حسن صباح: تفاوت میان نسخه‌ها

در رودبار نيز اسماعيليان قلعه‌هاى بيشترى را گرفتند كه از همه مهم‌تر لَمَسَر/ لَنبَسر در ناحيه علياى شاهرود و در مغرب الموت بود (رجوع کنید به ابن‌اثير، ج10، ص 319؛ جوينى، ج 3، ص 207ـ208؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 116ـ119؛ كاشانى، ص 145ـ146، 151ـ155، 158).<ref>  </ref>

كيابزرگ اميد*، جانشين بعدى حسن، لَمسر را در 489 (رجوع کنید به رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 115ـ116؛ كاشانى، ص 150ـ151)،<ref>  </ref>

يا به قول جوينى (ج 3، ص 208ـ209)<ref>  </ref> در 495، تسخير كرد و حكمران آن بود تا زمانى كه به الموت احضار گرديد تا جانشين حسن شود.

اسماعيليان توجه خود را به نواحى نزديك‌تر به مقرّ سلجوقيان در اصفهان نيز معطوف كرده بودند. در اين منطقه، رهبرى اسماعيليه با احمد، فرزند عبدالملك‌بن عطّاش، بود و وى با تصاحب قلعه شاه دز/ دژ در 494، پيروزى مهمى در حومه اصفهان كسب كرد، به طورى كه حدود سى هزار نفر را در ناحيه اصفهان به كيش اسماعيلى درآورد (رجوع کنید به ظهيرى نيشابورى، ص40؛ راوندى، ص 154ـ157؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 120؛ كاشانى، ص 156).<ref>  </ref>

حسن صباح از ابتدا و به‌خوبى میدانست كه پس از ملكشاه ديگر سلطان قدرتمندى نيست كه لازم باشد وى را با سپاهى بزرگ براندازد. قدرت سياسى و نظامى سلجوقيان عمدتاً ميان اميران بسيارى تقسيم شده بود كه هر يك از آنان ناحيه‌اى را به‌اقطاع در اختيار داشتند (رجوع کنید به ابن‌اثير، ج10، ص 211، 317ـ319؛ ظهيرى نيشابورى، ص30ـ33)<ref>  </ref>

چند سالى بود كه حسن صباح سياست انقلابى مستقلى اتخاذ كرده و رهبرى اسماعيليان سرزمينهاى سلجوقى را نيز برعهده گرفته بود. وى در مورد جانشينى مستنصرباللّه، از دعوى و حقوق نزار حمايت كرد. نزار وليعهد مستنصر بود ولى وزير قدرتمند فاطمى، افضل، او را از حقوق جانشينى محروم كرده بود. نزار در 488 به قتل رسيد (رجوع کنید به ابن‌اثير، ج10، ص 237ـ238؛ حافظ‌ابرو، ص 163ـ164)<ref>  </ref>

در اين زمان، اسماعيليان نزارى، امامى در دسترس نداشتند و مانند دوره پيش از فاطمى، بار ديگر دوره سَتر (دوره غيبت امامشان) را تجربه میكردند. در چنين وضعى، حجت نماينده تام‌الاختيار امام بود. نزاريان در اين دوره سَتر، حسن صباح را به عنوان حجت امام غايبشان پذيرفتند. حسن نيز، كه ظهور قريب‌الوقوع امام را پيشگويى می كرد، خود را حجت او می دانست (هفت باب بابا سيدنا، ص 21ـ22؛ دفترى، 1375ش، ص 400ـ403)<ref>  </ref>

تا حدود هفتاد سال بعد از مرگ نزار، روى سكه‌هايى كه در الموت ضرب می شد، نام او حك می گرديد و به ذريه وى، بدون آنكه اسمى از آنها ذكر شود، دعا و سلام فرستاده می شد (رجوع کنید به مايلز، ص 155ـ158).<ref>  </ref>

اين عقيده به حسن صباح كه متكلمى دانشمند و به سنّتهاى فلسفى نيز آگاه بود، نسبت داده شده است. او اين نظريه را به صورت جدّى در رساله‌اى كلامى، به فارسى، به نام چهار فصل (فصول اربعه) از نو بيان كرد. اين رساله باقی نمانده است، اما مورخان ايرانى آن را ديده و شرح كرده‌اند (رجوع کنید به جوينى، ج 3، ص 195ـ199؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص106ـ107؛ كاشانى، ص142ـ143؛ خراسانى فدائى، ص96ـ 99) <ref>  </ref>

شهرستانى نيز، كه از معاصران حسن صباح و با اصول عقايد اسماعيليه آشنا بود، قسمتهايى از اين رساله را نقل كرده است (رجوع کنید به ج 1، ص 195ـ198)<ref>  </ref>

اتخاذ سياست كشتن اشخاص مهمِ نظامى و سياسى ـ مذهبى نيز واكنشى به متمركز نبودن قدرت سلجوقيان بود. حسن صباح در اين امر به روشى متوسل شده بود كه قبلا و در همان زمان نيز گروههاى مختلف، از جمله غُلات و خوارج و خود سلجوقيان، به كار گرفته بودند، اما اين سياست به گونه‌اى اغراق‌آميز به اسماعيليه ايران و شام انتساب پيدا كرد و به همين دليل، هر قتل مهمى كه در دوره الموت در سرزمينهاى مركزى دنياى اسلام رخ میداد، به فداييان اسماعيلى نسبت داده می شد (رجوع کنید به هاجسن، ص77ـ89،110ـ 115؛ لوئيس، ص125ـ140)<ref>  </ref>

حسن صباح در رساله ذکر شده، نظريه شيعى تعليم را، از نو شرح داده كه در آن مبنايى منطقى براى تبيين مرجعيت يك معلم صادق به عنوان راهنماى روحانى افراد بشر، به جاى علماى متعدد اهل‌سنّت، بنيان نهاده است كه بنابر آن، اين معلم صادق شخصى غير از امام اسماعيلى زمان نمی توانست باشد. ترویج اين عقيده واكنش دستگاه اهل سنّت و خلافت عباسى را برانگيخت و در اين ميان، غزالى از طرف خليفه عباسى، مستظهر، مأموريت يافت كه رساله جامعى در رد باطنيه* (اسماعيليه) بنويسد (رجوع کنید به غزالى، ص 3ـ5)<ref>  </ref>

او در رساله‌اى كه اندك زمانى قبل از 488 نوشت و بعداً به المستظهرى شهرت يافت، عقيده تعليم را رد كرد. از اين به بعد، اسماعيليه ايران به تعليميه نيز شهرت يافت. (دفترى، 1375ش، ص 254، 425)<ref>  </ref>

در دوره سلطنت بركيارق*، اسماعيليه ايران همچنان رو به گسترش بود و تا نزديكى اصفهان، پايتخت سلجوقيان، نيز اشاعه پيدا كرد. در چنين اوضاعى، بركيارق در مغرب ايران و سلطان سنجر در مشرق كشور از قدرت روزافزون اسماعيليه هراسان شده بودند. آنان در 494 به توافق رسيدند كه هر يك در قلمرو خود به‌نحوى مؤثرتر با اسماعيليان به مقابله بپردازد ولى تا مرگ بركيارق در سال 498، حسن صباح توانسته بود فعاليتهاى خود را با گسيل داشتن داعيان ايرانى، در شام نيز بسط دهد (رجوع کنید به ابن‌قلانسى، ص 151ـ156؛ ابن‌اثير، ج10، ص 314، 324؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص120ـ122؛ كاشانى، ص 156ـ 158)<ref>  </ref>

سلطان محمدبن ملكشاه سلجوقى، جانشين بركيارق، قاطعانه‌تر برضد اسماعيليه اقدام كرد. وى لشكرهاى بزرگی به مقابله با الموت فرستاد و شخصآ نيز با سپاهيانش قلعه شاه دز را محاصره كرد و عاقبت آنجا را در سال 500 از اسماعيليه گرفت و به نفوذ آنان در منطقه اصفهان پايان داد (رجوع کنید به ابن‌قلانسى، ص 244ـ250؛ جوينى، ص 211ـ213؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 124ـ132؛ كاشانى، ص 156ـ157، 160ـ167)<ref>  </ref>

با مرگ سلطان محمدبن ملكشاه در 511، سلجوقيان بار ديگر بر سر جانشينى سلطان دچار منازعات داخلى شدند و اين به نزاريان ايران فرصت داد تا حدودى شكستهاى قبلى خود را جبران نمايند. تا سالهاى پايان عمر حسن صباح، قيام ضد سلجوقىِ اسماعيليان ايران قوّت اوليه خود را از دست داده بود. از طرفى، لشكركشيهاى طولانى سلجوقيان براى راندن اسماعيليه از قلعه هایشان بدون نتيجه مانده بود و اسماعيليان ايران توانسته بودند قلعه‌هاى زيادى را همچنان در رودبار و قومس و قهستان حفظ كنند. بنابراين، اينك مرحله جديدى آغاز شده بود كه می توان آن را دوران وقفه ناميد (رجوع کنید به رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 131ـ132؛ دفترى، 1375ش، ص 418ـ419)<ref>  </ref>

وى در مراعات دستورهاى شريعت بسيار دقيق بود و با دوست و دشمن يكسان سخت‌گيرى میكرد. حسن صباح دو پسر داشت که با هر دو برخورد كرد، يكى را به جرم نوشيدن شراب و ديگرى را به اتهام دخالت در قتل داعى حسين قائنى كه بعداً معلوم شد اتهامى باطل بوده است (رجوع کنید به جوينى، ج 3، ص 209ـ210)<ref>  </ref>

حسن صباح چون پايان عمرش را نزديك ديد، كيابزرگ اميد را از لَمسر فراخواند و او را داعى ديلم و جانشين خود در الموت كرد. حسن صباح در پى بيمارى كوتاهى، در ربيع‌الآخر 518 درگذشت. او را در نزديكى قلعه الموت به خاك سپردند. مقبره او، كه بعداً كيابزرگ اميد و ديگر رهبران نزاريه ايران نيز در آنجا دفن شدند، تا هنگامى كه به دست مغولان ويران گشت، زيارتگاه اسماعيليان نزارى بود (رجوع کنید به ابن‌اثير، ج10، ص 625؛ جوينى، ج 3، ص 215ـ216؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 133ـ 134؛ كاشانى، ص 168)<ref>  </ref>