جنگ صفین: تفاوت میان نسخه‌ها

'''جنگ صفین''' نبرد میان [[امام علی(ع)]] و [[معاویه]] که در ''[[صفر]]'' [[سال ۳۷ هجری قمری|سال ۳۷ هجری]] در منطقه‌ای به نام [[صفین]] رخ داد. معاویه و سپاه او در این جنگ، [[قاسطین]] -به معنای ستمگران- لقب گرفتند. در میانه جنگ، سپاه معاویه که در آستانه شکست بودند، [[قرآن]] بر نیزه کردند و به همین دلیل برخی از سپاهیان امام علی (ع) از ادامه جنگ سر باز زدند. سرانجام، داورانی برای [[حکمیت|حَکَمیَت]] میان دو طرف تعیین شد و جنگ بدون نتیجه خاتمه یافت. [[عمار بن یاسر|عَمّار]] و [[خزیمة بن ثابت|خُزَیمه]] در این جنگ [[شهید]] شدند.

 

 

هنگامی که امام علی(ع) به خلافت رسید، معاویه حاکم [[شام]] بود. سال‌ها پیش از آن (در سال ۱۸ق)، [[خلیفه دوم]] او را امیر [[دمشق]] کرده بود<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۷۲، به نقل از: منتظری مقدم، «روابط امام علی(ع) و معاویه»، ص۴۳.</ref> و در زمان [[خلیفه سوم]]، معاویه حاکم منطقه شام شده بود.<ref>ابن عساکر، تاریخ دمشق الکبیر، ج۶۲، ص۸۱، به نقل از: منتظری مقدم، «روابط امام علی(ع) و معاویه»، ص۴۳.</ref> امیرالمؤمنین تصمیم گرفت [[عبدالله بن عباس]] را حاکم [[‏شام]] کند؛ پس نامه‏‌ای به [[معاویه]] نوشت و در آن نامه، از او خواست تا همراه اَشراف شام به [[مدینه]] بیاید و با حضرت بیعت کند؛ اما معاویه نه تنها از بیعت سر باز زد، خونخواهی از عثمان را پیش کشید.

:::"[[بیعت]] من یک بیعت عمومی است و شامل همه [[مسلمانان]] می‌شود، اعم از کسانی که در موقع بیعت در [[مدینه]] حاضر بوده و یا کسانی که در [[بصره]] و [[شام]] و شهرهای دیگر باشند و تو گمان کرده‌ای ‏که با تهمت زدن قتل [[عثمان]] نسبت به من می‌توانی از بیعت من سرپیچی کنی . همه می‌دانند که او را من نکشته‌ام تا [[قصاص|قصاصی]] بر من لازم آید و [[ارث|ورثه]] [[عثمان بن عفان|عثمان]] در طلب خون او از تو سزاوارترند و تو خود از کسانی هستی که با او مخالفت کردی و در آن موقع که از تو کمک خواست، وی را یاری نکردی تا کشته شد."<ref>ابن ابی الحدید، ''شرح نهج البلاغه''، ج۳، ص۸۹.</ref>

[[معاویه]] پاسخی به نامه نداد.<ref>بلاذری، ج ۲، ص ۲۱۱</ref>

پس از خاتمه [[جنگ جمل]]، امام(ع) در [[کوفه]] مستقر شد و کوشید معاویه را به اطاعت قانع کند.<ref>ابن اعثم، ''الفتوح''، ج۲، ص۳۷۵</ref> پس از آنکه امام(ع) مطمئن شد [[معاویه]] قصد [[بیعت]] و اطاعت ندارد و بزرگان [[کوفه]] مدافع حضرت در جنگ با شام‌اند، در [[خطبه|خطبه‏‌ای]] عمومی، مردم را به جهاد فرا خواند.

امام(ع) به [[عبدالله بن عباس|ابن عباس]] نامه نوشت تا مردم [[بصره]] را نیز به همراهی دعوت کند که بسیاری از مردم بصره پس از دعوت امام(ع)، همراه ابن عباس به کوفه آمدند. همچنین نامه‌ای به [[مخنف بن سلیم|مِخنَف بن سُلَیم]] حاکم [[اصفهان]] نوشت تا او نیز به سپاه امام ملحق گردد.<ref>ابن مزاحم، ص ۱۱۵</ref>

شماری از زنان کوفی نیز در صفین حضور داشتند و با اشعارشان امام را ستایش و فضائل آن حضرت را بازگو می‌کردند و سپاه [[عراق]] را بر ضد شامیان برمی‌انگیختند. از جمله آنها، [[سوده بنت عماره|سوده دختر عماره همدانی]]، [[ام سنان]]،<ref>ابن اعثم، ''الفتوح''، ج۲، ص ۱۰۱</ref> زرقاء دختر عدی همدانی،<ref>ابن اعثم، ''الفتوح''، ج۳، ص۱۴۲.</ref> ام الخیر و جروه دختر مرة بن غالب تمیمی بودند.<ref>ابن بکار، ص ۳۶</ref>

یاران معاویه شامل این افراد می‌شدند: [[عمرو بن عاص]] (که در [[فلسطین]] به سر می‌برد و [[معاویه]] برای استفاده از مشورت‌‏هایش از او خواست در مقابل حکومت [[مصر]]، به [[شام]] بیاید و به [[معاویه]] ملحق شود)،<ref>ابن اعثم، ''الفتوح''، ج۲، ص۳۸۲.</ref>  ''[[عبید الله بن عمر]]''، ''[[ذوالکلاع]]''، ''[[عبدالرحمن بن خالد بن ولید]]''، ''[[عبدالله بن عمرو بن عاص]]''، ''[[مروان بن حکم]]''، ''[[معاویه بن حدیج]]''، ''[[ضحاک بن قیس]]''، ''[[بسر بن ارطاة]]''، ''[[شرحبیل بن ذوالکلاع]]'' و ''[[حبیب بن مسلمه]]''.<ref>وقعه صفین، ص ۱۹۵، ۴۲۹، ۴۶۱، ۵۵۲ و ۴۵۵ ؛ ابن اثیر، ج ۳، ص ۴۳۶ ؛ ذهبی، ج ۲، ص ۳۹۲ و ج ۳، ص ۹۱ ؛ </ref>

سرانجام سپاه امام(ع) در مرز [[روم]]، در شمال [[عراق]] و [[سوریه]] امروزی با سپاه [[شام]] برخورد کرد. امام(ع) [[مالک اشتر]] را به سوی آنها فرستاد و به او تاکید کرد که به هر روی نباید آغازگر جنگ باشد. با آمدن مالک، سپاه شام درگیری را آغاز کرده و دو طرف به نبرد با یکدیگر پرداختند. پس از آن، سپاه شام عقب نشینی کرد.<ref>جعفریان، ص ۲۷۶</ref>

بعد از نبردهای پراکنده، وقتی [[محرم]] فرا رسید، قرار شد جنگ متوقف شود.<ref>ابن مزاحم، ص ۱۹۶</ref> اما مذاکرات میان نمایندگان امام(ع) با [[معاویه]] ادامه داشت و معاویه شرط اصلی خود را کشتن افرادی چون [[عمار]]، [[عدی بن حاتم]]، [[مالک اشتر|مالک]] و کسانی که به نظر او در قتل [[عثمان]] دست داشتند، قرار داده بود.

روز اول ماه [[صفر]] جنگ شدیدی بین دو سپاه رخ داد، هر روز یکی از فرماندهان [[امام علی(ع)]] رهبری خط مقدم را عهده‌دار بود. روز نخست [[مالک اشتر]]، روز دوم [[هاشم بن عتبه]]، روز سوم [[عمار یاسر]]، روز چهارم [[محمد حنفیه]] و روز پنجم [[عبد الله بن عباس]]، فرماندهی را عهده‏ دار بودند. <ref>بلاذری، ج ۲، ص ۳۰۵</ref>

لشکر [[معاویه]] بین لشکر [[امام علی(ع)]] و رود [[فرات]] قرار گرفتند و اجازه ندادند یاران آن حضرت آب بردارند. امام(ع) مسیّب بن ربیع ریاحی و [[صعصعة بن صوحان]] را به سوی معاویه فرستاد و فرمود: «نزد معاویه بروید و بگویید یاران تو بین ما و آب فاصله انداخته و آب را از ما دریغ می‌دارند. اگر ما بر شما سبقت می‌گرفتیم و آنجا را لشکرگاه می‌ساختیم، آب را بر شما نمی‌بستیم. دست از محاصره آب بردارید تا لشکر ما و شما از آن یکسان استفاده کنند یا بر سر آب بجنگیم و هر کدام از ما دو نفر غالب شود، پیروزی برای او باشد».<ref>ابن اعثم، ''الفتوح''، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۵-۶.</ref>

در گفتگوی بین معاویه و پیک امام علی(ع)، معاویه خشمگین شد و گفت: «علی را از این آب بهره‌ای نیست. خدا معاویه و پدرش را از [[حوض کوثر]] آب ندهد، اگر بگذارم علی یا اصحابش از آب فرات بنوشد. مگر اینکه با زور شمشیر غالب شود».<ref>ابن اعثم، ''الفتوح''، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۷.</ref>

سرانجام لشکریان [[امیرالمؤمنین]] بر لشکریان معاویه هجوم بردند و فرات را به تصرف درآوردند. آنگاه علی(ع) دستور داد آب برای همه آزاد باشد و هیچ کس مانع اهل [[شام]] نشود؛ بنابراین از هر دو طرف، افراد می‌آمدند و آب برمی‌داشتند.<ref>ابن اعثم، ''الفتوح''، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۲-۱۳.</ref>

لیلة الهریر شب سختی در جنگ صفین بود. لشکر [[امام علی(ع)]] و معاویه در آن شب به جنگ پرداختند و عده‌ی بسیاری از دو طرف کشته شدند. به گفته [[نصر بن مزاحم عطار منقری|منقری]] در آن شب جز صدای چكاچك شمشیر كه در دل مردان هول انگیزتر از بانگ رعد و فرو ریختن هراس‌آور كوه‌ها بود، صدایی به گوش نمی‌رسید.<ref>ابن مزاحم، وقعة صفین‌، ص ۴۷۵؛ تذکرة الخواص‌، ص ۹۲.</ref> [[ابن مسکویه]] در توصیف آن شب می‌گوید: «آن شب چندان جنگیدند كه نیزه‌ها همه درهم شكست و در تركش‌ها تیری نماند، سپس دست به شمشیر بردند.»<ref>تجارب‌ الأمم، ج‌۱، ص:۵۳۵.</ref>

در لیلة الهریر که نزدیک بود سپاهیان امام(ع) کار جنگ را یکسره کنند، [[اشعث]] در جمع [[قبیله کنده|کندیان]] به پا خاست و ضمن [[خطبه|خطبه‌ای]]، با لحنی مصلحت‌جویانه خواستار ترک خونریزی بیشتر شد. بنابر این روایات، تا خبر خطبه اشعث به معاویه رسید، دستور داد تا [[قرآن |قرآن ها]] را فراز نیزه‌ها کنند.<ref>ابن مزاحم، وقعة الصفین، ص۴۸۰-۴۸۱؛ دینوری، ص۱۸۸-۱۸۹</ref>

سپاهیان [[معاویه]] در پی حملات [[مالک اشتر]]، شکست را بسیار نزدیک می‌‏دیدند. معاویه برای راه چاره، دست به دامن [[عمرو بن عاص|عمرو عاص]] شد.<ref>نک: ابن ابی ‏الحدید، ج۲، ص۲۱۰.</ref> به پیشنهاد عمرو و دستور معاویه، شامیان [[قرآن]]‌‏ها را بر نیزه کردند و شعار دادند ای اهل [[عراق]]! حاکم بین ما کتاب خدا باشد. همچنین آمده است سپاهیان شام فریاد می‌زدند: ای گروه عرب! به زنان و دختران خود بیندیشید، اگر شما نابود شوید، فردا چه کسی در برابر رومیان و ترکان و پارسیان بجنگد؟!<ref>ابن مزاحم، ص ۴۷۸</ref>

{{جعبه نقل قول| عنوان = | نقل‌قول = امام علی(ع):{{-}}{{حدیث| نَحْنُ النُّجَبَاءُ، وَ أَفْرَاطُنَا أَفْرَاطُ الْأَنْبِيَاءِ، حِزْبُنَا حِزْبُ اللَّهِ، وَ الْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ حِزْبُ الشَّيْطَانِ، مَنْ سَاوَى بَيْنَنَا وَ بَيْنَ عَدُوِّنَا فَلَيْسَ مِنَّا|ترجمه= ما برگزیدگانیم؛ و گذر از ما، گذر از پیامبران است؛ و حزب ما حزب خداست؛ و حزب گروه باغی، حزب شیطان است؛ و کسی که ما و دشمنمان را یکسان بداند، از ما نیست.}}|تاریخ بایگانی| منبع = <small>ابن حنبل، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، ص۳۱۰.</small>| تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px| اندازه خط = 14px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}}

مردم در برابر علی برخاستند و گفتند: به دعوتی که آنان از تو کرده‌اند پاسخ گوی که به راستی ما نابود شده‌ایم. [[اشعث]] در میان سپاهیان [[امیرالمؤمنین]] [[علی(ع)]] نه تنها راضی به سکوت نبود، بلکه بیش از همه کس سخن از لزوم خاموش‌کردن آتش جنگ و گرایش به صلح می‌گفت؛ اما [[مالک اشتر]] که نظری جز ادامه جنگ نداشت، به دردمندیِ تمام خاموشی گزیده بود.<ref>ابن مزاحم، وقعة صفین، ص۴۸۳-۴۸۴.</ref>

امیر مؤمنان علی(ع) برخاست و گفت: «من همواره دوست داشتم که کارم با شما بگذرد و خود همراه شما باشم... هان که من به راستی دیروز فرمانده مؤمنان بودم و امروز فرمانبر شده‌ام. من کسان را نهی می‌کردم و اینک کسان مرا نهی می‌کنند. اینک شما زندگی را خوش دارید و من یارای آن ندارم که شما را به ناخوشایندتان وا دارم».<ref>ابن مزاحم، وقعة صفین، ۴۸۴.</ref>

با حیله‌ای که [[عمرو عاص]] ترتیب داد و [[قرآن|قرآن‌ها]] به سر نیزه‌ها رفت، در میان سپاه [[امام علی(ع)]] دودستگی پدید آمد، که دشمن [[حکمیت]] [[قرآن]] را پذیرفته است و ما حق جنگ با آنان را نداریم. امام(ع) به‌شدت در برابر این سخن ایستاد و اعلام کرد این کار، جز فریب چیزی نیست؛ ولی امیرالمؤمنین(ع) بالاجبار ضمن نامه‏‌ای به [[معاویه]] با قید اینکه ما می‌دانیم تو اهل [[قرآن]] نیستی، حکمیت قرآن را پذیرفت.<ref>ابن مزاحم، ص ۴۹۰</ref>

دو حَکَم، پیش خودشان تصمیم گرفتند که عمرو عاص معاویه را و ابوموسی علی(ع) را عزل کند و انتخاب [[خلیفه]] را به شورا واگذار کنند. عمرو عاص ابوموسی را در اعلام نتیجه، بر خود مقدم کرد و ابتدا ابوموسی، علی(ع) را عزل کرد؛ ولی وقتی نوبت به عمرو بن عاص رسید، او به جای عزل معاویه، عزل علی(ع) به دست ابوموسی را تأیید و معاویه را به خلافت منصوب کرد. پس از آن درگیری بین دو نفر درگرفت و به هم ناسزا گفتند.<ref>ابن مزاحم، ص۵۴۵</ref>

به واسطه ماجرای حکمیت، دو سپاه از هم کناره گرفتند و معاویه توانست از مخمصه شکست رهایی یابد. [[امام علی (ع)]] پس از آن هرچقدر درصدد تشکیل سپاه برای حمله به [[شام]] برآمد، مردم [[کوفه]] و [[حجاز]] از وی چندان فرمانبرداری نکردند و گروهی به نام [[خوارج]] نیز در داخل کوفه به وجود آمدند که [[جنگ نهروان]] را به‌وجود آوردند.

درباره تعداد کشته‌های دو سپاه اختلاف است. برخی از مورخان گفته‌اند: از طرفین هفتاد هزار نفر کشته شدند که از این تعداد، چهل و پنج هزار نفر از لشکر [[معاویه]] و بیست و پنج هزار نفر از لشکر [[امام علی(ع)]] بودند.<ref>ابن مزاحم، ص ۴۷۵ و ۵۵۸ ; خلیفة، ص ۱۱۶ ; بلاذری، ص ۹۷ ; ابن شهرآشوب، ص ۱۹۵ ؛ ابن ابی الحدید، ''شرح نهج البلاغه''، ج۲، ص۲۰۸.</ref>

از جمله شهدای سپاه امام علی (ع) بیست و پنج نفر از [[بدریون]](کسانی که در [[جنگ بدر]] در رکاب [[پیامبر(ص)|پیامبر اسلام(ص)]] جنگیدند) بودند که در جنگ صفین به دست شامیان کشته شدند.<ref>ابن جوزی، ج ۵، ص ۱۲۰</ref> از جمله:

* ابن ابی الحدید، ''شرح نهج البلاغه''، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، داراحیاء التراث العربی، بیروت.

* ابن اثیر، ''اسدالغابه''، دار احیاء التراث، بیروت.

* ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ۱، ۱۴۰۸ق.

* ابن اعثم، ''الفتوح''، بیروت، دارالندوه، [بی تا] و دار الأضواء، ۱۴۱۱ق.

* ابن بکار، ''اخبار الوافدات من النساء علی معاویه بن ابی سفیان''، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی(دیجیتال).

* ابن جوزی حنبلی، ''المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم''،دار صادر، بیروت.

* ابن حنبل، احمد، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب، تحقیق سید عبدالعزیز طباطبایی، قم، دارالتفسیر، ۱۴۳۳ ق.

* ابن شهرآشوب، ''مناقب آل ابی طالب''، تحقیق یوسف البقاعی، دارالاضواء، بیروت.

* ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق الکبیر، تحقیق ابی‌عبدالله علی عاشور الجنوبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ۱، ۱۴۲۱ق.

* ابن مزاحم، نصر، ''وقعة صفین''، تحقیق عبد السلام محمد هارون، دوم، قم، منشورات مكتبة المرعشی النجفی، ۱۴۰۳ق.

* ابن مسکویه، ابوعلی (م۴۲۱)، تجارب الأمم، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران، سروش، ط الثانیة، ۱۳۷۹ش.

* بلاذری، ''انساب الاشراف''، تحقیق محمدباقر محمودی، موسسه اعلمی، بیروت.

* جعفریان، ''تاریخ خلفاء''، انتشارات دلیل ما، قم.

* خلیفة بن خیاط، ''تاریخ خلیفة بن خیاط''، تحقیق سهیل زکار، دارالفکر بیروت.

* دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، ۱۹۶۰م.

* ذهبی، ''سیر اعلام النبلاء''، تحقیق محب الدین ابوسعید، دارالفکر، بیروت.

* سبط بن جوزی، تذکره الخواص، منشورات الشریف الرضی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.

* منتظری مقدم، حامد، «روابط امام علی(ع) و معاویه» (از خلافت تا جنگ صفین)، معرفت ش۵۲، ۱۳۸۱ش.

* یعقوبی، ''تاریخ یعقوبی''، ترجمه ابراهیم آیتی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.

  | رعایت شیوه‌نامه ارجاع = ندارد <!--ندارد، دارد-->