حسن صباح: تفاوت میان نسخه‌ها

درباره آغاز زندگى و دوره جوانى او اطلاعات كمى وجود دارد. اينكه حسن صباح و [[خواجه نظام‌الملك]] و [[عمر خيام]] در كودكى باهم در مكتبى در [[نيشابور]] به تحصيل مشغول بودند <ref> رجوع کنید به رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 110ـ111؛ كاشانى، ص 146؛ ميرخواند، ج 4، ص 199؛ خواندمير، ج 2، ص 460 </ref>افسانه است و سند تاريخى ندارد.

مؤلفى مجهول وقايع دوران حكمرانى حسن صباح، اولين [[خداوند الموت]] و رهبر اسماعيليان ايران (كه آنان وى را سيّدنا خطاب می كردند)، را در كتابى به نام سرگذشت سيّدنا جمع كرده بود كه در واقع آغاز يك سنّت تاريخ‌نگارى در [[دوره الموت]] از تاريخ اسماعيليان نزارى <ref> رجوع کنید به نزاريه </ref> ايران نيز بوده است.  

قسمت اول اين كتاب احتمالاً به قلم خود حسن صباح است. سرگذشت سيّدنا به جانمانده است، اما گروهى از مورخان ايرانى دوره [[ايلخانى]] <ref> عطاملك جوينى و رشيدالدين فضل‌اللّه و عبداللّه‌بن على كاشانى </ref> از آن استفاده كرده و قسمتهايى از آن را در بخش مربوط به حسن صباح، در تواريخ اسماعيليه خود نقل كرده‌اند. كتابهاى اين سه مورخ، مهم‌ترين منابع موجود درباره حسن صباح‌اند <ref>  رجوع کنید به دفترى، 1992، ص91ـ97، همو، 1375ش، ص 370ـ381</ref>

به نظر میرسد كه حسن در مصر با بدرالجمالى درگيرى پيدا كرد و از قاهره به اسكندريه، كه پايگاه مخالفان بدرالجمالى بود، رفت <ref>  جوينى، ج 3، ص 187ـ191؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص97ـ 103؛ كاشانى، ص 133ـ137؛ حافظ‌ابرو، ص 191ـ193</ref>  

بنابر قول منابع نزارى كه مورخان ايرانى نقل كرده‌اند، منازعه حسن با بدرالجمالى بر سر جانشينى مستنصر باللّه بود و اينكه حسن حمايت خود را از وليعهد او، يعنى [[نزار]]، اظهار كرده بود <ref>  رجوع کنید به جوينى، ج 3، ص 190ـ191؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 101ـ 102؛ كاشانى، ص 137؛ حافظ ابرو، ص 193</ref> طبق روايت ديگرى <ref>  رجوع کنید به ابن‌اثير، ج 10، ص 237؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 77؛ كاشانى، ص 114؛ مقريزى، ج 2، ص 323، ج 3، ص 15</ref>

به نظر می رسد كه حسن در سالهاى اقامت در مصر چيزهايى فرا گرفت كه بعداً از آنها در تدوين سياست انقلابى خود استفاده كرد. وى به‌خوبى می دانست كه دولت فاطميان رو به زوال است و امكانات لازم را براى كمك به اسماعيليان ايران، در مبارزاتشان با [[سلجوقيان]]، ندارد.  

حسن، پس از بازگشت به ايران، نُه سال به‌عنوان [[داعى اسماعيلى]]، در ايران سفر كرد و در همين دوره، سياست انقلابى خود را طرح نمود و قدرت نظامى سلجوقيان را در مناطق گوناگون ارزيابى كرد <ref> رجوع کنید به خراسانى فدائى، ص 89ـ90 </ref> تا حدود 480، او توجه خود را به ايالات سواحل [[درياى مازندران]]، به‌خصوص به منطقه كوهستانى [[ديلم]]، معطوف كرده بود. اين منطقه از قديم پناهگاهى براى [[علويان]] و [[شيعيان]] به شمار می آمد و از مراكز قدرت سلجوقيان در مركز و مغرب ايران، دور بود.  

در آن زمان، دعوت اسماعيلى ايران كماكان تحت رهبرى [[عبدالملك‌بن عطّاش]] بود، ولى حسن كه سرانجام داعى ديلم شده بود، سياست مستقلى در پيش گرفت و به تحكيم دعوت در شمال ايران پرداخت  <ref> دفترى، 1375، ص 385ـ386 </ref>حسن براى به دست آوردن الموت، كه در آن هنگام در دست عُمال سلجوقيان بود، شمارى از داعيان زيردست خود را به آن ناحيه فرستاد تا اهالى آنجا را به كيش اسماعيلى درآورند. در همان حال، وى اسماعيليان را از جاهاى ديگر فراخواند و در الموت مستقر ساخت. حسن صباح در رجب 483 مخفيانه وارد قلعه الموت شد.

حسن صباح براى قيام خود برضد سلجوقيان، مجموعه پيچيده‌اى از انگيزه‌هاى مذهبى ـ سياسى داشت. وى كه شيعه اسماعيلى بود، با سياستهاى ضد شيعىِ سلجوقيان ــ كه به مثابه حاميان جديد اهل‌سنّت، سوگند خورده بودند دولت اسماعيلى فاطميان را براندازندــ اصولاً مخالف بود و از ظلم عمال [[ملكشاه سلجوقى]] و [[نظام‌الملك]] وزير شكايت داشت <ref> رجوع کنید به رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 112؛ كاشانى، ص 148 </ref>

ديرى نگذشت كه قواى سلجوقى محلى، به سركردگى [[امير يورنتاش]]، كه نواحى الموت در [[اقطاع]] او بود، به الموت حمله كردند و از اين زمان اسماعيليان ايران وارد منازعات نظامى طولانى مدتى با سلجوقيان شدند <ref>  رجوع کنید به جوينى، ج 3، ص 199ـ204، 214؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 107ـ109؛ كاشانى، ص 143ـ145؛ هيلن براند، ص 205ـ220</ref>

در 484 حسن، يكى از داعيان به نام [[حسين قائنى]] را به [[قهستان]] (كوهستان)، در جنوب‌شرقى خراسان، گسيل داشت تا در آنجا براى جنبش كمك فراهم آورد. مردم قهستان، كه تحت حكومت امير سلجوقى بودند، بلافاصله و به طور گسترده به قيام عمومى برضد سلجوقيان دست زدند و چند شهر عمده (مانند [[قائن]]، [[طبس]]، [[تون]] و [[زوزن]]) را گرفتند. بدين ترتيب، اسماعيليان در قهستان هم، مانند رودبار، موفق به تثبيت استقلال خود از سلجوقيان شدند و آن منطقه، دومين سرزمين عمده اسماعيليان ايران شد كه آن را رهبرى اداره می كرد كه از الموت منصوب می شد و او را [[مُحتَشَم]] می ناميدند. حسن صباح در آن هنگام در رودبار و قهستان دولت مستقلى براى اسماعيليان ايران تشكيل داده و با سلطه سلجوقيان به مبارزه برخاسته بود. <ref>  رجوع کنید به جوينى، ج 3، ص 199ـ204، 214؛ منهاج سراج، ج 2، ص 183ـ185؛ رشيدالدين فضل‌اللّه؛ كاشانى؛ هيلن‌براند،ص 205ـ220 </ref>

در رودبار نيز اسماعيليان قلعه‌هاى بيشترى را گرفتند كه از همه مهم‌تر [[لَمَسَر]]/ [[لَنبَسر]] در ناحيه علياى [[شاهرود]] و در مغرب الموت بود. <ref>  رجوع کنید به ابن‌اثير، ج10، ص 319؛ جوينى، ج 3، ص 207ـ208؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 116ـ119؛ كاشانى، ص 145ـ146، 151ـ155، 158</ref>

اسماعيليان توجه خود را به نواحى نزديك‌تر به مقرّ سلجوقيان در اصفهان نيز معطوف كرده بودند. در اين منطقه، رهبرى اسماعيليه با [[احمد]]، فرزند عبدالملك‌بن عطّاش، بود و وى با تصاحب [[قلعه شاه دز]]/ دژ در 494، پيروزى مهمى در حومه اصفهان كسب كرد، به طورى كه حدود سى هزار نفر را در ناحيه اصفهان به كيش اسماعيلى درآورد <ref>  رجوع کنید به ظهيرى نيشابورى، ص40؛ راوندى، ص 154ـ157؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 120؛ كاشانى، ص 156</ref>

چند سالى بود كه حسن صباح سياست انقلابى مستقلى اتخاذ كرده و رهبرى اسماعيليان سرزمينهاى سلجوقى را نيز برعهده گرفته بود. وى در مورد جانشينى مستنصرباللّه، از دعوى و حقوق نزار حمايت كرد. نزار وليعهد مستنصر بود ولى وزير قدرتمند فاطمى، [[افضل]]، او را از حقوق جانشينى محروم كرده بود. نزار در 488 به قتل رسيد <ref>  رجوع کنید به ابن‌اثير، ج10، ص 237ـ238؛ حافظ‌ابرو، ص 163ـ164</ref>

در اين زمان، اسماعيليان نزارى، امامى در دسترس نداشتند و مانند دوره پيش از فاطمى، بار ديگر [[دوره سَتر]] (دوره غيبت امامشان) را تجربه میكردند. در چنين وضعى، حجت نماينده تام‌الاختيار امام بود.  

نزاريان در اين دوره سَتر، حسن صباح را به عنوان حجت امام غايبشان پذيرفتند. حسن نيز، كه ظهور قريب‌الوقوع امام را پيشگويى می كرد، خود را حجت او می دانست. <ref>  هفت باب بابا سيدنا، ص 21ـ22؛ دفترى، 1375ش، ص 400ـ403</ref>

اين عقيده به حسن صباح كه متكلمى دانشمند و به سنّتهاى فلسفى نيز آگاه بود، نسبت داده شده است. او اين نظريه را به صورت جدّى در رساله‌اى كلامى، به فارسى، به نام چهار فصل (فصول اربعه) از نو بيان كرد. اين رساله باقی نمانده است، اما مورخان ايرانى آن را ديده و شرح كرده‌اند. <ref>  رجوع کنید به جوينى، ج 3، ص 195ـ199؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص106ـ107؛ كاشانى، ص142ـ143؛ خراسانى فدائى، ص96ـ 99</ref>

شهرستانى نيز، كه از معاصران حسن صباح و با اصول عقايد اسماعيليه آشنا بود، قسمتهايى از اين رساله را نقل كرده است. <ref> رجوع کنید به ج 1، ص 195ـ198 </ref>

حسن صباح در رساله ذکر شده، نظريه شيعى تعليم را، از نو شرح داده كه در آن مبنايى منطقى براى تبيين مرجعيت يك معلم صادق به عنوان راهنماى روحانى افراد بشر، به جاى علماى متعدد [[اهل‌سنّت]]، بنيان نهاده است كه بنابر آن، اين معلم صادق شخصى غير از امام اسماعيلى زمان نمی توانست باشد.  

او در رساله‌اى كه اندك زمانى قبل از 488 نوشت و بعداً به المستظهرى شهرت يافت، عقيده تعليم را رد كرد. از اين به بعد، اسماعيليه ايران به تعليميه نيز شهرت يافت. <ref>  دفترى، 1375ش، ص 254، 425</ref>

در دوره سلطنت [[بركيارق]]، اسماعيليه ايران همچنان رو به گسترش بود و تا نزديكى اصفهان، پايتخت سلجوقيان، نيز اشاعه پيدا كرد. در چنين اوضاعى، بركيارق در مغرب ايران و [[سلطان سنجر]] در مشرق كشور از قدرت روزافزون اسماعيليه هراسان شده بودند.  

آنان در 494 به توافق رسيدند كه هر يك در قلمرو خود به‌نحوى مؤثرتر با اسماعيليان به مقابله بپردازد ولى تا مرگ بركيارق در سال 498، حسن صباح توانسته بود فعاليتهاى خود را با گسيل داشتن داعيان ايرانى، در [[شام]] نيز بسط دهد. <ref>  رجوع کنید به ابن‌قلانسى، ص 151ـ156؛ ابن‌اثير، ج10، ص 314، 324؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص120ـ122؛ كاشانى، ص 156ـ 158</ref>

سلطان [[محمدبن ملكشاه سلجوقى]]، جانشين بركيارق، قاطعانه‌تر برضد اسماعيليه اقدام كرد. وى لشكرهاى بزرگی به مقابله با الموت فرستاد و شخصآ نيز با سپاهيانش قلعه شاه دز را محاصره كرد و عاقبت آنجا را در سال 500 از اسماعيليه گرفت و به نفوذ آنان در منطقه اصفهان پايان داد. <ref>  رجوع کنید به ابن‌قلانسى، ص 244ـ250؛ جوينى، ص 211ـ213؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 124ـ132؛ كاشانى، ص 156ـ157، 160ـ167</ref>

با مرگ سلطان محمدبن ملكشاه در 511، سلجوقيان بار ديگر بر سر جانشينى سلطان دچار منازعات داخلى شدند و اين به نزاريان ايران فرصت داد تا حدودى شكستهاى قبلى خود را جبران نمايند. تا سالهاى پايان عمر حسن صباح، قيام ضد سلجوقىِ اسماعيليان ايران قوّت اوليه خود را از دست داده بود.  

از طرفى، لشكركشيهاى طولانى سلجوقيان براى راندن اسماعيليه از قلعه هایشان بدون نتيجه مانده بود و اسماعيليان ايران توانسته بودند قلعه‌هاى زيادى را همچنان در [[رودبار]] و [[قومس]] و [[قهستان]] حفظ كنند. بنابراين، اينك مرحله جديدى آغاز شده بود كه می توان آن را [[دوران وقفه]] ناميد.ref> رجوع کنید به رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 131ـ132؛ دفترى، 1375ش، ص 418ـ419 </ref>

حسن صباح چون پايان عمرش را نزديك ديد، [[كيابزرگ اميد]] را از [[لَمسر]] فراخواند و او را داعى ديلم و جانشين خود در [[الموت]] كرد. حسن صباح در پى بيمارى كوتاهى، در ربيع‌الآخر 518 درگذشت. او را در نزديكى قلعه الموت به خاك سپردند. مقبره او، كه بعداً كيابزرگ اميد و ديگر رهبران نزاريه ايران نيز در آنجا دفن شدند، تا هنگامى كه به دست مغولان ويران گشت، زيارتگاه اسماعيليان نزارى بود. <ref>  رجوع کنید به ابن‌اثير، ج10، ص 625؛ جوينى، ج 3، ص 215ـ216؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 133ـ 134؛ كاشانى، ص 168</ref>