التبیان فی تفسیر القرآن (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

'''التبیان فی تقسیر القرآن''' کتابی در تفسیر قرآن اثر محمد بن حسن طوسی(۳۸۵-۴۶۰ق.) معروف به [[شیخ طوسی]] که آن را اولین تفسیر کامل [[شیعه|شیعی]] به معنای تفسیر همه آیات قرآن و جامع، به معنای استفاده از روشهای متعدد تفسیری دانسته‌اند. این تفسیر از منابع کهن تفسیری به شمار می‌آید و بسیاری از مفسران شیعه، از آن سرمشق گرفته‌اند. شیخ طوسی علاوه بر نقل روایات معصومان(ع)و صحابه، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف، آرای مفسران گذشته و معاصران خود را بررسی و ارزیابی کرده است. از این رو، برخی این تفسیر را دربردارنده انواع علوم و فنون قرآنی، همچون صرف، نحو، اشتقاق، معانی، بیان، [[حدیث]]، [[فقه]]، [[کلام]] و تاریخ دانسته‌اند.<ref>صدر، ص 339.</ref>

'''محمد بن حسن بن علی بن حسن''' (۳۸۵-۴۶۰ق.)، مشهور به [[شیخ الطائفه]] و [[شیخ طوسی]]، محدث و فقیه بزرگ شیعه و مؤلف دو کتاب از [[کتب اربعه]] ، از تاثیرگذارترین عالمان شیعی در جریان علمی و فرهنگی شیعه است.

وی بعد از وفات [[سید مرتضی]] زعامت [[مذهب جعفری]] را بر عهده گرفت و با تربیت شاگردان و تألیف دهها اثر ــ  در حدیث، فقه و کلام ــ به شهرتی کم‌نظیر در جهان اسلام دست یافت. <ref>گرجی، تاریخ فقه و فقها، ص۱۸۳.</ref>

بنابر گفته [[شیخ طوسی]] در مقدمه، او قصد داشته است با این تالیف، کاستیهای تالیفات تفسیری پیشین را برطرف سازد. به گفته او هیچ یک از علمای شیعه کتابی جامع و کامل در تفسیر قرآن ننوشته بودند که آیات قرآن را از نظرگاههای مختلف مانند علم کلام، حدیث، لغت و جز آن تفسیر کند و روایات تفسیری و اندیشه‌گریهای مفسران پیشین را به گونه مستوفی بررسد و آنچه را بدان نیاز هست، خود تفسیر کند. تنها گروهی به گردآوری احادیث درباره آیات پرداخته‌اند بی آن که روایات و آرای تفسیری را استقصا(= تفحص و جست و جوی کامل)و بررسی و ارزیابی کنند و از خود چیزی برای تبیین و تفسیر آیات بیفزایند.<ref>طوسی، ج1، ص1 - 3.</ref><br />

شیخ طوسی معتقد است که عالمان اهل سنت نیز در تفسیر قرآن یا هر روایتی درباره قرآن را نقل کرده و از این رو از اختصار و تمرکز بر موضوع دور مانده‌اند و یا تنها به تفسیر الفاظ غریب و مشکل قرآن نگریسته‌اند. برخی نیز کوشیده‌اند راهی میان این دو را برگزینند و از زاویه دانشی که در آن تخصص دارند قرآن را تفسیر کرده‌اند. شیخ طوسی تفاسیر گروه سوم، از جمله ابومُسلم محمد بن بحر اصفهانی (م. ۳۲۰ق.) و علی بن عیسی رمانی (م. ۳۸۴ق.)، از علمای معتزله را بهتر از دیگر آثار تفسیری دانسته ولی تذکار داده که همینان نیز از نظرگاههای علوم مختلف به تفسیر دست نزده و افزون بر این، گاه مطالبی طولانی آورده‌اند که نیازی به ذکر آنها نبوده است. بدین رو، او خود بر آن شده است تا تفسیری در عین اختصار، جامع و کامل تالیف کند که در آن، به علوم مختلف قرآنی مانند قرائت، معانی بیان، صرف و نحو و متشابهات بپردازد و نیز به شبهه‌ها و طعنه‌های ملحدان و مبطلان مانند اهل جبر و تشبیه و جز آن پاسخ دهد. طوسی وعده داده است که در این اثر نه چنان کوتاه می‌نویسد که فهم مطالب مشکل شود و نه اصل ایجاز و اختصار را فرو می‌گذارد.<ref>طوسی، ج1، ص1 - 3.</ref><br /><br />

*این اثر، تفسیر همه سوره‌ها و آیات قرآن را به ترتیب کتابت در بر دارد. تفسیرهای پیشین شیعه، مانند تفسیر ابوحمزه ثمالی(م 148 ق)، تفسیر(منسوب به)امام حسن عسکری، نقل از محمد بن‌قاسم استرآبادى (م ح 380 ق)، تفسیر فرات‌کوفی(از اعلام قرن سوم و چهارم قمری)و تفسیر قمی(اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم قمری)، برخی آیات قرآن را بررسی نکرده‌اند.

*چیستی و ترتیب مطالب مربوط به هر سوره چنین است که در آغاز از نام‌های سوره، مکى یا مدنى بودنش، وضعیت آن به لحاظ وجود ناسخ و منسوخ و پاره‌ای دیگر از مشخصاتش سخن می‌رود. ‏معنای لغوی واژگان، اختلاف قرائات، نکات صرف و نحوی و بلاغى و سپس شرح و تفسیر [[آیه]] و آرا و اقوال مختلف در باره آن، از مطالب دیگر کتاب است.

*شیخ طوسی پیش از پرداختن به تفسیر متن قرآن، دو فصل آورده است. نخست فصلی است با عنوان «در مطالبی که باید پیش از تفسیر از آنها آگاهی داشت» که شیخ در ابتدای این فصل به اختصار در رد تحریف قرآن ـ چه تحریف به زیادت و چه تحریف به نقیصه ـ سخن گفته است.<ref>طوسی، ج1، ص3 و 4.</ref>فصل دوم با عنوان «نامهای قرآن و نامگذاری سوره‌ها و آیات»، مختصری است درباره موضوعاتی مانند نامهای قرآن و اصطلاحات و مفاهیمی مانند سوره، [[آیه]] و جز آن که آگاهی از آنها برای ورود به تفسیر قرآن کریم، مناسب می‌نماید.<ref>طوسی، ج1، ص 7 ـ 22.</ref>

اهمیت التبیان افزون بر مطالب و محتوای آن، بیشتر در روشی است که به جریان تفسیرنویسی شیعی وارد کرده و برای تفاسیر بعدی شیعی به سرمشق تبدیل شده است.<ref>نک: ذیل عنوان ویژگیهای روشی همین مقاله.</ref> مفسران شیعه بعدی و کتاب‌شناسان، این کتاب را ستوده و از محاسن آن سخن گفته‌اند.<ref>برای نمونه نک: الذریعه، ج ۳، ص ۳۲۹؛ بحر العلوم،الفوائد الرجالیه، ج ۳، ص ۲۲۸</ref> [[فضل بن حسن طبرسی]] مولف تفسیر مجمع البیان تصریح دارد که التبیان سرمشق او در تدوین تفسیرش بوده است.<ref>مجمع البیان، ج ۱، ص ۷۵.</ref>

تفسیر تبیان را دو عالم شیعی خلاصه کرده اند:

# «[[مختصر التبیان]]» اثر [[ابن ادریس حلی]].<ref>الذریعه، ج ۲۰، ص ۱۸۴.</ref> او در این کتاب با اندیشه های اصولی و فقهی شیخ مخالفت کرده است.<ref>الفوائد الرجالیه، ج ۳، ص ۲۲۹.</ref>

== چاپ ها ==

{{پانویس|2}}