 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
حدیث مُصَحّف یا تصحیف حدیثی است که قسمتی از سند یا متن آن به طور سهوی به کلمه یا عبارت مشابه تغییر یافته است. عامل اصلی تصحیف، اشتباه در شنیدن، دیدن یا قرائت حدیث است.
معنای تصحیف
«تصحیف» در لغت، به معنای خطا کردن در خواندن و نوشتن بر اثر شباهت حروف، تغییر دادن کلمه با کم یا زیاد کردن نقطه‌های آن است.[۱] «مُصحَّف» کلمه یا عبارتی است که هنگام نوشتن یا خواندن تغییر داده شده باشد؛ و در اصطلاح حدیث‌پژوهان، حدیثِ «مُصحَّف» حدیثی است که قسمتی از سند یا متن آن (به طور سهوی) به کلمه یا عبارت مشابه آن تغییر یافته باشد؛[۲] اما چنانچه این تغییر عمدی باشد به آن تحریف گفته می‌شود.
انواع تصحیف
عامل اصلی تصحیف، اشتباه در شنیدن حدیث بر اثر مشابهت تلفظ حروف آن یا اشتباه در دیدن یا اشتباه در قرائت کلمه به سبب مشابهت شکل حروف حدیث است. این تصحیفات در کتب حدیثی ممکن است از ناحیه خود مؤلف باشد و یا افراد قبل از وی؛ یعنی راویان اصلی یا مؤلفان مصادر اولیه و یا افراد پس از مؤلف؛ یعنی نسخه‌برداران و کاتبان کتب حدیثی.
تصحیف بر دو گونه است: نوشتاری و شنیداری
تصحیف نوشتاری
گاهی در کتابت قسمتی از سند یا متن حدیث به کلمه یا عبارت مشابه آن تغییر یافته باشد؛ مانند: تصحیف «مراجم» به «مزاحم» و «برید» به «یزید» (برید بن معاویه عجلی به یزید بن معاویه)، و جریر به حریز. تصحیف نوشتاری در متن، مانند: «مَنْ صَامَ رَمَضَانَ ثُمَّ أَتْبَعَهُ سِتّاً مِنْ شَوَّالٍ فَذَلِک کصِیامِ الدَّهْر».۳ در این حدیث، کلمه (سِتّاً) به (شَیئَاً) تصحیف شده است.
تصحیف لفظی گاهی تلفظ، سبب اشتباه شود و تصحیف شنیداری در سند حدیث اتفاق می‌افتد، مانند: عاصم الأحول به واصل الأحدب. و در متن، مانند: عبارت «تَنَقَّبَت» از «تَنَکبَت» در زیارت عاشورا.
پیامدهای تصحیف
بدون تردید، بسیاری از احادیث معصومان علیه‌السلام تصحیف شده و نقل درست آن به دست ما نرسیده است که این امر آثاری را در پی داشته و خواهد داشت. در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱- تصحیف عامل مهم پیدایش اختلاف و تعارض در اخبار است.
۲- تصحیف سبب ابهام در معنای حدیث شده و فهم حدیث را دچار مشکل می‌کند.
۳- گاهی تصحیف باعث می‌شود که پیروان مذاهب گوناگون با استناد به آن به نفع مذهب خود بهره‌برداری نمایند؛
راه‌های شناسایی روایات مصحَّف
از چند راه می‌توان تا حدودی روایات تصحیف‌شده را شناسایی نمود. برخی از این راه‌کارهای عبارتند از:
- عرضه حدیث بر معصوم علیه‌السلام؛ بدین گونه که راوی متن حدیث را برای امام نقل می‌کند و یا به صورت نوشتاری در اختیار امام قرار می‌دهد تا نظر ایشان را درباره آن کسب کند. امام هم آن را تأیید و یا ردّ و اصلاح می‌نماید. بسیاری از این گونه اخبار در کتب روایی موجود است
- مطابقت دادن و مقایسه نسخه‌های مختلف خطی یا غیر خطی یک کتاب روایی با همدیگر ؛ زیرا ممکن است، تصحیف مربوط به برخی از نسخه‌ها باشد. از این رو، با کنار هم قرار دادن نسخه‌های متعدد یک روایت از یک کتاب، می‌توان به تصحیف احتمالی پی برد. بنا بر این، نسخه‌شناسی کتب حدیثی و مقایسه آنها برای شناسایی تصحیفات و تصحیح آن، بسیار راه‌گشاست.
- مراجعه به اصول روایی و منابع دست اول
- مراجعه به شروح کتب حدیثی و نیز جوامع روایی ثانوی، مانند الوافی، وسائل الشیعه و بحار الانوار و یا شروح کتب حدیثی؛ مانند مرآة العقول، لوامع صاحبقرانی، ملاذ الاخیار و استقصاء الاعتبار
- مراجعه به منابع روایی اهل سنّت
- مقایسه و مطابقت دادنِ روایات هم‌مضمون یا مشابه که در ابواب گوناگون یک کتاب و یا کتب متعدد روایی آمده است. در این مقایسه تصحیفات احتمالی راه‌یافته به متن حدیث تا حد زیادی قابل شناسایی است.
- از دیگر راه‌های کشف تصحیفات، اجمال و نارسایی متنی است. برخی از محقّقان به عنوان یک قاعده بر این باورند که «هر جایی که معنای عبارتْ متکلّفانه است، اصل، مصحّف بودن عبارت است»
- وجود ناسازگاری ظاهری آن با مسلمات و بدیهیات شرعی و عقلی است.
پانویس
منابع
- ابن منظور، لسان العرب.
- غوری، عبدالماجد، معجم المصطلحات الحدیثیه، دمشق، دارابن کثیر، ۱۴۲۸ق.