتر گردیدند. در متون متعلق به آیین فتوت داده‌ها و تفاسیر خاص فتیان درباره تکیه بیان شده است. از جمله در فتوت نامه سلطانی فصل کوتاهی درباره تکیه و آداب ورود به آن و شرایط اداره آن آمده است.<ref>ر.ک:کاشفی، ص۲۲۰ـ ۲۲۵</ref> به نوشته کاشفی، تکیه علاوه بر محل گرد آمدن [[صوفیان]] و [[فتوت|فتیان]]، نوعی مهمان‌پذیر نیز بوده است که مسافران و البته بیشتر اهل [[طریقت]] در آن می‌آسودند. وی حتی، از واژه تکیه قرائتی صوفیانه دارد و حروف این کلمه را به ترتیب نشانه [[توکل]]، کَرَم، یکرنگی و هواداری از درویشان و مسافران می‌داند.<ref>ص ۲۲۱.</ref>

در دوره [[صفوی]]، در اصفهان تکیه هایی کاملاً صوفیانه برقرار بود. به نوشته شاردن، ایرانیان دیر یا صومعه درویشان را تکیه می‌گفته‌اند، <ref>ج ۱، ص۴۷۳</ref> اما گسترش [[شیعه|تشیع]]، منازعات فرقه‌ای و جنگ‌های حیدری ـ نعمتی و‌گاه سیاست‌های منفی شاهانِ صفوی نسبت به صوفیان، موجب ویرانی تکیه‌ها و تبدیل این مراکز به محل رفت و آمد اوباش شد.<ref>کیانی، ص۲۶۴ـ۲۶۵</ref>

در زمان [[قاجار]]، تکیه در [[اصفهان]]، مفهومی تا حدی متفاوت یافت و به مزار زاهدان و نام آوران در گورستان [[تخت پولاد]]، اطلاق شد که معمولاً محل تجمع و عبادت بود.<ref>تحویلدار، ص۳۴؛ مصطفوی، ج۱، ص۳۹۰، پانویس؛ هنرفر، ص۶۵۹، ۸۵۵، ۸۵۷.</ref> جز در گورستان مذکور، در برخی از دیگر محله‌های [[اصفهان]] نیز چنین تکایایی وجود داشت، از جمله تکیه والهیه در چهارباغ که آرامگاه [[محمد کاظم واله]] اصفهانی شاعر و ادیب (متوفی ۱۲۲۹) است.<ref>هنرفر، ص۷۵۵ـ۷۵۶.</ref>

در [[شیراز]] تا دوره قاجار، تکایای اهل [[تصوف]] همچنان رونق داشت، از جمله تکیه‌های چهل تنان (که آرامگاه بسحق اطعمه نیز در آن است) و هفت تنان.<ref>پیرزاده نائینی، ج۱، ص۷۸؛ مصطفوی، ج۱، ص۳۸۸؛ کیانی، ص۲۱۳.</ref>

در سده‌های بعد و در دوره [[قاجار]] حتی به آرامگاههای [[سعدی]] و [[حافظ]] نیز تکیه می‌گفتند.<ref>پیرزاده نائینی، ج۱، ص۷۷، ۷۹.</ref>

از اواخر دوره صفوی و با رواج [[شیعه|تشیع]]، کاربرد تکیه در [[ایران]] بتدریج دگرگون شد. اغلب تکیه‌ها با فضای وسیعی که برای اجرای [[سماع]]، [[رقص]] و چرخش داشتند، برای برگزاری مراسم سوکواری در ماه [[محرّم]]، به کار رفتند.<ref>ذکاء، ص۲۸۳</ref> این تغییر بویژه در شهرهای مرکزی ایران، که پیشینه‌ای طولانی در [[شیعه|تشیع]] داشتند، روشنتر بود، چنانکه در [[کاشان]] تکیه پانخل در ابتدای بازار، محل نگهداری توغ و عَلَم بوده است.<ref>نراقی، ص۱۰۷</ref> در [[قزوین]]، پایتخت نخست صفویان، در دوره سلطنت [[شاه طهماسب اول]] (۹۳۰ـ۹۸۴)، این کاربرد تکایا رواج بسیار یافت و تکایا کانون فعالیتهای فرهنگی گسترده‌ای گردیدند، چنانکه گذشته از مراسم [[عزاداری]]، در برخی اوقات، بویژه در شبهای [[ماه رمضان]]، در تکیه‌ها مناظرات ادبی، جلسات سخنوری و مشاعره نیز برگزار می‌شد. این محفل‌ها در غرفه‌های تکیه تشکیل می‌شد که تزئین آنها را لوطیان محل بر عهده داشتند و ثروتمندان شیرینی، شربت، شمع و چراغ آن را تأمین می‌کردند.<ref>گلریز، ج۱، ص۶۲۰؛ ورجاوند، دفتر دوم، ص۸۸۹ ـ۸۹۲، ۱۱۱۷</ref> با اینهمه، توصیف جهانگردان اروپایی از تکایای ایرانی، بیش از هر چیز یادآور نوعی مهمانپذیر و قهوه خانه است.<ref>کمپفر، ص۱۳۶</ref>

در دوره قاجار با رونق [[تعزیه]]، تکیه در مفهومی که امروز برای ایرانیان آشناتر است، یعنی محل برگزاری مراسم تعزیه [[امام حسین(ع)]]، چنان فراگیر شد که دیگر، اقامتگاه‌های صوفیان به ندرت به این نام خوانده می‌شد. به نوشته سلطان زاده<ref>ص ۱۸۳</ref> در این دوره اگر جایی برای اجرای [[تعزیه]] می‌ساختند یا برای نخستین بار برای این منظور در نظر می‌گرفتند آن را تکیه می‌نامیدند. اوج رونق تکیه‌ها از دوره [[ناصرالدین شاه]] (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) تا [[انقلاب مشروطه]] بود. در این دوره، در گزارش‌هایی درباره [[تهران]]، نام بیش از پنجاه تکیه آمده است، از جمله تکیه‌های آقا بهرام، اسماعیل بزاز، افشارها، بربری‌ها، پهلوان شریف، پامنار، چالحصار، چهل تن، حاجی وکیل، خداآفرین، خشتی‌ها، خلج‌ها، دباغ خانه، درخونگاه، رضا قلیخان، زرگرها، سادات اخوی، سرپولک، سرتخت، عباس آباد، عرب‌ها، عودْلاجان، قاطرچی‌ها، قمی‌ها، کرمانی‌ها، لوطی علیخان، ملک آباد، منوچهرخان، لوردَزخان و هفت تن.<ref>اتحادیه، ص۱۰۷، ۱۸۶ـ ۱۸۷؛ کریمان، ص۱۵۸؛ ذکاء، ص۲۸۴؛ ستوده، ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۴ ش، ج۱، ص۴۴۷</ref> در میان تکیه‌های تهران، برخی اهمیت بیشتر یا ویژگی بارزی داشتند، از جمله: تکیه سادات اخوی که در آن برای پاگرفتن و رشد کودک، شمع روشن می‌کردند و هر سال با قد کشیدن کودک، شمع بلندتری روشن می‌کردند، چنانکه باغچه این تکیه هر سال از شمع‌های قدی پر می‌شد،<ref>مستوفی، ج۱، ص۳۰۲</ref> تکیه عباس آباد یا حاج میرزا آغاسی که محل برگزاری تعزیه‌های دولتی بود،<ref>شیل، ص۶۸</ref> تکیه عزت الدوله، خواهر ناصرالدین شاه، که مراسم [[تعزیه]] در آن اجرا می‌شد و به بانوان اختصاص داشت<ref>مستوفی، ج۱، ص۲۹۹</ref> و سرانجام [[تکیه دولت]].

از نام تکیه‌ها برمی‌آید که بانیان آنها معمولاً اصناف، گروه‌های شهرستانی ساکنِ پایتخت، ثروتمندان و متنفذان بوده‌اند. اینان‌گاه بنایی مخصوصِ تکیه می‌ساختند و‌گاه محل سکونت خود را، در ماه محرم به برگزاری مراسم تعزیه اختصاص می‌دادند و آن را وقف تعزیه و [[روضه خوانی]] می‌کردند. به همین دلیل بسیاری از منازل مسکونی شاهزادگان و اعیان به نحوی ساخته می‌شد که بتوان با نصب چادر بزرگی روی حیاط و پوشاندن حوضِ وسطِ حیاط، فضایی مناسب برای اجرای تعزیه فراهم کرد.<ref>مستوفی، ج۱، ص۲۹۹</ref>

بناهایی که اختصاصاً برای تکیه ساخته شده بود، اغلب در مسیر گذر اصلی، دو محله را به یکدیگر پیوند می‌داد.<ref>توسلی، ص۸۱ ـ۸۳</ref> فضای داخلی بنای تکیه اغلب به سه بخش تقسیم می‌شد:

#اتاقهای پشتی موسوم به زینبیه‍.<ref>ایران آذین، ص۶ـ۷</ref>

تکیه هایی که در گذر اصلی قرار نداشتند، مانند تکیه رضا قلیخان و سرتخت، در سراسر سال خالی و زباله دان اهالی و محل خشک کردن پیاز بقال‌ها و انبار خواربارفروش‌های گذر بودند و تنها در روزهای [[عزاداری]] [[امام حسین(ع)]] به کوشش داش‌ها و بابا شمل‌های محل تعمیر و پاک سازی می‌شدند.<ref>مستوفی، ج۱، ص۳۰۰</ref>

اهمیت تکیه در زندگی شهری، بویژه در میان پیشه وران، به حدی بود که این نهاد افزون بر محل برگزاری مراسم مذهبی، مکانی برای طرح مشکلات صنفی و اقتصادی گردید.<ref>روحانی، ص۶۸</ref> بخشی از مخارج اداره آن را نیز اغلب اهالی محل با پرداخت پول نقد یا اهدای لوازم و اسباب پذیرایی تأمین می‌کردند <ref>مستوفی، ج۱، ص۳۰۰ـ۳۰۱</ref> و بخشی دیگر، از درآمد موقوفاتی همچون دکان، حجره و تیمچه تأمین می‌شد.<ref>عناصری، ص۳۹</ref>

در شمال [[تهران]] و شمیرانات نیز تکیه هایی با معماری قابل توجه وجود داشت که بسیاری از آنها اکنون نیز برجاست.<ref>ستوده، ۱۳۷۱ـ۱۳۷۴ ش</ref> از آن میان تکیه نیاوران یا تکیه پایین حصار بوعلی به سبب تابلوهای نقاشی محمد مدبّر و محمد ارژنگی و تخت هشت ضلعی وسط آن، و نیز تکیه امامزاده قاسم با دیوارْنگاره قوللر آقاسی شهرت خاصی دارند.

در دو استان [[گیلان]] و [[مازندران]] نیز تکیه‌های بسیاری با معماری و مصالح خاص و متناسب با محیط، از دوره [[قاجار]]، باقی مانده است. ملگونوف، جهانگرد روس، در ۱۲۷۵/ ۱۸۵۸ به ۳۶ تکیه در شهر [[رشت]] و تکایایی که جزء مجموعه‌های بزرگتر بناهای مذهبی‌اند، اشاره کرده است.<ref>ص ۱۷۶ـ۱۷۷؛ نیز ر.ک: به فراهانی، ص۳۹</ref> شهرهای [[رودسر]]، <ref>ملگونوف، ص۱۶۷</ref> [[لاهیجان]]<ref>ملگونوف، ص۱۶۰؛ دایرة المعارف تشیع، ذیل «‌تکیة بقعة پیرعلی‌» </ref> و [[لنگرود]]<ref>ملگونوف، ص۱۶۴</ref> نیز تکیه‌های قدیمی و زیبایی دارند. در [[مازندران]] علاوه بر شهرها، در روستاها نیز تکیه هایی چهارگوش غالباً با سقف سفالی و نقشه کف بنا به شکل مستطیل، وجود دارد، از جمله تکیه مُقْری کلا در بندپی [[بابل]]، <ref>ستوده، از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۳۱۶ـ۳۱۷</ref> تکیه کله بست پازَوار در [[بابلسر]]<ref>از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۲۵۹ـ۲۶۰</ref> و تکیه فیروزکلا در آمل.<ref>از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۱۳۵</ref> برخی از این تکیه‌ها با تصاویری از گل و جانوران تزئین شده است، از جمله تکیه قرآن تالار در بابل کنار [[قائم شهر]].<ref>از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۲۱۸ـ ۲۱۹، ۳۸۵</ref>

گاه در کنار تکیه‌ها [[سقاخانه]] ساخته می‌شد، مانند سقاخانه مشبک چوبی تکیه یالْو رود نور در مازندران.<ref>ستوده، از آستارا تا استارباد، ج۳، ص۲۸۶، تصویر ۱۲۲</ref> به گفته اسلامی<ref>ص ۱۶۵ـ۱۶۶</ref> در بافت شهری [[ساری]]، تکیه جزء تفکیک ناپذیر هر محله بود و در واقع هر محله با برپایی تکیه رسمیت می‌یافت. استان مازندران ۱۱۳۵ تکیه از مجموع ۱۸۰۷ تکیه کشور را داراست.<ref>میرمحمدی، ص۷۵</ref>

از تکیه‌های مهم یا تاریخی دیگر در [[ایران]] می‌توان از دو تکیه پهنه و ناسار در [[سمنان]] <ref>توسلی، ص۸۲</ref> و تکیه عزاخانه و تکیه وزیر در [[کرمان]] نام برد.<ref>وزیری کرمانی، ج۱، ص۱۹۸ـ۱۹۹؛ کیانی، ص۲۲۸</ref> یکی از زیباترین و با شکوهترین تکیه‌های [[ایران]]، بویژه از حیث نقاشی و تصاویر، تکیه معاون الملک در [[کرمانشاه]] است.<ref>مصطفوی، ج۱، ص۳۹۰</ref>

در استان [[یزد]]، تکیه‌ها به لحاظ پیوند با دیگر فضاهای شهری و نیز به سبب عناصر بر جا مانده از معماری مذهبی کهن ایران در خور توجه‌اند.<ref>توسلی، ص۸۱ـ۸۳؛ مصطفوی، ج۱، ص۳۸۷</ref> در این تکیه‌ها، از جمله تکیه شاه ولی [[تفت]] و امیر چخماقِ یزد<ref>مصطفوی، ج۱، ص۳۳۰</ref> بر خلاف [[تکیه دولت]] تهران، و مانند تکایای شمال، نقشه کف بنا چهارگوش یا هشت ضلعی است.<ref>توسلی، ص۸۲</ref> تکیه امیر چخماق دارای مناره و طاق نمابندی دو طبقه‌ای است که الگو و نمونه‌ای برای ساخت دیگر تکایای شهر محسوب می‌شود.<ref>مصطفوی، ج۱، ص۳۸۶ـ۳۸۷</ref>

پراکندگی و شمار تکیه‌های ایران<ref>گرایلی، ص۳۱۰ـ۳۱۱؛ جمالی، ص۱۴۴ـ۱۴۵؛ بلاغی، ج۱، ص۷۹؛ مدرسی طباطبائی، ج۱، ص۳۸۱ـ۳۸۳، ج۲، ص۲۶، ۹۷، پانویس ۱، ص۱۲۳، پانویس</ref> به حدی است که نام برخی از روستاها و آبادیها با واژه تکیه همراه شده است.<ref>دهخدا، ذیل واژه</ref>

از نمونه‌های مهم این بناها می‌توان به سقّانفارِ کیجاتکیه [[بابل]] اشاره کرد که دیوارهای آن با نقوش انسانی شامل سربازانی با آلات جنگی وادوات موسیقی و صحنه هایی از زندگی روستایی و همچنین نگاره‌های اساطیری و نقوش گیاهی و خطوط خوش نویسی آراسته شده است.<ref>رحیم زاده، ص۱۳۴ـ۱۳۶</ref>

نخستین بار در جهان اسلام، تکیه به معنای اقامتگاه صوفیان به کار رفته و با مکان‌های دیگری همچون رباط، زاویه، [[خانقاه]]، دُوَیره و لنگر مشابهت داشته است.<ref>کیانی، ص۱۰۰، ۱۸۰ـ۱۸۱؛ شریف یوسف، ص۴۷۶؛ دیکی، ص۴۰؛ چشتی، ص۴۲۱، ۵۳۹</ref> تکیه‌های صوفیان از حدود سده هشتم و بیشتر در قلمرو عثمانیان رایج شد و همانند نهادهای مشابه، شیوه زندگی در آنها عابدانه، همراه با [[رهبانیت]] و [[اعتکاف]] بود.<ref>دیکی، ص۴۰</ref>

در ایالات مرکزی عثمانی، یعنی آناتولی و روم ایلی کاربرد واژه زاویه هم زمان با تکّه (تکیه) رایج بود چنان که برای نمونه عطائی در حدائق الحقائق فی تکمله الشقائق (سده دهم) از مسجد و خانقاهی به نام بازرگان تکیه سی<ref>ص ۶۰۳</ref> و زاویه علی بابا در محله روم ایلی حصار، که دُورْمِش دده تکیه یا بکتاشی تکیه سی نیز خوانده شده، <ref>ص ۶۰۸</ref> نام برده است. اولیا چلبی هنگام نام بردنِ شماری از اقامتگاه‌های درویشان در شهرهای کوچک و بزرگ عثمانی غالباً از کلمه تکیه استفاده کرده است.<ref>ج ۱، ص۳۲۰، ج۲، ص۱۷، ۱۳۳، ج۳، ص۳۲۹، ۴۴۹، ج۴، ص۱۱، ۳۶</ref> پیرزاده نائینی، که در سده سیزدهم از استانبول دیدن کرده، با اشاره به تعدد و رونق تکایای این شهر، از دهها تکیه متعلق به طریقت‌های بکتاشیه، مولویه، قادریه، نقشبندیه، رِفاعیه، خلوتیه، جَلَویه، چَشتیه، شاذلیه، شَعْیائیه، بَدویه، گلشنیه سخن گفته است<ref>ج ۲، ص۱۲۰</ref> که برای نمونه از این میان، طریقت مولویه شش تکیه مخصوص به خود داشته که در این تکایا [[سماع]] هفتگی برگزار و درآمد مستغلات و موقوفاتِ بسیاری، صرف هزینه‌های آنها می‌شده است.<ref>ج ۲، ص۱۲۱ـ۱۲۲</ref>

امروزه علاوه بر [[آلبانی]]، در کشورهایی نظیر [[یونان]]، که گروههای اخوت کمابیش به فعالیت خود ادامه می‌دهند، اصطلاح تکّه غالباً به آرامگاه اولیا اطلاق می‌شود.<ref>د. اسلام چاپ دوم، ذیل «‌تکّه‌» </ref> شایان ذکر است که اکنون در خود [[ترکیه]] نیز برگزاری مراسم [[سماع]] صوفیان مولویه، گرچه‌گاه با هدف جلب جهانگردان، نوعی تسامح در رعایت قانون ۱۳۰۳ محسوب می‌شود.

#گاه [[مسجد]] و گوشه‌ای مختصِ خلوت<ref>د. اسلام چاپ دوم، ذیل «‌تکّه ».</ref> اما بسته به گرایش‌های فکری طریقت‌ها، تفاوت‌ها و ویژگی هایی نیز وجود داشته است، برای نمونه [[سماع]] خانه یا اتاق ذکر در تکیه‌های بکتاشی با لوحه هایی حاوی نام [[ائمه اطهار]] تزئین می‌شده و ورود به آنجا برای افراد خارج از طریقت ممنوع بوده است.<ref>پیرزاده نائینی، ج۲، ص۱۲۳</ref>

در سرزمین‌های عربی قلمرو عثمانی، تکیه‌های بسیاری بر پا بوده که افزون بر اقامتگاه صوفیان، به پذیرایی از در راه ماندگان «‌[[ابن سبیل|ابن سبیل‌]]» اختصاص داشته است. از جمله، در [[دمشق]] تکیه‌ای را سلطان سلیم در خلال اقامتش در آن شهر، در ۹۲۳، بنا نهاد که از حیث ویژگی‌های معماری عثمانی در سرزمین‌های عربی حائز اهمیت است.<ref>ریحاوی، ص۱۲۵ـ۱۲۶</ref>

در [[فلسطین]] ، خاصکی سلطان، همسر سلطان سلیمان قانونی، در ۹۵۹ و فاطمه خاتون در ۹۷۴ تکایایی بنا کردند که اوقاف بسیاری در قدس ([[بیت المقدس|بیت المقدّس]])، صَفَد، غَزّه، حِمْص، حلب و دمشق بدانها اختصاص داده شد.<ref>الموسوعة الفلسطینیه، ذیل «‌تکایا‌» </ref> در ۹۹۵ نیز خداوند کارْبِک، فرماندار قدس، تکیه‌ای برای طریقت مولویه در سعدیه قدس بنا کرد که شیخ آن از قونیه تعیین می‌شد و صوفی مشهور عبدالغنی نابلسی در ۱۱۰۱ از آن دیدار کرد.<ref>الموسوعة الفلسطینیه، ذیل «‌تکایا‌» </ref> اولیا چلبی نیز به تکایای طریقت‌های مختلف در نابلس، الخلیل، حُنَین و دیگر شهرهای فلسطین اشاره کرده است.

در دوره عثمانی بسیاری از مکان هایی، که پیش از این دوره با کارکردی مشابه تکایا ساخته و به عنوانی دیگر مشهور شده بودند، تکیه خوانده شدند، از جمله تکیه سیدناالخلیل از دوره ممالیک که پیشتر سماط سیدناالخلیل نامیده می‌شد. تکیه بنی موسی که الظاهر بَیبرَس آن را در سده هفتم بین قدس و اریحا ساخته بود و تکیه عیون التجار در طبریه که در اصل کاروانسرایی بود که در ۸۴۳ بنا شده بود و عثمان سنان پاشا (متوفی ۱۰۰۴) آن را مرمت کرد.<ref>الموسوعة الفلسطینیه، ذیل «‌تکایا‌» </ref>

در تکیه‌های شامات، عراق و فلسطین بیشتر مهمانپذیری مورد نظر بود و در تکیه هایی نیز اجرای مراسم صوفیانه، [[سماع]] و موسیقی رواج داشت. مثلاً در تکیه سرّی سَقَطی در جبل جِرِزّیم، تا دمیدن صبح دف و طبل نواخته می‌شد.<ref>الموسوعة الفلسطینیه، ذیل «‌تکایا‌» </ref>

سلاطین عثمانی در دیگر مناطق شامات نیز تکایایی بنا کردند که باشکوه‌ترین و معروف‌ترین آنها تکیه سلطان سلیم در [[دمشق]] و تکیه مولویه در طرابلسِ شام ([[لبنان]]) مشهور به «‌الدرویشیه‌» بود.<ref>ولی، ص۹۱</ref> به نوشته سیمز <ref>ص ۱۰۴</ref> کاربرد تکیه دمشق مانند کاروانسرا بوده است.

در عراق نیز تکایا رونق داشتند. پیرزاده نائینی به تعدادی از آنها اشاره کرده است از جمله تکیه بکتاشی در نجف، برای پذیرایی از زائرانِ مزار [[حضرت علی]](ع) <ref>نائینی، ج۲، ص۳۴۳</ref> و تکیه بزرگی در کنار مزار [[امام حسین]](ع)، که درویشان ساکن در آن، مسئول روشنایی بقعه سیدالشهدا بودند.<ref>نائینی، ج۲، ص۳۵۶ـ۳۵۷</ref>

[[قاهره]] نیز تکایای قدیمی با موقوفات بسیار داشته است، از جمله تکایای مولویه (بنا در ۷۱۵ـ۷۲۱)، بکتاشیه یا تکیه عبداللّه مغاوری (متوفی ۸۵۷)، الجُلشَنی (گلشنی) متعلق به طریقت قادریه (بنا در ۹۲۶ـ۹۳۱)، سلیمانیه (بنا در ۹۵۰)، دَمَه، قصرالعین، ازبک، بخاراییه، سیده رقیه، سیده نفیسه|سید نفیسه، حسن بن الیاس رومی، <ref>پیرزاده نائینی، ج۱، ص۱۶۵، مصطفی، ص۲۳ـ۲۴؛ یونگ، نمایة عمومی ذیل تکیه، علی پاشا مبارک، ج۲، ص۱۸۷، ۱۹۰، ۲۸۴؛ عاصم محمد رزق، ص۱۰۴</ref> تکایای قاهره بیشتر به صوفیان ایرانی و ترک اختصاص داشت.

در [[مصر]] تمایز اصلی میان خانقاه و تکیه را که بویژه پس از دوره عثمانی در این سرزمین رایج شد، وجود آرامگاه دراویش در تکیه گفته‌اند.<ref>رزق، ص۱۰۳</ref> همچنین اغلب در کنار تکیه مسجدی کوچک و سبیل (سقاخانه) قرار می‌گرفت.<ref>د.اسلام چاپ دوم، ذیل «‌تکّه‌» </ref>

فضا و بخشهای مختلف تکیه‌ها در قلمرو عثمانی را پیرزاده نائینی در قرن سیزدهم وصف کرده است. او از وجود اتاق [[سماع]]، محراب، اتاق ذکر، اتاق‌های متعدد برای سکونت افراد و آشپزخانه (برای اطعام درویشان) و نیز از وجود نوعی سلسله مراتب در میان خدمه تکیه، از جاروکشی و آشپزی تا بابایی (شیخی) تکیه، خبر داده است.<ref>ج ۱، ص۱۵۹ـ۱۶۱</ref> ظاهراً در مناطق تحت نفوذ عثمانی، تکیه با یک یا چند معیار مطابقت داشته است:

#داشتن فضای نسبتاً وسیع و حمایت کامل از سوی نهادهای وقفی.<ref>د.اسلام چاپ دوم، ذیل «‌تکّه‌» </ref>

در [[افغانستان]] تکیه‌ها بیشتر به قهوه خانه‌ها شبیه بودند. الفینستون در اوایل سده سیزدهم / نوزدهم، از تکیه هایی در [[غزنین]] و [[کابل]] سخن گفته است که در آنجا گروههای مختلف مردم اوقات خود را به کشیدن قلیان و چَرْس می‌گذراندند و شیخ آن را فقیر می‌نامیدند.<ref>ص ۵۴۲ ـ ۵۴۴، ۵۵۱</ref>

واژه تکیه در متون مذهبی شبه قاره [[هند]]، به ندرت دیده می‌شود. در [[لاهور]] بعضی از مقبره‌ها و آرامگاه‌ها را تکیه خوانده‌اند.<ref>چشتی، ص۴۱۸ـ۴۲۱، ۴۸۱</ref> فضای این تکیه‌ها معمولاً با یک چهار دیواری خشتی نه چندان بلند، احاطه شده و در ساخت اغلب آنها از گچ و آجر خام استفاده شده است.<ref>چشتی، ص۴۸۲</ref> مخارج فعالیت‌های جاری و مراسم مختلف برخی از این تکایا، از درآمد حاصل از زمین‌های کشاورزی، که از سوی حاکمان یا معتقدان به این تکایا واگذار شده، تأمین می‌شود<ref>چشتی، ص۴۲۰</ref> در مقاله د. اسلام، با تردید و به نقل از گابوریو گفته شده که تکیه در هند اماکنی کوچک برای [[عبادت]] [[صوفیان]] بوده است. در برخی متون که به فارسی درباره شبه قاره نگاشته شده، از تکیه سخن رفته است.<ref> سرحدی، ص ۸۲</ref> در وصف دره کرم ([[پاراچنار]]) از [[حسینیه]]‌ها و تکیه هایی در روستاها یاد کرده که تعدادشان به چند صد می‌رسد. اما اصطلاح تکیه در شبه قاره رایج نیست و فقط در نوشته هایی که تحت تأثیر ادبیات فارسی بوده‌اند از تکیه سخن به میان آمده است.

* کمپفر، انگلبرت، سفرنامة کمپفر، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران، ۱۳۶۰ش.