کاربر ناشناس
جفر: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
ویرایش کلی و اصلاح غلط های ویرایشی مثل ک و ی عربی
imported>Smnazem بدون خلاصۀ ویرایش |
imported>Hasaninasab جز (ویرایش کلی و اصلاح غلط های ویرایشی مثل ک و ی عربی) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''جفر و جامعه''' | '''جفر و جامعه''' عنوان دو كتاب حدیثی به املای [[محمد (ص)|پیامبر اكرم]](ص) و نگارش [[علی (ع)|حضرت علی (ع)]] است. | ||
محتوای کتاب جفر که فقط در اختیار امامان [[شیعه]] است، همه [[احكام|احکامی]] است كه مردم به آن نیاز دارند، تا حدی که حتی جریمه خراش رساندن، كه از كوچکترین و كم اهمیت‌ترین موضوعات است نیز در این كتاب وجود دارد. | |||
کتاب جامعه نیز در بردارنده اخبار | کتاب جامعه نیز در بردارنده اخبار گذشته و آینده تا روز قیامت و تأویل همه آیات و نام اوصیا از خاندان آن حضرت و آنچه بر ایشان می‌گذرد است. کتاب جامعه را افراد مورد اعتمادِ زیادی دیده‌اند. | ||
==كتاب جفر== | |||
== | در برخی روایات وجود كتابی به نام «كتاب جفر» نزد [[امامان شیعه]] گزارش شده<ref>صفار قمی، ص158ـ159</ref> <ref>مجلسی، ج51، ص220</ref> كه محتوای آن ذكر حوادث آینده تا روز [[قیامت]] است<ref>مجلسی، ج51، ص220</ref> در برخی گزارش‌ها نام این كتاب در كنار كتاب جامعه یاد شده است.<ref>ر.ک:حاجی خلیفه، ج1، ستون591</ref> بنا بر روایتی از [[امام کاظم]](ع)، جز [[نبی]] و وصی نبی، كسی نمی‌تواند در آن بنگرد و نگریستن در آن از امتیازات اوصیای پیامبر(ص) است.<ref>صفار قمی، ص158ـ159</ref> | ||
در برخی | |||
===معنای اصطلاحی و لغوی=== | ===معنای اصطلاحی و لغوی=== | ||
جفر، واژه‌ای عربی است كه در فرهنگ‌های لغت بر گونه‌ای خاص از برّه یا بزغاله،<ref>جوهری؛ ابن‌منظور؛ فَیومی؛ مرتضی زبیدی، ذیل واژه</ref> چاهی با دهانه گشاد كه سنگ چین نشده،<ref>ابن‌اثیر؛ ابن‌فارس، ذیل واژه</ref> نوزاد انسان<ref>ابن‌منظور؛ مرتضی زبیدی، ذیل واژه</ref> و بچه شتر اطلاق شده است. استعمال واژه جفر در معنای پوست گوسفند یا گاو كه مُفاد بسیاری از روایات حاكی از آن است<ref>صفار قمی، ص153ـ156</ref><ref>كلینی، ج1، ص241؛</ref> یا از باب حذف مضاف و توسع در لغت است یا از این باب كه واژه جفر برای گونه‌ای خاص از پوست گوسفند یا گاو، عَلَم (اسم‌خاص) گشته است.<ref>حرعاملی، وسائل الشیعه ص32</ref> | |||
===جفر ابیض و احمر=== | |||
افزون بر كتاب جفر، در برخی روایات [[شیعه]] بر وجود دو جفر دیگر به نام‌های جفر ابیض (سفید) و جفر احمر (سرخ) نزد امامان تأكید شده است.<ref>اربلی، ج2، ص382؛</ref><ref>كلینی، ج1، ص240</ref> [[امام صادق]](ع) در روایتی<ref>مجلسی، ج26، ص37ـ 38</ref> این پندار را كه این دو جفر، پوستهایی‌اند كه بر روی آنها مطالبی نوشته شده، نفی و تأكید كرده كه جفر ابیض و احمر تنها دو انبان چرمین‌اند كه در اولی شماری كتاب و در دومی شمشیر [[محمد (ص)|رسول خدا]] قرار داشته است. بنا بر احتمالی، كه بعید به نظر می‌رسد، احمر و ابیض صفت احكامی است كه در این دو جفر آمده كه برخی برای جنگ و قتال و خونریزی و برخی دیگر برای مسالمت و سازش است.<ref>بونی ،ج3، ص335</ref> | |||
===جفر | |||
بر | بر اساس برخی روایات كه محتوای این دو جفر را گزارش كرده‌اند<ref>مجلسی، ج26، ص42ـ43، 46، 49</ref> و از مقایسه آنها با روایت های كتاب جامعه، روشن می‌شود كه در جفر ابیض علاوه بر برخی كتابهای آسمانی پیشین و [[مصحف فاطمه]]، كتاب جامعه نیز وجود داشته است. | ||
اكرم احمد بركات عاملی،<ref>عاملی، ص49ـ50</ref> با استناد به روایتی از [[امام صادق]](ع)،<ref>صفار قمی، بصائر الدرجات،ص 160</ref> از جفری دیگر نیز یاد كرده كه از چرم گاو بوده است. وی با بررسی روایات به این نتیجه می‌رسد كه این جفر، انبانی چرمین و بزرگ بوده است كه جفر ابیض و احمر را درون آن نهاده بودند. | |||
مفاد | مفاد برخی از روایات [[اهل بیت]] (ع) حاكی است كه این كتابها و شمشیر [[محمد (ص)|رسول خدا]] میان [[امامان شیعه]] دست به دست می‌گشته و اكنون نیز نزد امام [[امام مهدی|حجت بن الحسن]] (عج) است.<ref>عاملی، ص125ـ133</ref><ref>باجگیران، ص47ـ 48</ref> بر اساس برخی روایات [[شیعه]]، شمشیر رسول خدا و این كتابها نزد هر كس باشد، نشانه [[امامت]] اوست،<ref>ابن بابویه، معانی‌الاخبار،ص102ـ 103</ref><ref>ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ص192ـ193</ref> مانند تابوت [[بنی‌اسرائیل]] كه نزد هر كس بود، نشانه [[نبوت]] و [[رسالت]] او بود.<ref>عیاشی، ج1، ص249</ref> امامان شیعه نیز در روایاتی، با به كارگیری تعابیری مثل «عندی» یا «عندنا»، بر این امر تأكید كرده‌اند.<ref>صفار قمی، ص150ـ152</ref><ref>مجلسی، ج26، ص22، 24</ref> | ||
===در | ===در نوشته‌های اهل سنّت=== | ||
در نوشته‌های [[اهل سنت]]، كتاب جفر بیشتر به [[امام صادق]](ع) نسبت داده شده است. [[ابن خلدون]]<ref>ابن خلدون، ج1، ص415ـ416</ref> اصل كتاب جفر را از [[امام صادق|امام جعفر صادق]](ع) دانسته كه [[هارون بن سعید]] (سعد) عجلی، پیشوای [[زیدیه|زیدیان]]، از وی روایت كرده و در آن حوادثی ذكر شده است كه در آینده برای [[ امامان شیعه|اهل بیت]] [[محمد(ص)|پیامبر اكرم]](ص) اتفاق خواهد افتاد و كتاب را به اعتبار پوستی كه مطالب روی آن نوشته شده بوده، جفر نامیده‌اند. به نظر ابن خلدون<ref>ابن خلدون، ج1، ص415ـ416</ref> اگر چه امام جعفر صادق (ع) برخی نزدیكانش را از رخدادهای ناگوار آینده بر حذر می‌داشت و رخدادها درست همانگونه كه او پیش بینی كرده بود، به وقوع می‌پیوست، اما در وجود چنین كتابی كه تنها برخی اشارات عاری از هرگونه دلیل در اعتبار آن رسیده باید تردید كرد. | |||
[[ابن‌قتیبه]]<ref>ابن‌قتیبه، ص48ـ49</ref> نیز به [[رافضیان]] در باره ادعای علم باطنی و وجود كتاب جفر نزد آنان خرده گرفته؛ زیرا، همان هارون بن سعید كه این كتاب را روایت كرده، در یكی از سروده‌های خود از جفر و هر كه به جفر می‌پردازد، بیزاری جُسته است. همچنین [[بشر بن معتمر هلالی]] (متوفی 226)، رئیس معتزلیان [[بغداد]]، در شعری به [[رافضیان]] طعنه زده كه جفر آنان را غَرّه ساخته است.<ref>جاحظ، ج6، ص289</ref> به عقیده [[ابوزهره]]،<ref>ابوزهره، ص29، 98</ref> فرقه [[خطابیه]] اندیشه‌های راجع به جفر را در میان [[شیعیان]] دوازده امامی رواج داد<ref>مقریزی، ج4، ص174ـ 175</ref> ولی، با توجه به گرایش های غلوآمیز [[ابوالخطاب اسدی]]، داعیه‌دار این فرقه، و برائت جستن [[امام صادق]](ع) از وی در حضور اصحاب،<ref> قاضی نعمان، ج1، ص49ـ 50</ref> قطعاً قرائت خطابیه از جفر را [[امامان شیعه]] تأیید نكرده‌اند. | |||
[[ | |||
===در مراکش=== | ===در مراکش=== | ||
گزارشهای رسیده حاكی از این است كه كتاب جفر در مغرب ([[مراكش]]) و در میان خاندان عبدالمؤمن نیز موجود بوده است<ref>مراكشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب،ص 180</ref> به نوشته [[ابن خلكان]]،<ref>ابن خلکان، ج5، ص48</ref> [[محمد بن تومرت]] (متوفی 524) مطالب این كتاب را از [[عبدالمؤمن مراكشی]] فراگرفته بود. همچنین [[ابن ابی اصیبعه]] در كتاب [[عیون الانباء فی طبقات الاطباء]]<ref>ص454ـ 457</ref> قصیده‌ای منسوب به [[ابن سینا]] را آورده كه سراینده در آن، بر مبنای برخی محاسبات [[علم نجوم|نجومی]] و با اعتماد به كتاب جفر منسوب به امیر مؤمنان [[امام علی(ع)]]، پیشگویی‌هایی كرده است. | |||
==كتابی از علی (ع) به املای رسول خدا (ص)== | |||
جامعه نیز عنوانی‌است مشهور برای كتابی از [[امام علی|علی(ع)]] به املای [[محمد(ص)|رسول خدا]].<ref>صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد«ص»، ص 142ـ146</ref><ref>كلینی، ج1، ص239</ref> طبق نوشته‌های برخی عالمان شیعی، این اثر نخستین كتاب حدیثی است.<ref>صدر، ص279</ref> در روایات و گزارشهای رسیده، این كتاب با عنوانهای «كتاب علی»<ref>قمی، ج1، ص244</ref><ref>ابن‌بابویه، الامالی،ص 385</ref><ref>طوسی، الاستبصار، ج1، ص251؛ ج2، ص64</ref> و «صحیفه»<ref>صفار قمی، ص153ـ 155</ref><ref>مجلسی، ج26، ص22، 24ـ 25</ref> نیز آمده است. تعدد عنوان ها حاكی از تفاوت این كتابها نیست، بلكه از ویژگیهای یكسانی كه در روایات برای آنها ذكر شده، نتیجه گرفته می‌شود كه این عنوانها حاكی از یک حقیقت‌اند. | |||
== | |||
===کتاب | ===ویژگیهای کتاب علی(ع)=== | ||
بنا بر روایاتی كه در وصف این كتاب با عنوانهای پیش گفته وارد شده، این كتاب دو ویژگی بارز دارد: یكی این كه املای آن را [[محمد(ص)|پیامبر اكرم]](ص) و نگارش آن را [[علی(ع)]] برعهده داشته است<ref>كلینی، ج7، ص93ـ 94، 98؛</ref><ref>مجلسی، بحار، ج 26، ص 23ـ 25</ref> و دوم این كه محتوای آن همه [[احكام]] و [[حلال]] و [[حرام]]هایی است كه مردم در طول اعصار بدان نیاز دارند، حتی در پاره‌ای روایات برای تأكید این امر كه مطالب كتاب را [[محمد(ص)|پیامبر اكرم]](ص) املا فرموده است، عبارت «مِنْ فَلَقِ فیهِ» (از میان دو لب مباركش) نیز آمده است.<ref>صفار قمی، ص143، 152</ref><ref>كلینی، ج1، ص239</ref> همچنین برای تأكید بر جامعیت آن، در برخی روایات آمده است كه «حتی جریمه خراش رساندن»، كه از كوچکترین و كم اهمیت‌ترین موضوعات است، در این كتاب وجود دارد.<ref>مجلسی، ج26، ص22، 24ـ 25</ref> شاید یكی از علل نامگذاری این كتاب به جامعه، احتوای آن بر جملگی مسائل احكام و حلال و حرام باشد. | |||
نظر | ===کتاب کوچکی كه در غلاف شمشیر جا می گیرد=== | ||
نظر به گستردگی كتاب جامعه، باید صحیفه یا كتاب كوچكی را كه در برخی مصادر [[اهل سنّت]] و [[شیعه]]، خبر وجود آن روایت شده<ref>ابن‌حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل،ج 1، ص 100، 119، 151</ref><ref>بخاری، ج1، ص36؛ ج4، ص30، 67، 69؛ ج8، ص10، 45، 47؛</ref><ref>نسائی، ج8، ص19، 23ـ24</ref>و حتی آن‌قدر كوچک بوده كه در غلاف شمشیر [[محمد(ص)|رسول خدا]] یا [[امام علی|علی(ع)]] جای می‌گرفته است،<ref>برقی، ج1، ص17ـ 18</ref> مكتوبی غیر از كتاب جامعه دانست<ref>جلالی، ص58 -59</ref> یا با نظر به محتوای اندک این صحیفه، آن را بخشی از كتاب جامعه به شمار آورد. این مدعا با مفاد پاره‌ای از روایات<ref>صفار قمی، ص144</ref> همخوانی دارد و حتی عنوان هایی دیگر نظیر «صحیفه كتاب‌الفرائض»<ref>ابن بابویه،تهذیب الاحكام،ج9، ص247</ref><ref>حر عاملی، ج26، ص74</ref> نیز به بخشهایی از كتاب جامعه اشاره دارد؛ یعنی، جامعه كتابی با بخش های گوناگون بوده است كه مردم، با توجه به محتوای بخش ها، با نام های گوناگون از آن یاد می‌كرده‌اند.<ref> باجگیران، ص39</ref> | |||
بنا بر | بنا بر مجموع روایات، جامعه كتابی جامع و در بردارنده موضوعات گوناگون فقهی، مانند [[نماز]]، [[ادعیه]]، معاملات، [[قضا]]، شهادت (گواهی دادن به هنگام داوری)، [[حدود]] و [[دیات]]، مسائل [[ارث]] و نیز برخی موضوعات اخلاقی و اعتقادی بوده است. تعبیرهایی نیز بر گسترده و حجیم بودن كتاب جامعه دلالت دارد، از جمله «طولها سبعون ذراعاً» (درازای آن به اندازه هفتاد ذراع است)،<ref>صفار قمی، ص151ـ153، 155</ref><ref>كلینی، ج1، ص59، 295؛ ج7، ص125؛</ref> «مِثلُ فَخِذِالبَعیر» (قطر آن مانند ران شتری فربه است)؛<ref>صفار قمی، ص173</ref><ref>طوسی، تهذیب الاحكام، ج9، ص271</ref> و «كتاباً مَدروجاً عَظیماً» (نوشته‌ای به هم پیچیده و بزرگ).<ref>عاملی، وسائل،ج1، ص62</ref> | ||
===افراد متعددی کتاب جامعه را دیده اند=== | |||
امتیاز مهم جامعه بر دیگر كتابهای منسوب به [[امام علی]](ع) این است كه به رؤیت افراد متعددی رسیده، هر چند كه در باره كتاب جفر در روایت آمده است: «جز نبی و وصی نبی كسی نمی‌تواند در آن بنگرد».<ref>مفید، الارشاد،ج 2، ص 249ـ250</ref><ref>قطب راوندی، الخرائج و الجرائح،ج 2، ص 897</ref> به نوشته عبدالحلیم جُندی<ref>جندی، الامام جعفرالصادق،ص 200</ref> حتی [[منصور عباسی]] نیز موفق به رؤیت كتاب جامعه شده است. برخی از راویانی كه موفق به رؤیت كتاب جامعه یا بخش هایی از آن شده‌اند، بدین قرارند: [[ابوبصیر مرادی]]،<ref>صفار قمی، بصائر الدرجات،ص 143</ref><ref>كلینی، کافی، ج 7، ص 119</ref> [[عبدالملک بن اَعین]]،<ref>صفار قمی، بصائر الدرجات،ص 153</ref> [[محمدبن مسلم]]،<ref>كلینی، کافی، ج 6، ص 219ـ220</ref><ref>طوسی، تهذیب الاحكام،ج 9، ص 2</ref> [[زُراره بن اَعْین]]،<ref>طوسی، الاستبصار،ج 1، ص 387</ref><ref>كلینی، کافی، ج 7، ص 94ـ 95</ref> [[مُعَتَّب]]،<ref>صفار قمی، بصائر الدرجات،ص 145</ref> [[ابن‌بُكَیر]]<ref>كلینی، کافی،ج 3، ص 397</ref> و [[وهْب‌بن عبداللّه سُوائی]]. <ref>ابن‌بطریق، عمدة عیون صحاح‌الاخبار فی مناقب امام الابرار،ص 314</ref> مجید معارف<ref>معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه،ص 43ـ 45</ref> نیز بیش از چهل تن را نام برده كه برخی از آنان هر چند كتاب جامعه را ندیده‌اند، اصل وجود آن را روایت كرده‌اند. | |||
==پیدایش جفر و جامعه== | ==پیدایش جفر و جامعه== | ||
[[صفار قمی]]<ref>صفار قمی، بصائر الدرجات،ص 506 - 507</ref> آغاز جفر را در روایتی منسوب به [[امام کاظم|امام موسی‌الكاظم]](ع) این‌گونه آورده است كه در روزهای پایانی عمر [[پیامبر(ص)]]، همه اخبار گذشته و آینده تا روز [[قیامت]] و تأویل همه آیات و نام اوصیا از خاندان آن حضرت و آنچه بر ایشان می‌گذرد و نیز توصیه یكایک ایشان و شیعیانشان به صبر، بر آن حضرت [[وحی]] شد و پیامبر(ص) به امر خدا آنها را بر [[امام علی|علی(ع)]] املا فرمود و آن حضرت نیز با مركّب سبز رنگی كه [[جبرائیل]] از [[بهشت]] آورده بود، این مطالب را بر روی پوست یک جَفْرة (برّه یا بزغاله ماده)، كه آماده شده بود، نوشت. در پایان این روایت تصریح شده است كه اوصیای پیامبر(ص) همه اخبار مَلاحِم را از این نوشته برگرفته‌اند.<ref>آملی، نفائس‌الفنون فی عرایس العیون،ج 2، ص 93ـ94</ref><ref>مجلسی، بحار، ج 26، ص 26- 27</ref> | |||
بنا بر روایتی كه [[کلینی|كلینی]]<ref>کلینی، کافی، ج1، ص279ـ280</ref> نقل كرده است، خداوند مشی كلی [[امامان شیعه]] را در نوشته‌ای بر رسول خدا نازل كرده است؛ احتمالاً این نوشته همان جفر و جامعه است كه [[امام رضا]](ع) به هنگام پذیرش ولایتعهدی [[مأمون]] از آن یاد كرده و در پایان عهدنامه چنین نوشته است: «ولایتعهدی را می‌پذیرم، ولی مضمون جفر و جامعه بر خلاف آن دلالت دارند» و گواهانی نیز بر مضمون آن گواهی دادند.<ref>مجلسی، بحار، ج49، ص 148ـ153</ref> در روایتی دیگر آمده است كه امام رضا در پایان عهدنامه نوشت: «مضمون جفر و جامعه چنین بیان می‌دارد كه امر ولایتعهدی بتمامه منعقد نخواهد شد».<ref>جرجانی، شرح‌المواقف،ج 6، ص22</ref> [[ابن‌طِقْطَقی]]' در الفخری فی‌الا´داب السلطانیة،<ref>ابن‌طِقْطَقی' در الفخری فی‌الا´داب السلطانیة،ص260</ref> [[جرجانی]] در شرح‌المواقف<ref>جرجانی، شرح‌المواقف،ج 6، ص22</ref> و [[طاشكوپری‌زاده]]،<ref>طاشكوپری‌زاده، كتاب مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج 2، ص 425</ref> متن كامل پاسخ [[امام رضا]](ع) را، با اندک اختلافی در واژگان، آورده‌اند. به تصریح طاشكوپری‌زاده،<ref>طاشكوپری‌زاده، كتاب مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج 2، ص 426</ref> امر همانگونه كه [[امام رضا]](ع) پیش‌بینی كرده بود، اتفاق افتاد؛ ولایتعهدی منعقد نشد و مأمون كه از ناحیه [[بنی هاشم|بنی‌هاشم]] احساس خطر كرده بود، امام رضا را با سم به [[شهادت]] رساند. | |||
بنا بر | |||
==تفکیک جفر و جامعه در منقولات اهل سنّت== | |||
گفتنی است تفكیک محتوایی كه میان دو كتاب جفر و جامعه در گزارشهای شیعی دیده می‌شود، در غالب منقولات عامه وجود ندارد، حتی در پاره‌ای از گزارشهای [[اهل سنّت]]، كه از این دو كتاب به طور جداگانه یاد شده، محتوای آن دو، یک چیز معرفی شده است.<ref>جرجانی، شرح‌المواقف،ج 6، ص 22</ref> طاشكوپری‌زاده،<ref>طاشكوپری‌زاده، كتاب مفتاح السعادة و مصباح السیادة،ج 2، ص 425</ref> و به تبع او حاجی خلیفه،<ref>ج 1، ستون 591</ref> با استحسانی فلسفی ـ عرفانی، جفر و جامعه را عبارت از علم اجمالی دانسته‌اند به هر آنچه به نحو كلی یا جزئی در گذشته انجام گرفته است یا در آینده به وقوع خواهد پیوست، و در نتیجه، جفر را همان لوح قضا (یا عقل كلی) و جامعه را همان لوح قَدَر (یا نفس كلی) معرفی كرده‌اند. | |||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس2}} | |||
{{ | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
#شمس‌الدین محمدبن محمود آملی، نفائس‌الفنون فی عرایس العیون، ج 2، چاپ ابراهیم میانجی، تهران 1379. | |||
{{ | #ابن‌ابی‌اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت 1965. | ||
# | #ابن‌اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر ، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت 1383/1963، چاپ افست قم 1364 ش. | ||
#ابن‌ابی‌اصیبعه، | #[[ابن‌بابویه]]، الامالی ، قم 1417. | ||
#ابن‌اثیر، النهایة | #ابن‌بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال ، نجف 1972، چاپ افست قم 1364 ش. | ||
#[[ | #ابن‌بابویه، علل الشرایع ، نجف 1386/1966، چاپ افست قم، بی‌تا. | ||
#ابن‌بابویه، | #ابن‌بابویه، عیون اخبارالرضا ، چاپ حسین اعلمی، بیروت 1404/1984. | ||
#ابن‌بابویه، | #ابن‌بابویه، كتاب‌الخصال ، چاپ علی‌اكبر غفاری، قم 1362 ش. | ||
#ابن‌بابویه، | #ابن‌بابویه، كتاب من لایحضره الفقیه ، چاپ علی‌اكبر غفاری، قم 1414. | ||
#ابن‌بابویه، | #ابن‌بابویه، معانی‌الاخبار ، چاپ علی‌اكبر غفاری، قم 1361 ش. | ||
#ابن‌بابویه، | #ابن‌بطریق، عمدة عیون صحاح‌الاخبار فی مناقب امام الابرار ، قم 1407. | ||
#ابن‌بابویه، معانی‌الاخبار ، | #ابن‌حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، بی‌تا. | ||
#ابن‌بطریق، عمدة | #ابن‌سینا، كنوز المعزّمین، چاپ جلال‌الدین همائی، تهران 1331 ش. | ||
#ابن‌حنبل، مسند | |||
#ابن‌سینا، كنوز المعزّمین، | |||
#کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت 1401. | #کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت 1401. | ||
#مجلسی، محمدباقربن، [[بحارالانوار]]، بیروت 1403/ 1983، ج 29ـ30، چاپ عبدالزهراء علویه، بیروت، بی تا. | #مجلسی، محمدباقربن، [[بحارالانوار]]، بیروت 1403/ 1983، ج 29ـ30، چاپ عبدالزهراء علویه، بیروت، بی تا. | ||
#ابن‌طقطقی، | #ابن‌طقطقی، الفخری فی الا´داب السلطانیة و الدول الاسلامیة، چاپ و. آلوارت، گریفزولت 1858. | ||
#ابن‌قتیبه، | #ابن‌قتیبه، كتاب تأویل مختلف الحدیث، قاهره: مكتبة المثنی، بی‌تا. | ||
#ابن‌منظور؛ محمد ابوزهره، | #ابن‌منظور؛ محمد ابوزهره، الامام الصادق: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، قاهره 1993. | ||
#اربلی، | #اربلی، علی‌بن حسین، كشف‌الغمة فی معرفة الائمة، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت 1401/1981. | ||
#بخاری، | #بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح‌البخاری، [ چاپ محمد ذهنی‌افندی ]، استانبول 1401/1981. | ||
#برقی، | #برقی، احمدبن محمد، كتاب‌المحاسن، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، قم، 1331 ش | ||
#بونی، | #بونی، احمدبن علی، شمس‌المعارف الكبری و لطائف‌العوارف، قم 1400/1980. | ||
#جاحظ، | #جاحظ، عمروبن بحر، كتاب‌الحیوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر، 1385ـ1389/ 1965ـ1969، چاپ افست بیروت 1388/1969. | ||
#جرجانی، | #جرجانی، علی‌بن محمد، شرح‌المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی‌حلبی، مصر 1325/1907، چاپ افست قم 1370 ش. | ||
#جندی، عبدالحلیم، | #جندی، عبدالحلیم، الامام جعفرالصادق ، قاهره 1397/1977. | ||
#جوهری، | #جوهری، اسماعیل‌بن حماد، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، بی‌تا. چاپ افست تهران 1368 ش. | ||
#باجگیران، | #باجگیران، محسن حسین‌زاده، «پژوهشی در باره كتاب جامعه»، نشریه دانشكده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، ش 51 و 52، بهار و تابستان 1380. | ||
# | #حسینی جلالی، محمدرضا، تدوین السنة الشریفة، قم 1371 ش. | ||
#صدر، حسن، | #صدر، حسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام ، [ بغداد 1370 ]، چاپ افست تهران، بی‌تا. | ||
#صفار | #صفار قمی،محمدبن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد « ص »، چاپ محسن كوچه باغی تبریزی، قم، 1404. | ||
#اطاشكوپری‌زاده، | #اطاشكوپری‌زاده، حمدبن مصطفی، كتاب مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج 2، حیدرآباد دكن 1400/1980. | ||
#طبرسی، | #طبرسی، احمدبن علی، [[الاحتجاج]]، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف 1386/1966، چاپ افست قم، بی‌تا. | ||
#طوسی، | #طوسی، محمدبن حسن، [[الاستبصار]] ، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران 1390. | ||
#طوسی، | #طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت 1401/1981. | ||
#عاملی، | #عاملی، اكرم احمد بركات، حقیقة الجفرعند الشیعة، بیروت 1416/1995. | ||
#عیاشی، | #عیاشی، محمدبن مسعود، كتاب‌التفسیر ، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم 1380ـ1381، چاپ افست تهران، بی‌تا. | ||
#فیومی، | #فیومی، احمدبن محمد، المصباح‌المنیر، بیروت 1987. | ||
# | #قاضی نعمان، نعمان‌بن محمد، دعائم الاسلام و ذكر الحلال و الحرام، و القضایا و الاحكام ، چاپ آصف‌بن علی‌اصغر فیضی، قاهره [ 1963ـ 1965 ]، چاپ افست، قم، بی‌تا. | ||
# | #قطب راوندی، سعیدبن هبه اللّه، الخرائج و الجرائح ، قم، 1409. | ||
#قمی، | #قمی، علی‌بن ابراهیم، تفسیرالقمی، چاپ طیب موسوی جزائری، قم، 1404. | ||
#كشّی، | #كشّی، محمدبن عمر، اختیار معرفة الرجال ، تلخیص، محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد، 1348 ش. | ||
#مدیرشانه‌چی، كاظم، علم‌الحدیث، مشهد، 1354 ش. | #مدیرشانه‌چی، كاظم، علم‌الحدیث، مشهد، 1354 ش. | ||
#مراكشی، | #مراكشی، عبدالواحدبن علی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، چاپ محمد سعید عریان، قاهره، 1368/1949. | ||
#زبیدی، | #زبیدی، محمدبن محمد مرتضی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، ج 10، چاپ ابراهیم ترزی، كویت، 1392/1972. | ||
#معارف، مجید، | #معارف، مجید، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه ، تهران، 1374 ش. | ||
#مفید، | #مفید، محمدبن محمد، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی‌العباد، قم، 1413. | ||
#مقریزی، | #مقریزی، احمدبن علی، كتاب الخطط المقریزیة، ج 4، مصر، 1326. | ||
#نسائی، | #نسائی، احمدبن علی، سنن النسائی ، بشرح جلال‌الدین سیوطی و حاشیه نورالدین‌بن عبدالهادی سندی، استانبول، 1401/1981. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==پیوند به بیرون== | ==پیوند به بیرون== | ||
* منبع مقاله: [http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=4739 دانشنامه جهان اسلام] | * منبع مقاله: [http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=4739 دانشنامه جهان اسلام] | ||
[[ar:الجفر والجامعة]] | [[ar:الجفر والجامعة]] | ||
[[رده:ودایع امامت]] | [[رده:ودایع امامت]] | ||