فرائد الاصول (کتاب)
 | این مقاله حاوی فهرستی از منابع، پیوندهای بیرونی یا بخش مطالعهٔ بیشتر هست، اما به خاطر نداشتن پانویس و یادکردهای درونخطی، منابع آن همچنان مبهم هستند. لطفاً با افزودن یادکردهای دقیقتر این مقاله را بهبود دهید. |
| فرائد الاصول | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده: | شیخ مرتضی انصاری |
| موضوع: | اصول فقه |
| زبان: | عربی |
| ناشر: | گوناگون |
كتاب فرائد الاصول یا رسائل شیخ مرتضی انصاری (م. ۱۲۱۴ق.)، کتابی در اصول فقه، اثر شیخ انصاری، فقیه و اصولی مشهور شیعه. این کتاب بنابر نظر برخی صاحبنظران، از برترين آثار اصولی علمای شيعه است. این کتاب از درسنامه‌هاى مهم حوزه‌هاى علمیه شيعى است كه هم در سطوح عالى تدريس مى شود و هم بسيارى از استادان و مجتهدان حوزه‌هاى علميه، دروس خارج اصول فقه خود را بر محور آن ارائه مى‌کنند.
این کتاب دربردارنده برخی از رساله‌های شیخ در اصول فقه است که از منابع و کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه شیعه بوده است. این رساله‌ها عبارتند از رساله در قطع، رساله در ظن، رساله در اجماع، رساله در اصالة البرائه، رساله در استصحاب، و رساله در تعادل و تراجیح. بعد از نگارش و ارائه این کتاب، علمای شیعه شرح‌ها و تعلیقه‌هایی بر آن نگاشتند و این کار ادامه دارد.
محتویات
نویسنده
شیخ مرتضی بن محمّد امین انصاری دزفولی (۱۲۱۴ق) معروف به شیخ انصاری، از علمای شیعه قرن سیزدهم قمری، نویسنده این کتاب است. به غیر از این کتاب، از وی کتاب‌های فقهی و اصولی دیگری باقی مانده است.
معرفی کتاب
این کتاب در اصل، مجموعه چند رساله در اصول فقه است که به مرور در کنار هم قرار گرفته و رسائل و فرائد الاصول نامیده شد. مباحث این کتاب، با مبحث قطع شروع می‌شود و مباحث مربوط به الفاظ در آن مطرح نشده است. این کتاب در اصل از حدود ۵ رساله تشکیل شده است.[۱]
بخش‌های کتاب
این کتاب دارای سه مقصد با نام‌های قطع، ظن و شک، و یک خاتمه است.
مقصد اول: مباحث قطع
در این بخش از کتاب، شیخ در صدد طرح مباحث استدلالی درباره حجیت قطع و یقین است. اینکه وقتی یقین برای کسی ایجاد شد، این یقینش حجیت دارد یا نه؟ و آیا قطع قطّاع[۲] حجت است یا نه. از دیگر مباحث این بخش، بحث از یقینی است که از طریق مقدمات و استدلال‌های عقلی به دست آمده و مسئله تجرّی، علم اجمالی و وظیفه مکلف در موقعی که نسبت به مسئله‌ای به صورت اجمالی علم و یقین دارد.
مقصد دوم: مباحث ظن
مباحث این بخش در دو بخش مطرح شده است. بخش اول: ممکن بودن تعبّد به ظن و گمان بخش دوم: تحقق تعبد به برخی از گمان‌ها از ناحیه عقل یا شرع در بخش دوم، از مواردی مانند حجیت ظاهر الفاظ قرآن کریم و ظاهر روایات و نیز حجیت برخی موارد مانند اجماع منقول، قول واژه‌شناسان، شهرت فتوایی، خبر واحد و مطلق ظن و گمان مطرح شده است.
مقصد سوم: مباحث شک
در این بخش از کتاب، سه مبحث مطرح و مورد بررسی قرار گرفته است؛ شک در حکم، شک در تکلیف و شک در متعلق تکلیف. بر این اساس، مباحث بخش سوم در دو مقام ارائه شده است. مقام اول: بحث از اصول عملیه برائت، اشتغال یا احتیاط و تخییر مقام دوم: بحث از اصل عملیه استصحاب
خاتمه: تعادل و تراجیح
بخش انتهایی این کتاب که با عنوان خاتمه آورده شده است، به مسئله تعادل و تراجیح اشاره شده است. محور بحث در این بخش، بررسی حکم شرعی در زمانی است که دو دلیل عقلی یا نقلی از نظر محتوایی با هم ناسازگار باشند. به این حالت، تعادل دو دلیل گفته می‌شود و در این زمان باید راه‌های ترجیح یک دلیل بر دیگری بحث کرد.
ویژگی‌ها
ویژگی اول، ارائه مباحث اصول فقه با شیوه‌ای منطقی: مباحث کتاب به سه بخش قطع، ظن و شک تقسیم و در انتها نیز به مبحث تعادل و تراجیح اشاره شده است.
ویژگی دوم، ارائه اصول عملیه به صورت منسجم و دقیق: در این کتاب، مباحث اصول عملیه که در آثار اصول فقه پیشینیان به صورت پراکنده و بدون نظم منطقی ارائه شده بود، به صورت عقلی تقسیم‌بندی شد و مشخص کرد که این اصول، فقط می‌تواند ۴ اصل باشد.
ویژگی سوم، تحقیق وسیع و استفاده از منابع متعدد و معتبر: وی در این کتاب تحقیق زیادی در نظریات علمای اصولی کرده است. منابع مورد استفاده وی در این کتاب، بیش از ۱۰۰ عنوان است. مثلا در بحث انسداد، كلمات شیخ صدوق در من لا یحضره الفقیه، سيد مرتضى در الذریعة، شیخ طوسی در عده، محقق حلی در معتبر، علامه حلی در نهج المسترشدين، فاضل مقداد در شرح باب حادى عشر، محقق خوانسارى در وافيه، محدث بحرانى در الحدائق الناضره، ابن حاجب در مختصر الأصول را نقل و به نتيجهگيرى مىپردازد.
ویژگی چهارم، نقد نظر بزرگان: ارائه دیدگاهی دقیق، نیازمند بررسی نظریات علمی دیگران در آن مسئله است. نکته‌ای که در این میان مهم است، تفکیک میان شخصیت فردی آن شخص و شخصیت علمی اوست. بنابراین، در کنار حفظ احترام شخصی آن فرد و خودداری از توهین به وی، باید از تسلیم شدن در مقابل رأی و نظر بزرگان اجتناب کرد. این رویه در کتاب‌های تحقیقی شیخ انصاری وجود دارد و وی بارها به نقد دیدگاه بزرگان فقه و اصول پرداخته است.
ویژگی پنجم، توجه به جایگاه عقل در مباحث اصولی: وی عقل را به دو بخش فطری و ظنی تقسیم کرده است. بر اساس روایات معتبر، عقل فطری، حجت باطنی است. این عقل هیچ مخالفتی با ادله نقلی ندارد. به همین جهت این عقل، حجت و قابل استناد است. در موارد ناسازگاری ظاهری، دلیل نقلی به صورتی توجیه و تفسیر می‌شود که با دلیل عقلی منافاتی نداشته باشد. اما عقل ظنی حجیتی ندارد و در مسائل فقهی و استنباط حکم شرعی، نباید به آن استناد کرد. در این کتاب نزدیک به ۱۲۰ مورد به طور ضمنى به مباحث عقل اشاره شده است؛ در اثبات برخی مسائل به آن استناد کرده و در برخی مسائل آن را طرد کرده است.
نوآوری‌ها
در این کتاب، نوآوری‌های زیادی صورت گرفته است. برخی از محققان و کتاب‌شناسان شیعی، بیشتر مطالب این کتاب را ابتکاری می‌دانند[۳] برخی از مهمترین نوآوری‌های شیخ در این کتاب عبارتند از:
- حجیت ذاتى قطع و لزوم تبعیت از آن
- تجرّى که در ادامه حجیت قطع به آن پرداخته است
- بحث علم اجمالی و تاثیر آن بر مشغولیت ذمه فرد
- بحث حکومت و ورود بین دو دلیل معتبر
- بحث از مصلحت سلوکیه به عنوان راهی برای حجیت ظن
- ارائه مبادی تصوری در بحث استصحاب
- بیان نسبت استصحاب با سایر اصول عملیه
منابع مورد استفاده
شیخ انصاری برای نگارش این کتاب، از کتاب‌های بسیاری در رشته‌های مختلف از جمله فقه، اصول فقه، حدیث، رجال، و لغت بهره برده است. برخی از مهمترین این منابع در اصول فقه عبارتند از:
- الاستصحاب و اثبات حجیته و مایتعلق نوشته وحید بهبهانی
- تعلیقه تفتازانی بر مختصرالاصول ابن حاجب
- تهذیب طریق الوصول الی علم الاصول نوشته علامه حلی
- الذریعة الی اصول الشریعه نوشته شریف مرتضی
- زبدة الاصول نوشته شیخ بهائی
- الحبل المتین فی احکام الدین نوشته شیخ بهائی
- غایة المامول فی شرح زبدة الاصول نوشته فاضل جواد شاگرد شیخ بهائی (جواد بن سعید بن جواد کاظمی)
- شرح عبدالرحمن ایجی عضدی بر مختصرالاصول ابن حاجب
- شرح وافیة الاصول نوشته سید صدرالدین محمد بن باقر استاد وحید بهبهانی
- عدة الاصول نوشته شیخ طوسی
- عوائدالایام من مهمات ادلة الاحکام نوشته ملا احمد نراقی
- غایة البادی فی شرح المبادی (مبادی الوصول الی علم الاصول) نوشته محمد بن علی جرجانی شاگرد علامه حلی
- الفصول الغرویه نوشته محمدحسین اصفهانی
- الفوائدالمدینة نوشته محمدامین استرآبادی
- الفوائدالمکیة نوشته محمدامین استرآبادی
- القوانین المحکمة فی الاصول نوشته میرزاابوالقاسم قمی
- مبادی الوصول الی علم الاصول نوشته علامه حلی
- المستصفی فی اصول الفقه نوشته محمد ابن احمد غزالی
- معارج الاصول نوشته محقق حلی
- معالم نوشته حسن بن زین الدین شهید ثانی
- مناهج الاحکام نوشته مولی احمد نراقی
- منیة اللبیب فی شرح التهذیب نوشته ضیاءالدین عبدالله حلی
- نهایة الوصول الی علم الاصول نوشته علامه حلی
- الوافیة فی اصول الفقه نوشته فاضل تونی
- هدایه المسترشدین نوشته محمدتقی اصفهانی
نسخه‌های منظوم فرائد
فرائدالاصول سه بار توسط افراد زیر به نظم کشیده شده است:
- شیخ علی بن محمد مجیراوی، شاگرد شیخ انصاری و کوه‌کمری
- ملاعلی قزوینی
- موسی شراره عاملی شاگرد با واسطه شیخ انصاری
- سید مهدی حکیم بخش قطع کتاب
حواشی و تعلیقات کتاب
از زمان تدوین و ارائه رسائل شیخ انصاری، حاشیه‌ها و تعلیقه‌های زیادی بر آن نگاشته شده و این امر به عنوان یک عادت در میان علما در آمده بود. این حواشی بر چند گروه است؛ برخی از این حواشی مختص به توضیح برخی از رساله‌های کتاب است و برخی تمام کتاب را توضیح داده است. برخی از آنها با نام آن عالم معروف شده و برخی نام اختصاصی یافته است. مولف برخی نیز مشخص نیست.
حواشی بر بخشی از کتاب
برخی از حواشی این کتاب، مختص به قسمتی از آن و رساله‌ای از رسائل این کتاب است. این حاشیه‌ها توسط افراد زیر نگاشته شده است:
- ابراهیم بن حسین، بر بخش قطع
- ابراهیم بن علی فیروز آبادی، بر سه بخش قطع و ظن، برائت و استصحاب
- ابراهیم بن محمد محلاتی، بر بخش استصحاب
- احمد بن حسین، بر بخش تعادل و تراجیح
- احمد علومی یزدی، بر بخش قطع
- محمد تقی آقا نجفی اصفهانی، بر اوائل کتاب
- محمد حسین غروی اصفهانی (کمپانی)، بر بخش قطع
حاشیه بر تمام کتاب
برخی دیگر از حواشی این کتاب، تمام قسمت‌ها را دربرگرفته است. این حاشیه‌ها توسط افراد زیر نگاشته شده است:
- سید ابوتراب بن ابی القاسم موسوی خوانساری
- سید ابو طالب قائینی
- سید ابوالمکارم زنجانی
- سیداحمد بن حسین تفریشی نجفی
- سیداحمد سبط الشیخ، داماد شیخ انصاری
- احمد آشتیانی
- احمد بن علی کاشف الغطاء
- احمد بن علی اکبر فاضل مراغی
- احمد بن محمدحسن آشتیانی
- اسدالله بن علی اکبر زنجانی
- ملا محمد امین
- محمدباقر بهاری همدانی
- سید حسین طباطبائی بروجردی
حاشیه‌های معروف
- جواهرالعقول، نوشته سیدابوالقاسم اشکوری
- مرشدالدلائل، نوشته احمد سلطان آبادی
- وسیله الوسائل، نوشته سید محمد باقر طباطبایی حائری
- مخزن الفوائد، نوشته سید محمد باقر قاضی طباطبایی
- الدرر الغریه، نوشته جعفر بن صادق تبریزی
- الوجیزه، نوشته جعفر بن باقر سودانی
- توضیح الفرائد، نوشته سید محمد جوادی موسوی
- توضیح الفرائد، نوشته سید محمد جواد زنجانی
- بیان غایة المقاصد فی تلخیص الفرائد، نوشته جواد بن شیخ آل مظفر
- بحر الفوائد، نوشته محمد حسن آشتیانی
- وسائل الوسائل، نوشته سید حسن صدر
- ارشاد الافاضل الی مطالب الرسائل، نوشته محمد حسین تبریزی خیابانی
- اشرف الوسائل الی فهم الرسائل، نوشته محمد حسین کوهرودی سلطان آبادی
- توضیح الدلائل علی ترجیح مسائل الرسائل، نوشته محمد حسین کوهرودی سلطان آبادی
- حل المعاقد عن وجوه الفرائد، نوشته محمد حسین کوهرودی سلطان آبادی
- الفوائدالسنیه والدرر النجیفه، نوشته محمد طه بن مهدی نجف
- تنقیح المقاصد فی شرح الفرائد، نوشته عبدالله بن محمدعلی راینی
- عمده الوسائل فی الحاشیه علی الرسائل، نوشته عبدالله بن محمد شیرازی
- مشارق الاصول، نوشته ملاعلی خوئی
- الدرر و الفوائد فی حاشیه الفرائد، نوشته علی دوزدری
- نهایه الوسائل فی شرح الرسائل، نوشته علی اکبر زنجانی
- توضیح الرسائل، نوشته علی بن محمد رضا نوه کاشف الغطاء
- قلائد، نوشته مولی غلامرضا بن حاج قمی
- تنقیح المسائل فی التعالیق علی الرسائل، نوشته فتح علی زنجانی
- الحاشیه القدیمه علی فرائد الاصول، نوشته ملامحمد کاظم خراسانی
- درر الفوائد فی شرح الفرائد، نوشته آخوند خراسانی
- ذریعه الاعتماد علی احقاق الحق و فهم المراد عن عبارات شیخنا المرتضی الاستاد، نوشته لطف الله اسکی مازندرانی
- برکات الرضویه، نوشته فاضل ایروانی
- ایضاح الفرائد، نوشته سید محمد حسینی تنکابنی
- تشدید القواعد فی حاشیه الفرائد، نوشته محمد بن ملا محمد اراکی
- مصباح الوسائل فی شرح الرسائل، نوشته سید محمد بن عبدالکریم موسوی
- حاشیه محمد بن سید علی مرعشی نجفی
- اوثق الوسائل فی شرح الوسائل، نوشته موسی بن جعفر تبریزی
وضعیت نشر
نسخه‌های خطی
از این کتاب نسخ خطی فراوانی در کتابخانه‌های مختلف موجود است. از آن جمله چند نسخه به شماره‌های ۲۹۸۳ و ۲۹۹۰ و ۷۳۴۸ و ۷۳۹۴ در کتابخانه آستان قدس رضوی.
کتابی با عنوان «رسائل شیخ انصاری» به شماره ۱۴۶۸۳ و ۱۳۰۴۶ در همان کتابخانه موجود است که به احتمال زیاد همان کتاب فرائدالاصول است.
نسخه‌های چاپی
این کتاب بارها چاپ شده است. در سال ۱۴۲۰ق، به همت مجمع الفکر الاسلامی در ۴ جلد و به زبان عربی چاپ محققانه‌ای از این کتاب منتشر شد.
پانویس
منابع
- آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم، نشر اسماعیلیان.
- امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف.
