حفصه دختر عمر بن خطاب: تفاوت میان نسخه‌ها

| خویشاوندان = پدر: [[عمر بن خطاب]]؛ دایی: [[عثمان بن مظعون]]

'''حَفْصه دختر عُمَر بْن خَطّاب'''<small>(۵ پیش از [[بعثت]]-[[سال ۴۵ قمری|۴۵ق]])</small>، از همسران [[پیامبر اکرم]](ص) است که بنابر [[روایات]]، او و [[عایشه]] مایه آزار پیامبر(ص) شدند. [[آیه]] اول و چهارم [[سوره تحریم]] به این موضوع اشاره کرده است.

حفصه فرزند [[عمر بن خطاب]] و زینب (خواهر [[عثمان بن مظعون]]) است.<ref>ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج ۸،ص۸۱؛ بلاذری، ۱۴۱۷، ج ۲،ص۵۴؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج ۲۳،ص۱۸۶</ref> وی در سال پنجم پیش از [[بعثت]]، سال تجدید بنای [[کعبه]] به دنیا آمد.<ref>ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج ۸، ص۸۱؛ خرّاط، امّ المؤمنین حفصة بنت عمر: الصّوّامة القوّامة، ۱۴۲۱ق٬ص۱۲۱۵</ref>

حفصه پیش از [[هجرت به مدینه]]، با خُنَیس بن حُذافه سهمی ازدواج کرد<ref>ابوعبیده، تسمیة أزواج‌النبی‌صلی‌اللّه‌علیه‌و سلم و اولاده ۱۴۱۰٬ ق٬ ص۵۹؛ ابن بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، ۱۴۰۳ق٬ ص۳۹؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج ۲۳،ص۱۸۶</ref> و به همراه خنیس به [[مدینه]] هجرت کرد.<ref>ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج ۸،ص۸۱</ref> خنیس چندی پس از جنگ بدر درگذشت.<ref>ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج ۳،ص۳۹۳، ج ۸،ص۸۱؛ قس ابن‌قتیبه،ص۱۳۵، که به حیات خنیس در زمانی متأخرتر اشاره کرده است.</ref>

حفصه پس از مرگ شوهرش، در [[شعبان]] [[سال سوم هجرت]]، دو ماه<ref>زبیربن‌بکّار،ص۳۹؛ ابن‌قتیبه،ص۱۵۸؛ بلاذری، ۱۴۱۷، ج۲، ص۵۴</ref> یا سه ماه قبل از [[جنگ احد]]<ref>ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج ۸،ص۸۳، ۲۱۷</ref> به همسری [[پیامبر اکرم(ص)]] درآمد.<ref>برای تفصیل ماجرای ازدواج وی با پیامبر(ص) رجوع کنید به ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج ۸،ص۸۱۸۳؛ بلاذری، ۱۴۱۷، ج ۲،ص۵۴۵۵؛ احمدبن عبداللّه طبری،ص۶۷۶۸؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه</ref> در برخی گزارش‌های تاریخی گفته شده است که پیش از [[ازدواج]] پیامبر(ص) با او، [[ابوبکر]] و [[عثمان بن عفان]] نیز از وی تقاضای ازدواج کرده بودند؛ اما در صحت این اخبار تردید وجود دارد.<ref>رجوع کنید به ابوعبیده، تسمیة أزواج‌النبی‌صلی‌اللّه‌علیه‌و سلم و اولاده ۱۴۱۰٬ ق٬ ص۶۰؛ ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬، ج ۸،ص۸۳، ۲۱۷؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج ۲۳،ص۱۸۶۱۸۷؛ ابن‌عبدالبرّ، قسم ۴،ص۱۸۱۱</ref>  

به دستور پیامبر اکرم(ص) زنی به نام شفا، دختر عبداللّه عَدویه، که خود در [[جاهلیت]] خواندن و نوشتن می‌دانست، به حفصه کتابت آموخت.<ref>ابن‌سعد، ج ۸،ص۸۴؛ بلاذری، ۱۴۰۷،ص۶۶۱</ref>

::«نزد عائشه رفتم، گفتم:‌ای دختر ابوبکر کارت به آن‌جا رسیده است که رسول خدا را اذیت می‌کنی؟! گفت:‌ای پسر خطاب! تو با من چه کار داری؟ به فکر مشکلات دختر خودت باش! سپس نزد حفصه رفتم و گفتم: چرا پیامبر خدا را اذیت می‌کنی؟ به خدا سوگند خودت می‌دانی که رسول خدا(ص) تو را دوست ندارد و اگر من نبودم تو را [[طلاق]] می‌داد.»<ref>صحیح مسلم، ج ۲، ص۱۱۰۵، ح۱۴۷۹</ref>

برخی از منابع حاکی از آن است که پیامبر اکرم(ص) وی را طلاق داد.<ref>ابوعبیده، تسمیة أزواج‌النبی‌صلی‌اللّه‌علیه‌و سلم و اولاده ۱۴۱۰٬ ق٬ ص۷۷؛ ابن‌حنبل، ج ۳،ص۴۷۸؛ زبیر بن بکّار،ص۴۰؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج ۲۳،ص۱۸۷۱۸۸</ref> اما بعداً به او [[طلاق رجعی|رجوع]] کرد.<ref>ابن‌سعد؛ ج ۸،ص۸۴ ابن‌حنبل،، ج ۳،ص۴۷۸</ref>

در برخی اخبار گفته شده است که پیامبر(ص) تصمیم به [[طلاق]] حفصه گرفته بود، اما [[جبرئیل]] او را از این کار برحذر داشت.<ref>بلاذری، ۱۴۱۷، ج ۲،ص۵۹؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج ۲۳،ص۱۸۸</ref> در اخباری که از طلاق حفصه سخن گفته‌اند نیز رجوع پیامبر(ص) به حفصه را به توصیه جبرئیل دانسته‌اند.<ref>رجوع کنید به ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ص۸۴۸۵؛ زبیربن بکّار؛ص۴۰ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج۲۳، ص۱۸۸</ref> این اخبار عموماً در منابع [[اهل حدیث]] و [[حنابله|حنبلیان]] رواج داشته است و درباره صحت آنها تردید وجود دارد.<ref>برای بحثی درباره طلاق حفصه رجوع کنید به.خرّاط، امّ المؤمنین حفصة بنت عمر: الصّوّامة القوّامة، ۱۴۲۱ق٬ص۴۳۵۷</ref>

در [[آیه]] اول و چهارم [[سوره تحریم]] به اذیت و آزار آنان نسبت به پیامبر(ص)اشاره شده است.<ref>رجوع کنید به محمدبن جریر طبری، جامع، ذیل آیات؛ واحدی نیشابوری،ص۶۸۵۶۸۹؛ احمدبن عبداللّه طبری،ص۱۴۰۱۴۴؛ ذهبی، سير اعلام‌النبلاء، ۱۴۰۱ق٬ج ۲،ص۲۲۹</ref>

این داستان در بسیاری از منابع اهل سنت دیده می شود<ref>برای اطلاع از تفسیر آیات سوره تحریم در منابع شیعه و سنی نک: حسینی فاطمی، نقد و بررسی دیدگاه‌های موجود درباره افشای راز پیامبر(ص) در آیات ابتدایی سوره تحریم</ref> و حتی بخاری نیز آن را بیان کرده‌ است.<ref>بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق٬ج ۵، ص۴۹۶۴، ح۴۹۶۶، کتَاب الطَّلَاقِ، بَاب «لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ الله لک»، </ref> بخاری روایت دیگری در این رابطه به نقل از خلیفه دوم می‌نویسد که در آن عایشه و حفضه علیه پیامبر(ص) هم پیمان شدند.<ref>بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق٬ج ۴، ص۱۸۶۸، ح۴۶۳۰، کتَاب التفسیر، بَاب: وَإِذْ أَسَرَّ النبی إلی بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا</ref> قرطبی<ref> قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج ۱۸، ص۲۰۲ </ref> و ابن قیم<ref>ابن قیم، إعلام الموقعین عن رب العالمین، ج ۱، ص۱۸۹؛ ابن قیم،الأمثال فی القرآن الکریم، ج ۱، ص۵۷، </ref>حتی آیه ۱۰ سوره تحریم<ref>ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذینَ کفَرُوا امْرَأَةَ نُوحٍ وَامْرَأَةَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَینِ مِنْ عِبادِنا صالِحَینِ فَخانَتاهُما فَلَمْ یغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَیئاً وَقیلَ ادْخُلاَ النَّارَ مَعَ الدَّاخِلینَ. التحریم/۱۰</ref> را نیز برای ترساندن عایشه و حفصه می‌دانند.

حفصه و [[عایشه]] در زمان بیماری [[پیامبر(ص)]] پس از اینکه متوجه شدند پیامبر(ص) می‌خواهد [[امام علی(ع)]] را به جای خود برای اقامه [[نماز]] به [[مسجد]] بفرستند، به سراغ پدران خود رفتند و آن دو را نزد پیامبر(ص) آوردند.<ref>رجوع کنید به مفید،ص۴۲۸</ref>

حفصه، در زمان [[عثمان بن عفان]] دستور قتل کنیز خود که وی را سحر کرده بود صادر کرد و این مایه ناراحتی عثمان شد.<ref>مالک‌بن انس، ج ۲،ص۸۷؛ شافعی، ج ۱،ص۲۹۳؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج ۲۳،ص۱۸۷</ref>

گفته شده است حفصه از کاتب [[مصحف]] خواسته بود زمانی که به نگارش [[آیه]] ۲۳۸ [[سوره بقره]] می‌رسد، وی را خبر دهد تا آیه را به صورتی که او می‌گوید کتابت کند.<ref>رجوع کنید به ابن‌ابی‌داوود،ص۹۶۹۷</ref>

وی همچنین پس از مرگ پدرش [[عمر بن خطاب|عمر]]، به وصیت او، صحف قرآنی را که در زمان [[خلافت]] [[ابوبکر]] تدوین شده بود، نزد خود نگهداری می‌کرد و هنگامی که عثمان دست به تدوین نهایی [[قرآن]] و یکی نمودن مصحف‌ها زد، آنها را در اختیار عثمان نهاد و پس از اتمام کار، آن صُحُف به حفصه برگردانده شد.<ref>بخاری، ۱۴۰۱، ج ۵،ص۲۱۰۲۱۱؛ ابن ابی‌داوود،ص۱۵۱۶، ۲۶</ref>

از دیگر رویدادهای زندگی حفصه، تصمیم وی در همراهی با [[عایشه]] در خروج بر حضرت علی(ع) و وقوع [[جنگ جمل]] است که برادرش او را از این تصمیم منصرف نمود.<ref>طبری، تاريخ‌الامم والملوك، ۱۳۸۲ق٬ ج ۴،ص۴۵۱، ۴۵۴؛ ابن ابی‌الحدید، ج ۶،ص۲۲۵</ref>

هنگامی که حضرت علی(ع) به [[ذی قار]] رسید، عایشه به حفصه نامه‌ای نوشت و در آن از محاصره شدن حضرت علی(ع) و یارانش برای وی توضیح داد، حفصه هم از سر شادمانی، کودکان [[بنی تیم]] و [[بنی عدی]] را جمع کرد و به کنیزکان خود دف‌هایی داد تا با خواندن اشعاری در این باب، شادی و پایکوبی کنند. این خبر چون به [[ام سلمه|ام ّسلمه]]، همسر پیامبر(ص)، رسید ناراحت شد و [[ام کلثوم دختر حضرت علی (ع)]]، به نیابت از او به‌طور ناشناس به مجلس شادی حفصه رفت و وی را سرزنش کرد و حفصه شرمنده شد و از این کار دست برداشت.<ref>مفید،ص۲۷۶ ۲۷۷، ۴۳۱؛ ابن ابی‌الحدید، ج ۱۴،ص۱۳؛</ref>

در کتب اهل سنت، حفصه احادیثی از [[پیامبر اکرم]](ص)، بیشتر درباره حج و نماز و ازدواج و روزه، نقل کرده است<ref>برای متن این احادیث رجوع کنید به ابن‌حنبل، ج ۶،ص۲۸۳۲۸۸؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج ۲۳،ص۱۸۹۲۱۸؛ ابن‌کثیر، ج ۱۵،ص۳۶۱ ۳۸۵</ref> و کسانی چون برادرش [[عبدالله بن عمر]]، [[عبدالله بن صفوان جمحی|عبدالله بن صفوان جَمحی]]، و [[عمرو بن رافع]] از او روایت کرده‌اند.<ref>مِزّی، ج ۳۵،ص۱۵۴</ref> بَقْی‌بن مَخْلَد، در مسند خود، شصت [[حدیث]] از حفصه نقل کرده است.<ref>رجوع کنید به ذهبی، سير اعلام‌النبلاء، ۱۴۰۱ق٬ج ۲،ص۲۳۰</ref>

همچنین در متون فقهی [[اهل سنت]]، پاره‌ای از اجتهادات فقهی حفصه ذکر شده است.<ref>رجوع کنید به خرّاط، امّ المؤمنین حفصة بنت عمر: الصّوّامة القوّامة، ۱۴۲۱ق٬ص۸۵۹۲</ref>

ابن ابی طاهر([[ابن طیفور]])<ref>ص ۳۶۳۸</ref> دو خطبه از خطبه‌هایی را که به نقل از حفصه شهرت داشته، نقل کرده است<ref>نیز رجوع کنید به خرّاط، امّ المؤمنین حفصة بنت عمر: الصّوّامة القوّامة، ۱۴۲۱ق٬ص۹۴ ۱۰۸</ref> [[ابن شهر آشوب]]<ref>ج ۳،ص۴۰۳</ref> از حفصه شعری در مدح [[حضرت فاطمه]](س) نقل کرده است.

درباره تاریخ وفات حفصه اختلاف‌نظر وجود دارد<ref>رجوع کنید به ابن‌عبدالبرّ، قسم ۴،ص۱۸۱۲؛ ابن‌حجر عسقلانی، ج ۷،ص۵۸۳</ref>، برخی [[سال ۲۷ هجری قمری|سال ۲۷]]<ref>ابن‌عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب۱۳۸۰٬ق٬ج‌۴،ص:۱۸۱۲</ref> و گروهی [[سال ۴۱ هجری قمری|سال ۴۱]]<ref>ابن‌عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب۱۳۸۰٬ق٬ج‌۴،ص:۱۸۱۲</ref>را گفته‌اند اما بیشتر [[مورخان]]، از جمله [[محمد بن سعد بن منیع الهاشمی|ابن سعد]]<ref>ج ۸،ص۸۶</ref> و [[زبیر بن بکار|زبیر بن بکّار]]،<ref>ص ۴۰</ref> سال [[سال ۴۵ هجری قمری|۴۵]] را ذکر کرده‌اند. [[مروان بن حکم]]، که در آن هنگام امیر [[مدینه]] بود، بر جنازه وی نماز خواند.<ref>ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج ۸،ص۸۶؛ قس احمدبن عبداللّه طبری،ص۶۹، که گفته برادر حفصه، عبداللّه‌بن عمر، بر او [[نماز میت|نماز]] گزارد.</ref> جسد او را در [[بقیع]] دفن کردند.<ref>ابن‌سعد٬ ج ۸،ص۸۶زبیربن‌بکّار،ص۴۰؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج ۲۳،ص۱۸۹</ref>

* ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغة، قاهره٬ چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ۱۳۸۵ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت، (بی‌تا).

* ابن‌ابی‌طاهر، احمد٬ بلاغات‌النساء، بیروت٬ چاپ یوسف بقاعی، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.

* ابن‌حجر عسقلانی، احمد٬ الاصابة فی تمییزالصحابة، بیروت٬ چاپ علی‌محمد بجاوی، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.

* ابن قیم، محمد بن أبی بکر، إعلام الموقعین عن رب العالمین، تحقیق طه عبد الرؤوف سعد،‌بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳.

* بلاذری، احمد بن یحیی٬ فتوح‌البلدان، بیروت٬ چاپ عبداللّه انیس طبّاع و عمرانیس طبّاع، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

* بلاذری، احمد بن یحیی٬ جُمَل من انساب الاشراف، بیروت٬ چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.

* ذهبی، محمد بن احمد، سير اعلام‌النبلاء، بيروت٬ چاپ شعيب أرنؤوط و ديگران، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.

* رامیار، محمود٬ تاریخ قرآن، تهران٬ بی‌نا٬ ۱۳۶۲ش.

* طبرانی، سلیمان‌ بن٬ احمد المعجم الکبیر، بیروت٬ چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست ۱۴۰۴ق.

* طبری، محمد بن جرير، تاريخ‌الامم والملوك، بيروت، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/۱۹۶۲ـ ۱۹۶۷.

* طبری، محمدبن‌جرير، جامع‌البيان‌عن‌تأويل آى‌القرآن، مصر٬ بی‌نا٬ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.

* قرطبی، ابوعبد الله محمد بن أحمد، الجامع لأحکام القرآن،‌ دار الشعب القاهرة.

* ابن انس، مالک‌٬ المُوَطَّأ، قاهره٬ چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، ۱۳۷۰/۱۹۵۱.

* مِزّی، یوسف‌ بن عبدالرحمان٬ تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، بیروت٬ چاپ بشار عواد معروف، ۱۴۲۲/۲۰۰۲.

* [[مفید]]٬ محمدبن محمد، الجمل و النُصرة لسیدالعترة فی حرب‌البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ش.

* مسلم نیشابوری، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی.

* واحدی نیشابوری، علی‌ بن احمد٬ اسباب نزول‌القرآن، روایة بدرالدین ابی‌نصر محمدبن عبداللّه ارغیانی، ریاض٬ چاپ ماهر یاسین فحل، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۵م.