تربت: تفاوت میان نسخه‌ها

تربت در لغت به معنای «خاک » است<ref>ابن منظور؛ فیروزآبادی ، ذیل «ترب »</ref> و در فرهنگ شیعی صرفاً به خاکی که از اطراف قبر امام حسین(ع) برداشته می شود، اطلاق می گردد. برخی احتمال داده اند که به خاکی که از اطراف هر قبر مقدّسی، همچون قبر امامان و پیامبران و شهیدان و صالحان، برداشته می شود، تربت می گویند، ولی معنای شایع یا منحصر آن خاک قبر امام حسین(ع) است و مراد از کلمه «الطین » یا «طین القبر» هم در روایات ائمه(ع) همین معناست<ref>شهیدثانی، الفوائد الملیّة لشرح الرسالة النفلیّة،ص 211</ref><ref>بحرانی،الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة،ج 7، ص 261</ref>.ابوریحان بیرونی<ref>بیرونی، آثارالباقیه،ص 329</ref>از مزار امام حسین(ع) با تعبیر «تربت مسعوده » یاد کرده است . تربت همواره نزد شیعیان محترم و مقدّس و «شعار» آنان بوده است<ref>آل کاشف الغطاء، الارض و التربة الحسینیة،ص 32</ref>.

بنا بر حدیثی ، حضرت عیسی، ضمن اِخبار از شهادت امام حسین(ع) برای حواریون، به حرمت تربت ایشان اشاره کرده است<ref>ابن بابویه، عیون اخبارالرضا،ج 2، ص 531 ـ532</ref><ref>صدری، خاک بهشت، ص 22</ref>. احادیث متعددی در منابع شیعه و اهل سنّت ، حاکی از آگاهی پیامبر اکرم از شهادت امام حسین، روایت شده و در برخی از آنها آمده است که جبرائیل (یا فرشته ای دیگر) تربت سرخ کربلا را برای پیامبر آورد که سبب تأثر آن حضرت شد. به سبب وجود تفاوتهایی در این احادیث، بویژه در باره فرشته ای که تربت را آورده است، برخی احتمال تعدد این واقعه را مطرح کرده اند<ref>بحرانی، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الا´یات و الاخبار و الاقوال،ج 17، ص 124ـ131</ref><ref>امینی، سیرتنا و سنتنا،ص 53 ـ129</ref>). این احادیث از طریق زنان و مردان صحابی ، از جمله شماری از همسران پیامبر، از پیامبر روایت شده است<ref>ابن حنبل، المسند،ج 11، ص 207ـ 208</ref><ref>مفید، الارشاد،ج 2، ص 129</ref><ref>علوی شجری، فضل زیارة الحسین،ص 90ـ92</ref>.

در برخی منابع ، مُفاد این احادیث از جمله معجزات پیامبر به شمار آمده است<ref>ابونعیم ، ص 553؛ بیهقی ، ج 6، ص 468ـ470</ref>. برطبق این احادیث، که بیشتر آنها از طریق ام سَلَمه نقل شده<ref>موحد ابطحی اصفهانی ، ج 4، ص 218ـ242</ref>، پیامبر تربتی را که جبرائیل برای وی آورد، به ام سلمه داد و او آن را در شیشه ای (یا پیراهن یا روسری خود) نهاد، آنگاه پیامبر اکرم خونْ رنگ شدن تربت را در روز عاشورا نشانه شهادت امام حسین(ع) معرفی کرد<ref>ابویعلی موصلی، ج 6، ص 129ـ130؛ خُصَیبی، ص 202ـ203؛ ابن قولویه، ص 59 ـ61؛ طبرانی، ج 3، ص 108؛ ابن شجری، ج 2، ص 82، مجلس 29، ص 139ـ140؛ حاکم نیشابوری، ج 5، ص 567</ref>. خونْ رنگ شدن تربت در روز عاشورا در برخی گزارشهای دیگر نیز آمده است<ref>میثمی عراقی، ص 542؛ دستغیب، ص 123ـ124</ref>. در منابع شیعی، این احادیث به واسطه حدود ده راوی از پیامبر اکرم و امام باقر و امام صادق نقل شده است<ref>طوسی، 1414، ص 314ـ 318، 330؛ فضل طبرسی، ج 1، ص 428</ref>. در برخی از آنها اشاره شده که پیامبر به ام سلمه مقداری تربت داده ، در حدیثی آمده که این تربت تا هنگام مرگِ ام سلمه نزد وی بوده <ref>ابن قولویه، ص 60</ref>. و بنا بر روایتی آن تربت نزد امام باقر(ع) بوده است<ref>طوسی، 1414، ص 316</ref>. در برخی دعاها نیز به ماجرای تربت آوردن جبرائیل اشاره یا تصریح شده است<ref>ابن قولویه، ص 280، 282، 284ـ 285؛ مجلسی، ج 98، ص 118، 129</ref>.

از حضرت علی احادیثی در باره تربت امام حسین نقل شده است، از جمله آنکه آن حضرت هنگام عبور از کربلا در جنگ صفّین ، حدیث پیامبر را در شأن تربت برای اصحاب نقل کردند<ref>نصربن مزاحم، ص 140؛ ابن سعد، ص 48ـ49؛ ابن حنبل، ج 1، ص 446؛ ابویعلی موصلی، ج 1، ص 298؛ ابن عساکر، ص 234ـ23</ref>. ظاهراً این حدیث دو بار، هنگام رفتن امام علی به صفّین و هنگام بازگشت از آن ، در کربلا شنیده شده است<ref>موحد ابطحی اصفهانی، ج 4، ص 365ـ366</ref>. در حدیثی دیگر، از آگاهی حضرت علی نسبت به تربت محل شهادت امام حسین(ع) سخن رفته است<ref>ابن سعد، ص 48؛ ابن قولویه، ص 72</ref>. بنا بر حدیثی ، آن حضرت هنگام عبور از کربلا ضمن گریستن و اشاره به واقعه عاشورا، حرمت تربت آنجا را یادآور شدند<ref>حمیری، ص 26؛ ابن قولویه، ص 269ـ270</ref>.

امام حسین نیز هنگام رسیدن به کربلا، حدیث ام سلمه را در باره تربت نقل کردند<ref>سبط ابن جوزی، ص 225</ref>. بنا بر روایات، ام سلمه این حدیث را هنگام حرکت آن حضرت از مدینه برای ایشان نقل کرده بود<ref>خصیبی، ص 203؛ مسعودی، ص 165؛ ابن حمزه، 1412، ص 330ـ331؛ موحد ابطحی اصفهانی، ج 4، ص 218ـ221</ref>.

دیگر امامان معصوم نیز در باره تربت سخن گفته اند و با اوصاف «مبارکه » و «طاهره » و «مِسکة مبارکه » آن را ستوده و بر فضیلت آن تأکید کرده اند<ref>ابن قولویه، ص 267ـ 268، 270ـ271؛ عصفری، ص 16ـ17؛ مجلسی، ج 98، ص 128ـ132</ref>. امام رضا هنگام برداشتن تربت، آن را بوییده و گریسته است<ref>مجلسی، ج 98، ص 131</ref>. در برخی احادیث از علاقه فرشتگان به تربت سخن رفته است<ref>ابن قولویه، ص 68؛ مفید،الارشاد، ص 151؛ صدری، ص 49</ref>.

در متون حدیثی و فقهی آثار متعددی برای تربت ذکر شده است. در احادیث گفته شده که تربت شفابخش بیماریهاست و شرط تأثیر آن، اعتقاد به آن یا اعتقاد به امامت امام حسین دانسته شده است<ref>کلینی، ج 4، ص 588؛ علوی شجری، ص 91؛ طوسی، 1411، ص 732ـ734؛ ابن مشهدی، ص 361ـ363؛ مجلسی، ج 98، ص 118 به بعد</ref>. برخی احادیث شیوه برداشتن تربت یا خوردن آن را نیز مؤثر دانسته اند<ref>برقی، ص 500؛ کلینی، ج 4، ص 243؛ ابن بابویه، 1386، ص 410؛ طوسی،الامالی، ص 317</ref>. شفاخواهی از تربت مورد اجماع فقهای امامی بوده<ref>شهید اول،البیان، ج 2، ص 25</ref> و آثاری در باره آن نوشته شده است.

گزارشهای بسیاری از زبان راویان موثق در باره اثر تربت در دست است<ref>میثمی عراقی، ص 542؛ قمی، ج 2، ص 695؛ اعرجی فحّام، ج 2، ص 204ـ206؛ صدری، ص 109ـ110، 115ـ116</ref>. شفاخواهی از تربت حمزه ، عموی پیامبر، و دیگر شهدا و صالحان نیز از دیرباز در میان مسلمانان مرسوم بوده است<ref>سمهودی، ج 1، ص 69، 116، ج 2، ص 544؛ اعرجی فحّام، ج 2، ص 179ـ182</ref>.

فقهای امامی اتفاق نظر دارند که تربت نهادن به همراه میت برای ایمنی او از عذاب قبر مستحب است<ref>طوسی،الخلاف، ج 1، ص 706؛ محقق حلّی،المعتبر فی شرح المختصر، ج 1، ص 299ـ300</ref>، اما در شیوه انجام دادن این کار اختلاف نظر دارند<ref>الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، ص 184؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص 20؛ طوسی، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، ص 250؛ ابن ادریس حلّی، ج 1، ص 165؛ محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج 1، ص 301؛ علامه حلّی،  تذکرة الفقهاء، ج 2، ص 94ـ 95؛ شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج 2، ص 21</ref>. برخی فقها مستند این استحباب را صرفاً متبرک بودن تربت دانسته اند<ref>شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج 2، ص 21 موسوی عاملی، ج 2، ص 139</ref>، ولی این عمل مستند به حدیث است<ref>طوسی،  تهذیب الاحکام، ج 6، ص 76؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص 735؛ احمد طبرسی، ج 2، ص 582؛ یوسف بحرانی، ج 4، ص 112؛ حرّ عاملی، ج 3، ص 30؛ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج 2، ص 95؛ شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج 2، ص 21</ref>

برای تربت آثار دیگری هم ذکر شده است ، از جمله زیاد شدن روزی و علم نافع و عزت یافتن و رفع فقر و ظهور هرگونه اثر نیک و پسندیده<ref>ابن قولویه، ص 277، 282ـ 285؛ ابن بسطام، ص 52؛ نوری، 1407ـ 1408، ج 8، ص 237؛ کلباسی، ص 109؛ فرهاد میرزا قاجار، ص 6</ref>. در باره برخی آثار تربت این بحث مطرح شده است که آیا این آثار با خوردن تربت حاصل می شود یا ناشی از همراه داشتن آن است<ref>نراقی، ج 15، ص 163؛ کلباسی، ص 67، 77</ref>.

بنا بر احادیث و کتب فقهی، تربت بهترین چیزی است که می توان در سجده پیشانی را بر آن گذاشت <ref> ابن بابویه ، کتاب من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 268؛ شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، ج 2، ص 26؛ یوسف بحرانی، ج 7، ص 260؛ نراقی، ج 5، ص 266</ref>. در برخی روایات آمده که امام صادق(ع) مقداری از تربت امام حسین را که در کیسه ای ابریشمی و زرد رنگ نگه می داشته ، هنگام نماز بر سجاده خود می ریخته و بر آن سجده می کرده است<ref>طوسی، مصباح المتهجّد، ص 733؛ دیلمی، ج 1، ص 115؛ محمدباقر مجلسی، ج 82، ص 153؛ آل کاشف الغطاء، ص 39</ref>. به موجب برخی متون حدیثی و فقهی ، سجده کردن بر تربت و تسبیح گفتن با تربت باعث رقت قلب می گردد<ref>مجلسی، ج 2، ص 177</ref>.

قدیمترین متن در باره مُهر تربت ــ که با تعبیر «لوحٌ مِنْ طینِ القبر» از آن یاد شده ــ در توقیعی از امام عصرآمده که در سال 308 در پاسخ به سؤالات محمدبن عبداللّه بن جعفر حِمیَری صادر شده است . در این حدیث و احادیث دیگر بر استحباب ذکر گفتن با تسبیح تربت تأکید شده<ref> مفید، الارشاد، ص 150ـ 151؛ حسن طبرسی، ص 281؛ ابن مشهدی، ص 366ـ 368؛ حرّ عاملی، ج 6، ص 455ـ45 مجلسی، ج 82، ص 333، 340</ref> ( رجوع کنید به ). شهید اول این احادیث را متواتر خوانده است<ref>شهید اول،الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، ج 2، ص 26</ref>.

بنا بر حدیثی از امام صادق، تسبیح حضرت فاطمه(س) نخست از نخ پشمیِ تابیده بود که عدد تکبیرات بر آن گره زده شده بود. با شهادت حمزه بن عبدالمطلب در جنگ احد، حضرت فاطمه از تربت وی تسبیح ساختند. پس از شهادت امام حسین ساختن تسبیح تربت آن حضرت معمول شد. در حدیث دیگری از امام صادق ، تسبیح تربت حمزه با تسبیح تربت امام حسین مقایسه و تربت امام حسین برتر دانسته شده است<ref>مفید، الارشاد، ص 150ـ 151</ref>. از این روایت برمی آید که دستِکم تا زمان امام صادق هنوز ساختن تسبیح از تربت حمزه مرسوم بوده است<ref>سمهودی، ج 1، ص 116</ref>. در روایات بر ثوابِ در دست گرفتن تسبیح تربت امام حسین(ع)، حتی بدون گفتن ذکر، تأکید شده است<ref>طوسی، مصباح المتهجّد، ص 735؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج 6، ص 75ـ 76؛ احمد طبرسی، ج 2، ص 583؛ مفید،کتاب المزار، ص 152</ref>، ولی ظاهراً استفاده از تسبیح تربت نیز همچون مهر تربت تا سال 308 (تاریخ مکاتبة حمیری) هنوز سنّتی فراگیر نشده بوده است .

با توجه به قداست تربت، احکام خاصی برای آن در کتب فقهی ذکر شده است ، از جمله آنکه نجس کردن تربت حرام و برطرف کردن نجاست از آن واجب است ، حتی نجس کردن تربت ممکن است نشانه کفر باشد<ref>علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، ج 1، ص 267؛ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج 1، ص 127؛ نجفی، ج 8، ص 335؛ آل کاشف الغطاء، ص 175؛ سبزواری، ص 18</ref>. همچنین تربتی که همراه میت نهاده می شود، باید به گونه ای قرار گیرد که موجب بی احترامی به آن نشود<ref>طباطبائی یزدی، ج 1، ص 315، مسئلة 9؛ حکیم، ج 4، ص 199</ref>. توهین به تربت آثار دنیوی ناگواری به همراه دارد<ref>طوسی، الامالی، ص 320؛ نوری، 1378، ج 2، ص 283</ref>.

خوردن خاک ، حرام و خوردن تربت ، فقط برای شفا، جایز است<ref>کلینی، ج 6، ص 265ـ266، 378؛ ابن برّاج، ج 2، ص 433؛ ابن حمزه، ص 433؛ محقق حلّی، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج 3، ص 176؛ نراقی، ج 15، ص 162؛ کلباسی، ص 28ـ30</ref>. در برخی احادیث و فتاوای فقهی ، افطار با تربت جایز است، گرچه عده ای از فقها این امر را درست نمی دانند<ref>الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، ص 210؛ ابن شعبه، ص 488؛ ابن بابویه، 1414، ج 2، ص 174؛ مفید، مسارّ الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعة، ص 31؛ ابن طاووس، اقبال، ص 281 ؛ شهید اول،  البیان، ص 203؛ شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج 4، ص 175ـ176؛ محمدباقر مجلسی، ج 57، ص 158ـ161</ref>. مقدار تربتی که برای شفا می توان خورد، اندک و حداکثر به مقدار یک نخود تعیین شده است<ref>کلینی، ج 6، ص 378؛ ابن برّاج، ج 2، ص 429ـ430؛ ابن ادریس حلّی، ج 1، ص 318؛ محقق حلّی، شرایع، ج 3، ص 176؛ مجلسی، ج 57، ص 161ـ162؛ کلباسی، ص 45ـ47</ref>.

در برخی روایات و فتاوای فقهی، استفاده از گِل ارمنی برای درمان مجاز است، اما تربت برتر از آن است. فقها تفاوتهای احکام این دو را برشمرده اند<ref>طوسی، مصباح المتهجّد، ص 732؛ ابن فهد حلّی، ج 4، ص 221؛ شهیدثانی، مسالک، ج 12، ص 69</ref>. در برخی روایات ، خوردن تربت امامان دیگر نیز مجاز دانسته شده است ، اما مورد پذیرش فقها و سازگار با برخی احادیث دیگر نیست<ref>ابن قولویه، ص 280ـ281؛ ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 104؛ مجلسی، ج 57، ص 156</ref>.

محدوده ای از اطراف قبر امام حسین(ع) که از آن تربت برداشته می شود، در روایاتِ گوناگون بیست ذراع ، بیست و پنج ذراع ، هفتاد ذراع ، یک میل ، چهار میل ، ده میل ، یک فرسخ و پنج فرسخ ذکر شده است که به نظر فقها تمام آنها می تواند درست باشد، بدین ترتیب که هرچه تربت به قبر امام حسین(ع) نزدیکتر باشد، احترام و اثر آن بیشتر است<ref>طوسی ، تهذیب الاحکام، ج 6، ص 71ـ72؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص 731ـ732؛ ابن فهد حلّی، ج 4، ص 220؛ شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج 7، ص 327؛ مقدّس اردبیلی، ج 2، ص 313؛ مجلسی، ج 5، ص 370ـ371؛ نراقی، ج 15، ص 165ـ167</ref>.

برای برداشتن ، خوردن یا به همراه داشتن تربت ، دعاها و اعمال خاصی مانند غسل ، خواندن آیاتی از قرآن و بوسیدن و برچشم نهادن آن ذکر شده است<ref>ابن قولویه، باب 93ـ94؛ طوسی، الامالی، ص 318، ابن طاووس، الامان، ص 47؛ ابن طاووس، فلاح السائل، ص 62، 224ـ 225؛ ابن مشهدی، ص 363ـ366</ref>. به نظر فقها این آداب تأثیر تربت را بیشتر یا سریعتر می کند، ولی اصل تأثیر تربت بدانها وابسته نیست<ref>مقدّس اردبیلی، ج 11، ص 236</ref>.

<ref>ابن قولویه، بابهای 17، 91ـ 95</ref> و آثار مستقلی نیز در باره تربت نوشته شده است، از جمله رسالة السجود علی التربة المشویّة اثر محقق کرکی، الارض و التربة الحسینیة از محمدحسین آل کاشف الغطاء، الاستشفاء بالتربة الشریفة الحسینیة از ابوالمعالی کلباسی ، خاک بهشت از مهدی صدری ، سجده گاه در فضیلت سجده بر تربت از سیدمحمد امروهی هندی<ref>آقابزرگ طهرانی، ج 12، ص 147</ref>، سجده گاه رسول در سجده بر تربت به زبان اردو از احمد سلطان مصطفوی چشتی<ref>آقابزرگ طهرانی، ج 12، ص 147</ref>.

برخی آثار چاپ نشده در باره تربت اینهاست : شرف التربة تألیف محمدبن بکران رازی<ref>نجاشی، ص 394؛ آقابزرگ طهرانی، ج 14، ص 180</ref>، شرف التربة تألیف ابوالمفضل شیبانی<ref>نجاشی، ص 396؛ آقابزرگ طهرانی، ج 14، ص 180</ref>، لمعة معانی به فارسی در اثبات فضیلت سجده بر تربت اثر سیدعلی رضوی لاهوری<ref>آقابزرگ تهرانی، ج 18، ص 354</ref>، مثنوی شفانامه در باره اثر تربت سیدالشهدا علیه السلام سروده تائب تبریزی<ref>آقابزرگ تهرانی،ج 19، ص 84</ref>.