حدیث عنوان بصری: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حدیث عُنوان بَصْری''' روایتی منسوب به [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] است که فردی به‌نام عنوان بصری، از شاگردان [[مالک بن انس]]، آن را در [[مدینه]] نقل کرده است. موضوع این [[حدیث]]، پرسش و پاسخ درباره حقیقت [[عبادت]] و توصیه‌هایی برای آن است. قدمت نقل این روایت به [[مشکاة الانوار فی غرر الاخبار (کتاب)|کتاب مشکاة الانوار]] (قرن ششم قمری) می‌رسد. درباره راوی اول و دوم این حدیث اطلاعاتی وجود ندارد و گروهی از عالمان شیعه آن را بی‌اعتبار دانسته‌اند. [[سید علی قاضی طباطبایی]] به شاگردانش خواندن و عمل به این حدیث را توصیه می‌کرده است. چند شرح و ترجمه نیز از این روایت انتشار یافته است.

حدیث عنوان بصری، از مطالب مشهور درباره سیر و سلوک و عرفان دانسته شده و برخی آن را برنامه‌ای برای خودسازی می‌دانند<ref>«حدیث عنوان بصری: دستور العمل امام صادق علیه السلام برای خودسازی»، سایت حوزه؛ «حجت الاسلام والمسلمين عالي- حديث عنوان بصری»، سایت برنامه سمت خدا.</ref> و چند شرح برای آن نوشته شده است.<ref>احسانی، نبوی و توانا، دانش‌نامه علوم قرآن و حدیث، ۱۳۹۶ش، ص۱۳-۴۸.</ref>

فردی به‌نام "عُنوان(عِنوان) بصری"، ساکن [[مدینه]]، در جلسات نقل حدیث [[مالک بن انس]] ([[سال ۹۳ هجری قمری|۹۳]]ـ[[سال ۱۷۹ هجری قمری|۱۷۹ق]]) از [[مذاهب چهارگانه اهل سنت|فقیهان اهل‌سنت]] شرکت می‌کرد. وقتی [[امام صادق علیه‌السلام|امام جعفر صادق(ع)]] به این شهر رفت، «عنوان» علاقه‌مند شد که از او نیز چیزهایی یاد بگیرد، اما پس از چند بار درخواست، حضرت صادق به او فرمود که تحت‌نظر حکومت است، همچنین به جهت عبادت و گفتن ذکر، فرصت پذیرش او را ندارد و بهتر است دوباره به مالک بن انس مراجعه کند. عنوان غمگین شد و در [[مسجدالنبی]] دو رکعت نماز خواند و از [[خدا]] خواست که دل امام صادق را به او متمایل کند. در مراجعه بعدی و کمی انتظار، حضرت صادق او را پذیرفت.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۲۴ تا ۲۲۶.</ref><br>

حدیث عنوان بصری از یک پرسش و یک درخواست توصیه و پاسخ آنها از سوی [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] تشکیل یافته است. سؤال درباره حقیقت بندگی خدا است که در ادامه امام ششم، نُه توصیه برای مسیر بندگی خداوند به او فرمود: سه مورد در [[ریاضت]]، سه مورد برای [[حلم|بردباری]] و سه مورد درباره علم.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۲۴ تا ۲۲۶.</ref>

قدیمی‌ترین منبع موجود این حدیث، کتاب [[مشکاة الانوار فی غرر الاخبار (کتاب)|مشکاة الانوار]]، نوشته [[علی بن حسن طبرسی]] (درگذشته اواخر قرن ششم) است که از راویان نام نبرده است.<ref>طبرسی، مشکاة الانوار، ۱۳۸۵ق، ص۳۲۵ تا ۳۲۷.</ref> پس از او [[شهید ثانی]] (۹۱۱ـ۹۵۵ یا ۹۶۵ق) در کتاب [[منیة المرید فی ادب المفید و المستفید (کتاب)|منیة المرید]] به این حدیث اشاره کرده و چند جمله از آن را آورده است.<ref>شهید ثانی، منیةالمرید، ۱۴۰۹ق، ص۱۴۸تا۱۵۰.</ref> [[شیخ بهائی]] (۹۵۳ـ۱۰۳۱ق)، در کتاب [[کشکول شیخ بهائی (کتاب)|کشکول]]<ref>شیخ بهایی، کشکول، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲تا۵</ref> و [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]] (۱۰۳۷ـ۱۱۱۰ق) در [[بحار الانوار (کتاب)|بحار الانوار]] متن کامل این حدیث را ذکر کرده‌اند.<ref> مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۲۴ تا ۲۲۶.</ref><br> مجلسی روایت عنوان بصری را به نقل از شیخ بهایی، و او از [[شهید اول]] (۷۳۴-۷۸۶ق) و مکی از فردی به‌نام شیخ احمد فراهانی و وی نیز از پیرمردی ۹۴ ساله بازگو نموده که وی را عنوان بصری معرفی کرده است.<ref> مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۲۴ تا ۲۲۶.</ref> نام احمد فراهانی و عنوان بصری در کتاب‌های رجالی و روایی نیامده و این روایت، تنها گزارش موجود از آن دو است.{{مدرک}} در حدیث، کنیه بصری، ابوعبدالله آمده است.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۲۴ تا ۲۲۶.</ref>

[[سید محمدحسین حسینی تهرانی]] در کتاب روح مجرد، نقل کرده: [[سید علی قاضی طباطبایی]] به شاگردانش توصیه کرده بود حدیث عنوان بصری را بنویسند و در جیب خود بگذارند و هفته‌اى يكى دوبار آن را مطالعه کنند.<ref>حسینی تهرانی، روح مجرد، ۱۳۷۳ش، ص۱۷۶.</ref>

به گفته سید محمدجواد شبیری زنجانی، از مدرسان [[حوزه علمیه قم]]، متن روایت عنوان بصری از نظر الفاظ با سخنان [[امامان شیعه]] تفاوت دارد و تناسبی با روایات [[اهل البیت علیهم السلام|اهل‌بیت(ع)]] ندارد، به همین دلیل باید این روایت را کنار گذاشت. او گفته است که این حدیث را در هیچ یک از کتب اهل‌سنت مشاهده نکرده است.<ref> «تنبیهات اخبار من بلغ»، سایت تقریرات درس خارج.</ref>

*علم‌آموزی و معرفت‌اندوزی (شرح حدیث عنوان بصری) اثر رضا رمضانی گیلانی، تهران، انتشارات سروش، مهر ۱۳۹۱ش.<ref>«علم آموزی و معرفت اندوزی (شرح حدیث عنوان بصری)»، سایت گیسوم.</ref>

*عنوان بصری، مجموعه چهارجلدی، مشتمل بر سخنرانی های سید محمدمحسن حسینی طهرانی در شرح و تفسیر حدیث عنوان بصری، انتشارات مکتب وحی<ref>

* عروج تا ملکوت: شرح روایت عنوان بصری، اثر عفیف نابلسی، ترجمه: رضا عرب بافرانی و علی سالمی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، زمستان ۱۳۹۴ش.<ref>«عروج تا ملکوت: شرح روایت عنوان بصری»، سایت گیسوم.</ref>

|می‌گویم: من به خطّ شیخ‌مان، عاملی رحمت‌الله علیه، کلامی را بدین عبارت یافتم: شیخ شمس الدّین محمّد مکی گوید: به خط شیخ احمد فراهانی رحمة الله علیه نقل نمودم از عنوان بصری که پیرمردی کهن سال بود و نود و چهارسال از عمرش گذشته بود. عنوان گفت: سال‌ها بود نزد مالک بن انس رفت و آمد می‌کردم. هنگامی که امام جعفر صادق(ع) به مدینه وارد شد، نزد او رفت و آمد کردم و دوست داشتم همان‌گونه که از مالک مطالبی برگرفته بودم، از او نیز بیاموزم.

|امام صادق روزی به من فرمود: من مردی هستم که دستگاه حکومت در پی من است و علاوه بر آن برای هر ساعت از شبانه روز اوراد و اذکاری دارم که باید به جا آوردم؛ پس مرا از ورد و ذکرم باز مدار و همان‌گونه که تاکنون نزدمالک آمد و شد می‌کردی، از این پس نیز نزد او رفت و آمد کن و علوم را از او بگیر.

|از این سخن امام غمگین شدم و و از نزد آن حضرت بیرون آمدم در حالی که با خود می‌گفتم: اگر حضرت در من خیری می‌یافت، مر از رفت و آمد نزد خود و کسب علوم از محضر خویش نهی نمی‌کرد و محروم نمی‌ساخت. آنگاه وارد مسجد رسول‌الله(ص) شدم و بر وی سلام کردم. فردای آن روز دوباره به مرقد پیامبر بازگشتم و دو رکعت نماز خواندم و عرض کردم: ای خدا! ای خدا! از تو می‌خواهم تا قلب جعفر را نسبت به من مهربان و متمایل گردانی، و از علمش به آن مقداری روزی‌ام کنی تا با آن به سوی راه مستقیمت راه یابم. سپس با اندوه و غصه به خانه‌ام بازگشتم؛ و به‌خاطر محبتی که از جعفر به قلبم نوشانده شده بود،( و دلم از محبت او اشراب شده بود) دیگر نزد مالک بن انس نرفتم و از خانه خارج نمی‌شدم مگر برای نماز واجب جماعت.

|تا آن‌که صبرم تمام و سینه‌ام تنگ شد، بعد نماز عصر کفش به پا کردم و لباس پوشیدم و قصد جعفر نمودم. هنگامی که به در خانه حضرت رسیدم، اذن ورود خواستم. خادمش بیرون آمد و گفت: چه می‌خواهی؟ گفتم: عرض سلامی به خدمت "شریف". گفت: او در محل نمازش، به نماز ایستاده‌است. در آستانه خانه نشستم. دیری نپایید که خادمی بیرون آمد و گفت: برکت الهی همراهت باد! وارد شو!.

|من داخل شدم و بر جعفر سلام کردم. او جواب سلام داد و گفت: بنشین! خداوند تو را بیامرزاد! نشستم. امام ، زمان کوتاهی به حالت تفکر سر به زیر انداخت و سپس سر خود را بالا آورد و گفت: کیستی؟ عرض کردم: ابوعبدالله. فرمود: ای اباعبدالله! خداوند کُنیه‌ات را ثابت و تو را موفق بدارد. خواسته‌ات چیست؟

با خودم گفتم: اگر از دیدار وی و عرض سلام جز همین دعایی که در حق من کرد، چیزی نصیبم نشود، باز هم بهره بسیاری است. سپس جعفر سر خویش را بالا آورد و گفت: چه می‌خواهی؟

|گفتم: از خداوند درخواست کردم قلبت را نسبت به من مهربان کند و از علمت به من روزی فرماید، و امیدوارم خداوند متعال آنچه را در مورد "شریف" خواسته‌ام، اجابت کرده باشد. پس گفت: ای اباعبدالله! علم تنها با آموختن به دست نمی‌آید. علم نوری است که در قلب هرکسی که خداوند قصد هدایتش را داشته باشد، قرار می‌گیرد. اگر به دنبال علم هستی، ابتدا حقیقت بندگی را در خودت ایجاد کن و علم را با به کاربردن آن طلب نما، و از خداوند توانایی فهمیدن را بخواه تا او حقایق را به تو بفهماند.

|گفتم: ای شریف!{{یادداشت| احتمال دارد که «شریف» عنوانی تشریفاتی برای احترام به اشخاص خاص و بسیار محترم بوده وشاید پیام خاصی در آن بوده که امام (ع )عنوان را از گفتن آن نهی کرده است.}} فرمود: بگو ای اباعبدالله! گفتم: ای اباعبدالله! حقیقت عبودیت کدام است؟ گفت: سه چیز است. [اول] این‌که بنده برای خود در مورد آنچه که خدا به وی سپرده‌است، مالکیتی قائل نباشد؛ چرا که برای بندگان مالکیتی وجود ندارد، بلکه همه اموال را مال خدا می‌پندارند و آن را در جایی قرار می‌دهند که خداوند امر کرده‌است. [دوم] این‌که بنده برای خود تدبیری نیندیشد؛ [سوم] این‌که تمام مشغولیت بنده، معطوف به انجام کاری است که خداوند بلند مرتبه به او امر یا از آن نهی کرده‌است.

|پس اگر خداوند به بنده‌ای این سه چیز را عطا کند، امر دنیا و ابلیس و مردم برای او آسان می‌شود و برای زیاده‌اندوزی و فخر فروشی خواهان دنیا نخواهد بود و آنچه را در دست مردم است، برای عزت و برتری طلب نمی‌کند و روزهای عمر خود را به باطل نمی‌گذراند. این اولین درجه تقواست. همچنان که خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می‌دهیم که در زمین خواستار برتری و فساد نیستند و فرجام [خوش] از آن پرهیزگاران است.

|گفتم: یا اباعبدالله! به من توصیه‌ای بگو. امام فرمود: تو را به ۹ چیز سفارش می‌کنم و هر آینه آنها، توصیه من به مریدان طی طریق بندگی حضرت حق است و از خداوند می‌خواهم تو را در به‌کار بستن آنها موفق دارد. سه مورد از آنها در ریاضت نفس است و سه مورد در حلم است و سه مورد در علم و دانش است؛ پس آنها را حفظ کن و از این که در مورد آنها سستی نمایی، برحذر باش. عنوان گفت: قلبم را برای این توصیه‌ها خالی کردم.

|جعفر گفت: اما آنهایی که در مورد ریاضت است؛ [نخست] برحذر باش از این‌که چیزی را به آن میل نداری بخوری که حماقت به دنبال دارد؛ [دوم] جز هنگام گرسنگی نخور. [سوم] هنگامی که می‌خوری، از حلال بخور و نام خدا را ببر و حدیث رسول خدا را به یاد آر که فرمود: (انسان ظرفی بدتر از شکم خود را پر نکرده‌است. پس اگر نیاز به خوردن پیدا کردی، یک سوم شکم خود را برای غذا، یک سوم برای نوشیدنی و یک سوم را برای تنفس اختصاص بده.)

|مواردی که در زمینه بردباری است، [نخست] اگر کسی به تو گفت: اگر یکی بگویی، ده تا خواهی شنید؛ بگو: اگر ده تا بگویی، یکی هم نخواهی شنید. [دوم] به کسی که تو را ناسزا گفت، بگو: اگر حرفت درست باشد، از خدا می‌خواهم مرا ببخشد؛ و اگر حرفت نادرست باشد، از خدا می‌خواهم تو را ببخشاید. [سوم] اگر کسی تو را به دشنام دادن تهدید کرد، او را به خیرخواهی و مراعات وعده بده.

|و اما مواردی که درباره علم است: [نخست آن‌که] آنچه را نمی‌دانی از آگاهان بپرس و مبادا که برای خواری و عیب‌جویی و آزمودن بپرسی. [دوم] بر حذر باش از اینکه به رای خودت عمل کنی، و احتیاط کن در همه موقعیت‌هایی که امکان احتیاط دارد. [سوم] و از فتوا دادن بگریز همان‌طور که از شیر فرار می‌کنی و گردن خود را پُلی برای مردم قرار نده.

[اینک] ای اباعبدالله! از پیش من برو! برایت خیرخواهی کردم و برنامه ورد و ذکرم را خراب نکن؛ چون من درباره خودم، دقیق و حساسم. و سلام بر آن‌که از هدایت پیروی کند. {{یادداشت|برای ترجمه حدیث از کتاب عروج تا ملکوت نوشته عفیف نابلسی و ترجمه رضا عرب بافرانی و علی سالمی استفاده شده‌است.}}}}

*احسانی، کیوان، سید مجید نبوی و اکرم توانا، «[http://ensani.ir/fa/article/457685 کتاب‌شناسی توصیفی شروح حدیث عنوان بصری]»، دانش‌نامه علوم قرآن و حدیث، شماره ۸، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش. ص۱۳ تا ۴۸.

*شهید ثانی، زین الدین بن نورالدین عاملی جبعی، [https://lib.eshia.ir/15265/1/5 منیة المرید]، قم، نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

*«[https://taghrir.ismc.ir/taghrir/57145 تنبیهات اخبار من بلغ]»، درس اصول سید محمدجواد شبیری زنجانی، سایت تقریرات درس خارج، بازدید: ۱۸ مرداد ۱۴۰۱ش.