ربوبیت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''رُبوبیَّت''' از [[صفات ذات و صفات فعل|صفات فعل خدا]] به معنای تدبیر و اداره امور جهان است. ربوبیت الهی با [[خالقیت]] تلازم دارد، به این معنا که رب جهان غیر از خالق آن نیست.

ربوبیت الهی از [[اصول دین]]، از ضروریات ادیان آسمانی، و انکار آن موجب [[کفر]] شمرده شده و بر این اساس، شریک قرار دادن کسی در این صفت نیز [[شرک]] است. گفته شده که محور درگیری و مخالفت مشرکان با [[پیامبران(ع)]] در طول تاریخ، ربوبیت الهی بوده است، نه خالقیت؛ به عنوان مثال [[نمرود]] و [[فرعون]] گرچه ادعای ربوبیت داشته‌اند، ولی خالقیت خداوند را می‌پذیرفته‌اند.

[[آیه|آیات]] و [[حدیث|روایات]] متعددی به ربوبیت خدا پرداخته است. برخی از این آیات عبارتند از: آیه اول تا سوم [[سوره حمد]]، آیه ۱۶۴ [[سوره انعام]]، آیه شانزده [[سوره رعد]]، آیه ۱۱۶ [[سوره مؤمنون]]، آیه ۱۲۶ [[سوره صافات]]، آیه سوم و ۳۱ [[سوره یونس]] و آیه نهم تا دوازدهم [[سوره فصلت]] و [[آیه میثاق]].

ربوبیت تکوینی و تشریعی، از تقسیمات ربوبیت است؛ مراد از ربوبیت تکوینی، اداره امور جهان است، و ربوبیت تشریعی مربوط به فرستادن پیامبران و کتاب‌های الهی، قانونگذاری و [[تشریع]] است. گفته شده که ربوبیت الهی منحصر در تدبیر و اداره امور دنیا نیست، بلکه تدبیر امور در [[آخرت]] نیز توسط خدا انجام می‌گیرد.

بر اساس [[توحید در ربوبیت]]، تنها مدبر و کارگردان جهان خداوند است. تلازم ربوبیت و خالقیت و نیز دلالت وحدت و هماهنگی نظام جهان بر یگانگی مدبّر، از جمله دلایل توحید در ربوبیت شمرده شده است. آیه «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا» و برخی روایات نیز دلالت بر توحید ربوبی دارند.

ربوبیت از [[صفات ذات و صفات فعل|صفات فعل خداوند]]،<ref>عسکری، عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج‏۱، ص۱۴۹؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۶؛ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۳.</ref> به معنای تدبیر و اداره امور عالم{{یادداشت|[[علامه طباطبایی]] تدبیر را به ایجاد نظم و ترتیب در اشیاء و قرار دادن هر یک از آنها در جای مخصوص خود برای رسیدن به غرض مطلوب معنا کرده و مراد از تدبیر امر جهان را نیز ایجاد نظمی خاص در میان موجودات به طوری که هر موجودی به کمال مطلوب خود برسد، دانسته است.(علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۲۸۹ و ۲۹۰)}} است.<ref>شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۵، ص۳۳۴؛ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۱۳۵؛ سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۶۲ و ۶۷.</ref>  

به باور [[شیخ طوسی]]، فقیه و مفسر شیعه در قرن پنجم هجری، ربوبیت، ایجاد حالت‌های پی در پی در چیزی است تا آن چیز در تربیت به حد کمال برسد و [[خداوند]] از آنجا که خالق عالَم است، رب مخلوقات نیز هست.<ref>شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۴۷۱و۴۷۲.</ref> از نظر [[سید مرتضی عسکری]]، سیره‌نگار و مورخ شیعه قرن پانزدهم هجری، معنای رب و ربوبیت در اصطلاح اسلامی عبارت است از تربیت و تدبیر مخلوقات در طی مراحل زندگی تا هر یک از آنها به درجه کمال وجودی خود برسند.<ref>عسکری، عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج‏۱، ص۱۴۹ و ۱۵۰.</ref>  

از دیدگاه [[محمدتقی مصباح یزدی]]، فیلسوف و متکلم شیعه، ربوبیت مطلقه الهی بدین معنا است که مخلوقات در همه شئون وجودی وابسته به آفریننده هستند و او است که آفریدگان را اداره می‌کند و روزی‌خواران را به وسیله روزی‌هایی که می‌آفریند، روزی می‌دهد و موجودات دارای شعور (انسان) را با وسایل درونی مانند عقل و با وسایل بیرونی مانند پیامبران و کتب آسمانی هدایت می‌کند و احکام و تکالیفی برای مکلفان تعیین می‌کند.<ref>مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۳و۸۴.</ref>  

مصادیق فراوانی برای ربوبیت و تدبیر امور گفته شده است؛ از جمله حیات دادن و میراندن، حفظ و نگهداری، روزی دادن، و نیز امر و نهی کردن.<ref>مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۴.</ref>

 

گفته شده که واژه «رب» و صفت ربوبیت به صورت مطلق (بدون اضافه به چیزی) تنها برای خداوند به کار می‌رود؛<ref>شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۲ و ج۲، ص۴۷۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۵؛ فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۵۶؛ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۳۳۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۹۹.</ref> زیرا به کارگیری این صفت و واژه به صورت مطلق، مالکیت همه مخلوقات را دربردارد.<ref>شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۴۷۲.</ref> بر این اساس، واژه رب در صورت اضافه به چیزی، می‌تواند برای دیگران (یعنی جز خدا) هم استفاده شود؛ مانند رب الابل (مالک شتر) و رب الدار (مالک خانه).<ref>شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۲ و ج۲، ص۴۷۲ و ج۵، ص۳۳۴؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۵؛ فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۵۶؛ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۳۳۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۹۹.</ref>

 

ربوبیت از ریشه «رب» به معنای مالک،<ref>فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۵۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۹۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۵.</ref> تربیت کننده،<ref>راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۳۳۶؛ </ref> اصلاح کننده،<ref>ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ۱۴۰۴ق، ج۳۸۱و۳۸۲.</ref> سید (مولی)، تدبیر کننده،‌ قَیِّم و نعمت دهنده آمده است.<ref>نگاه کنید به: شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۴ و ۹۵؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۹۹.</ref>

محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف و متکلم شیعه، بر آن است که ربوبیت با [[خالقیت]] تلازم دارد و محال است که رب و پروردگار جهان غیر از خالق آن باشد؛ بلکه آفریننده جهان و موجودات، آنها را حفظ و اداره نیز می‌کند.<ref>مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۴.</ref> صفت ربوبیت با صفت [[الوهیت]] (شایسته پرستش بودن) نیز پیوستگی دارد، به این معنا که فقط رب جهان است که شایسته [[عبادت]] و پرستش است؛ زیرا فقط کسی شایسته پرستش است که مالک و صاحب اختیار امور باشد.<ref>مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۶۲.</ref> بر این اساس، مصباح یزدی معتقد است که [[آیه]] سیزده [[سوره فاطر]] به تلازم ربوبیت و الوهیت تأکید دارد.<ref>مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۶۲.</ref>

اختصاص صفت ربوبیت برای خداوند، از [[اصول دین]]، از ضروریات آموزه‌های [[ادیان آسمانی]]، و انکار آن موجب [[کفر]] شمرده شده و بر این اساس، شریک قرار دادن کسی در این صفت نیز [[شرک]] تلقی شده است.<ref>مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى، فرهنگ فقه فارسی،‌ ۱۳۸۵ش، ج۴، ص۵۶.</ref>

 

[[سید مرتضی عسکری]]، [[جعفر سبحانی]] و [[ناصر مکارم شیرازی]]، از مفسران و نویسندگان شیعه در قرن پانزدهم هجری، برآنند که به گواهی تاریخ ادیان آسمانی، محور درگیری [[پیامبران(ع)]] با ستمگران و مشرکان، ربوبیت خداوند بوده است؛ چرا که بیشتر مردم و اقوام با آنکه [[اللّه]] (و نام‌های دیگری که برای خدا به کار برده می‌شده است) را خالق همه موجودات می‌دانسته‌اند، اما در اختصاص ربوبیت به خدا اختلاف داشته‌اند.<ref>عسکری،‌ عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۰۱؛ سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۶۳-۶۵ و ۶۷؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۴.</ref> بر این اساس، [[فرعون]] معاصر [[حضرت موسی]] گرچه خود را پروردگار برتر می‌نامید، اما هرگز ادعای آفرینش زمین و آسمان و موجودات را نداشت.<ref>عسکری،‌ عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۰۲.</ref> همچنین [[نمرود بن کنعان]] در عصر [[ابراهیم(ع)]] ادعای ربوبیت داشت و گفته شده که او نخستین کسی بود که با گردن‌کشی در روی زمین ادعای ربوبیت کرد.<ref>شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۳۱۶؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج‏۷، ص۲۰.</ref>  

بر اساس آیات ۷۴ تا ۷۹ سوره انعام، بسیاری از مردم در گذشته ستارگان را تأثیرگذار بر جهان و موجودات آن می‌دانسته‌اند و چنین عقیده‌ای در زمان حضرت ابراهیم(ع) نیز رواج داشته است و ابراهیم(ع) مردم را از طریق سخنانی درباره ستارگان و ماه و خورشید به سوی [[توحید]] راهنمایی می‌کرد.<ref>عسکری،‌ عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۱۲و۳۱۳.</ref> چنانکه جعفر سبحانی، فقیه و متکلم شیعه، گفته است، در عصر [[پیامبر اسلام(ص)]] نیز اختلاف مشرکان با پیامبر(ص) در ربوبیت الهی بود، نه خالقیت.<ref>سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۶۳و۶۴.</ref>

واژه ربوبیت در [[قرآن]] ذکر نشده، ولی واژه رب نهصد بار آمده است.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۴.</ref> از جمله آیاتی که بر اختصاص ربوبیت به [[خدا]] دلالت دارند، عبارتند از: آیه اول تا سوم [[سوره حمد]]،<ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۵۷ و ۲۱۵؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۴.</ref> آیه ۱۶۴ [[سوره انعام]]،<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.</ref> آیه ۱۶ [[سوره رعد]]،<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.</ref> آیه ۱۱۶ [[سوره مؤمنون]]،<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.</ref> آیه ۱۲۶ [[سوره صافات]]<ref>جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۸؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.</ref> آیه سوم<ref>عسکری،‌ عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۵۸؛.</ref> و ۳۱<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.</ref> [[سوره یونس]]، و آیه نهم تا دوازدهم سوره فصلت.<ref>عسکری،‌ عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۵۸.</ref>

مصباح یزدی، فیلسوف و متکلم شیعه، [[آیه میثاق]] (آیه ۱۷۲ [[سوره اعراف]]) را حاکی از [[فطرت|فطری]] بودن ربوبیت الهی و [[توحید در ربوبیت]] دانسته است.<ref>مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۰.</ref> در برخی از [[روایات]] نیز به فطری بودن ربوبیت الهی اشاره شده است.<ref>نگاه کنید به: برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۲۴۱؛ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۳۳۰.</ref>

ربوبیت را به دو قسم تکوینی و تشریعی تقسیم کرده‌اند.<ref>مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۴؛ سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۶۷؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۷.</ref> ربوبیت تکوینی مربوط به همه مخلوقات جهان می‌شود و مراد از آن اداره امور همه موجودات و تأمین نیازمندی‌های آنها و در یک کلمه کارگردانی جهان است. ربوبیت تشریعی به موجودات مختار و دارای شعور(انسان) اختصاص دارد و شامل مسائلی از قبیل فرستادن پیامبران(ع)، نزول کتب آسمانی، قانونگذاری و جعل تکالیف و قوانین مربوط به انسان‌ها است.<ref>مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۴؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشر هاجر، ص۸۶.</ref>

* ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.

* ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، تحقیق و تصحیح جمال الدین میردامادى،‏ بیروت، دار الفکر-دارصادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.

* شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، التوحید، تحقیق هاشم حسینی، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.

* شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب‏ عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.