Automoderated users، confirmed، مدیران، templateeditor
۶٬۰۱۷
ویرایش
ابومسلم خراسانی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۵۲: | خط ۵۲: | ||
| پانویس = | | پانویس = | ||
}} | }} | ||
''' | '''اَبومُسلم''' معروف به خراسانی، داعی مشهور [[بنی‌عباس]] است که قیام او علیه [[بنی‌امیه]] در ۱۳۲ق از [[مرو]] شروع شد و به کشته شدن آخرین خلیفه بنی‌امیه در [[مصر]] و سرکار آمدن سلسله بنی‌عباس منجر گردید. او سپس والی خراسان گشت و در ۱۳۷ق توسط [[منصور دوانیقی|منصور]]، دومین خلیفه بنی‌عباس بدلیل بیم از قدرت او کشته شد. درباره زندگی و شخصیت ابومسلم، روایت‌های پراکنده و گاه متضاد نشر شده است. او در نوجوانی با داعیان بنی‌عباس در [[کوفه]] آشنا گشت و در ۱۲۹ق به دستور [[ابراهیم بن‌محمد]]، امام عباسی برای تبلیغ و شروع قیام به [[خراسان]] رفت. ابومسلم دو نامه به [[امام صادق]] نوشت و از او برای [[خلافت]] دعوت کرد. حضرت [[جعفر بن‌محمد]]، دعوت او و [[ابوسلمه خلال]] را رد کرد. ابومسلم پس از سقوط بنی‌امیه، با افراد و قیام‌های متمایل به امام صادق و [[علویان]] رفتار تندی داشت و آنان را سرکوب نمود. | ||
==زندگی و نسب== | ==زندگی و نسب== | ||
روایت‌ها درباره تاریخ و محل تولد، والدین و تبار ابومسلم پراکنده و متناقض است. برخی از این گزارش‌ها مطالب خلاف واقع و جانبداری منفی یا مثبت آشکاری دارند که گفته شده از سوی مخالفان ابومسلم مانند [[بنی‌عباس]]، و نیز توسط هواداران او یا مخالفان بنی‌عباس بوجود امده است.<ref>بهرامیان و سجادی، «ابومسلم خراسانی»، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۲۲۶-۲۴۴.</ref> سال تولد او بین ۱۰۰ تا ۱۰۵ق(۷۲۴م) تخمین شده، و ۱۳۷ق(۷۵۵م) سال مرگ اوست. در برخی منابع، نام او را ابراهیم بن ختکان و کنیه‌اش را ابواسحاق گفته‌اند.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۵۵.</ref> در جای دیگری، او را ابراهیم بن عثمان نامیده‌اند.<ref>نسفی، ص۲۱۴.</ref> برخی مورخان تبار او را پارسی دانسته و اسم وی را بهزادان بن بنداد هرمز نوشته شده و ادعا شده که بنداد، پدر ابومسلم، بعد از [[اسلام|مسلمان شدن]]، نام خود را به عثمان تبدیل کرد.<ref>حموی، معجم‌الادباء، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۲۰۰.</ref> هم‌چنین گفته شده که در دیدار ابومسلم با [[ابراهیم بن‌محمد]]، امام عباسی، ابراهیم از او خواسته که کنیه و نام خود را به ابومسلم عبدالرحمان بن مسلم تغییر دهد تا بهتر بتواند فعالیت کند.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۸ق، ج۳، ص۸۳.</ref> شهرهای پوشنگ (نزدیک [[هرات]])، [[کوفه]] و [[اصفهان]] به عنوان زادگاه ابومسلم ثبت شده‌اند.<ref>حموی، بلدان، ۱۳۹۹ق، ج۱، ص۷۵۸؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۸۶۹م، ج۷، ص۳۶۰.</ref> | روایت‌ها درباره تاریخ و محل تولد، والدین و تبار ابومسلم پراکنده و متناقض است. برخی از این گزارش‌ها مطالب خلاف واقع و جانبداری منفی یا مثبت آشکاری دارند که گفته شده از سوی مخالفان ابومسلم مانند [[بنی‌عباس]]، و نیز توسط هواداران او یا مخالفان بنی‌عباس بوجود امده است.<ref>بهرامیان و سجادی، «ابومسلم خراسانی»، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۲۲۶-۲۴۴.</ref> سال تولد او بین ۱۰۰ تا ۱۰۵ق(۷۲۴م) تخمین شده، و ۱۳۷ق(۷۵۵م) سال مرگ اوست. در برخی منابع، نام او را ابراهیم بن ختکان و کنیه‌اش را ابواسحاق گفته‌اند.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۵۵.</ref> در جای دیگری، او را ابراهیم بن عثمان نامیده‌اند.<ref>نسفی، ص۲۱۴.</ref> برخی مورخان تبار او را پارسی دانسته و اسم وی را بهزادان بن بنداد هرمز نوشته شده و ادعا شده که بنداد، پدر ابومسلم، بعد از [[اسلام|مسلمان شدن]]، نام خود را به عثمان تبدیل کرد.<ref>حموی، معجم‌الادباء، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۲۰۰.</ref> هم‌چنین گفته شده که در دیدار ابومسلم با [[ابراهیم بن‌محمد]]، امام عباسی، ابراهیم از او خواسته که کنیه و نام خود را به ابومسلم عبدالرحمان بن مسلم تغییر دهد تا بهتر بتواند فعالیت کند.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۸ق، ج۳، ص۸۳.</ref> شهرهای پوشنگ (نزدیک [[هرات]])، [[کوفه]] و [[اصفهان]] به عنوان زادگاه ابومسلم ثبت شده‌اند.<ref>حموی، بلدان، ۱۳۹۹ق، ج۱، ص۷۵۸؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۸۶۹م، ج۷، ص۳۶۰.</ref> | ||
پدر ابومسلم در بیشتر متون تاریخی، [[عرب]] یا از [[موالی|موالیان]] عرب معرفی شده است.<ref>بهرامیان و سجادی، «ابومسلم خراسانی»، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۲۲۶-۲۴۴.</ref> برخی منابع، پدر ابومسلم را ساکن یکی از روستاهای [[اصفهان]] دانسته که دهقانی می‌کرد.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۲۵.</ref> او سپس به خدمت ادریس بن معقل عجلی درآمد و اندکی پیش یا پس از تولد ابومسلم فوت کرد.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۶۳.</ref> دوران فعالیت ابومسلم هم‌زمان با امامت [[امام صادق | پدر ابومسلم در بیشتر متون تاریخی، [[عرب]] یا از [[موالی|موالیان]] عرب معرفی شده است.<ref>بهرامیان و سجادی، «ابومسلم خراسانی»، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۲۲۶-۲۴۴.</ref> برخی منابع، پدر ابومسلم را ساکن یکی از روستاهای [[اصفهان]] دانسته که دهقانی می‌کرد.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۲۵.</ref> او سپس به خدمت ادریس بن معقل عجلی درآمد و اندکی پیش یا پس از تولد ابومسلم فوت کرد.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۶۳.</ref> دوران فعالیت ابومسلم هم‌زمان با امامت [[امام صادق علیه‌السلام|حضرت جعفر صادق(ع)]](۱۴۸-۱۱۴ق) و خلافت [[هشام بن‌عبدالملک]] (۱۲۵-۱۰۵ق)، ولید بن‌یزید(۱۲۶-۱۲۵ق)، یزید بن‌ولید(شش ماه ۱۲۶ق)، ابراهیم بن‌ولید(۱۲۷-۱۲۶ق) و [[مروان بن‌محمد]](۱۳۲-۱۲۷ق) بود. | ||
ابومسلم در شعبان ۱۳۷ق به دستور [[منصور عباسی|ابوجعفر منصور]]، خلیفه دوم بنی‌عباس کشته شد. علت کشتن وی را توسط | ابومسلم در شعبان ۱۳۷ق به دستور [[منصور عباسی|ابوجعفر منصور]]، خلیفه دوم بنی‌عباس کشته شد. علت کشتن وی را توسط منصور، بدگمانی، ترس از شورش و نافرمانی گفته‌اند.<ref>طبری، تاریخ طبری، ۱۸۶۹م، ج۷، ص۴۹۲-۴۸۹؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۹۱.</ref> | ||
==پیوستن به دعوت بنی‌عباس== | ==پیوستن به دعوت بنی‌عباس== | ||
[[پرونده:Abumoslem.jpg|بندانگشتی|تندیس (نیم تنه) ابومسلم خراسانی در پارک ملت، مشهد، ایران]] | [[پرونده:Abumoslem.jpg|بندانگشتی|تندیس (نیم تنه) ابومسلم خراسانی در پارک ملت، مشهد، ایران]] | ||
در منابع تاریخی مربوط به زندگی ابومسلم، فردی به نام‌های موسی سراّج یا ابوموسی سراج<ref>خبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۱۲۵و۱۹۴.</ref> یا عیسی بن موسی سراج<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی‌التاریخ، ۱۴۰۲ق، ج۵، ص۲۵۴</ref> دیده می‌شود که مقیم [[کوفه]] بود. او در کار زین و لگام اشتغال داشت و ابومسلم شاگرد یا کارگرد او بوده است.<ref>مقریزی، المقفی، ۱۴۱۱ق، ج۴، ص۱۳۵.</ref> این فرد از طرفداران یا [[داعی بنی‌عباس|داعیان بنی‌عباس]] بوده<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۱۹۵.</ref> و ابومسلم از طریق او یا در سفر با او، با دیگر داعیان عباسی در [[عراق]] بخصوص کوفه آشنا گشت.<ref>بهرامیان و سجادی، «ابومسلم خراسانی»، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۲۲۶-۲۴۴.</ref> بعضی نیز نوشته‌اند که ابومسلم، بین سال‌های ۱۱۵ تا ۱۲۰ق رابط بین داعیان | در منابع تاریخی مربوط به زندگی ابومسلم، فردی به نام‌های موسی سراّج یا ابوموسی سراج<ref>خبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۱۲۵و۱۹۴.</ref> یا عیسی بن موسی سراج<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی‌التاریخ، ۱۴۰۲ق، ج۵، ص۲۵۴</ref> دیده می‌شود که مقیم [[کوفه]] بود. او در کار زین و لگام اشتغال داشت و ابومسلم شاگرد یا کارگرد او بوده است.<ref>مقریزی، المقفی، ۱۴۱۱ق، ج۴، ص۱۳۵.</ref> این فرد از طرفداران یا [[داعی بنی‌عباس|داعیان بنی‌عباس]] بوده<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۱۹۵.</ref> و ابومسلم از طریق او یا در سفر با او، با دیگر داعیان عباسی در [[عراق]] بخصوص کوفه آشنا گشت.<ref>بهرامیان و سجادی، «ابومسلم خراسانی»، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۲۲۶-۲۴۴.</ref> بعضی نیز نوشته‌اند که ابومسلم، بین سال‌های ۱۱۵ تا ۱۲۰ق رابط بین داعیان زندانی و آزاد و ابوموسی سراج بود.<ref>مقریزی، المقفی، ۱۴۱۱ق، ج۴، ص۱۲۸.</ref> این داعیان سپس ابومسلم را به ابراهیم بن‌محمد بن‌علی، معروف به [[ابراهیم امام]] معرفی کردند.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۵۳-۲۵۴.</ref> برخی نوشته‌اند ابومسلم با [[محمد بن‌علی]]، پدر ابراهیم نیز ارتباط داشت.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۵۴.</ref>{{یادداشت|محمد بن‌علی، نوه ابن‌عباس، بود.}} ابومسلم پس از فوت محمد بن‌علی نیز، به عنوان غلام آل‌مَعقل، بین دو داعی بنی‌عباس، بُکیر بن‌ماهان (زندانی در کوفه) و [[ابوسلمه خلال|ابوسلمه خلاَل]]، داماد بُکیر، واسطه پیام بود.<ref>طبری، تاریخ طبری، ۱۸۶۹م، ج۷، ص۱۹۸.</ref> این دو در ۱۲۵ق، اندکی پیش از کشته‌شدن [[یحیی بن زید|یحیی‌بن‌زید]] در [[جوزجان]]، همراه عده‌ای از داعیان [[خراسان قدیم|خراسان]] برای دیدن ابراهیم امام در [[مکه]] آمده بودند.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۴۵.</ref> پس از فوت بکیر، ابوسلمه با هدف آشکار کردن قیام و شروع پوشیدن جامه‌های سیاه به خراسان بازگشت و ابومسلم را نیز همراه خود برد.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۵۰.</ref> در۱۲۷یا۱۲۸ق ابومسلم همراه ابوسلمه، در شراة با ابراهیم امام دیدار داشت. برخی منابع نوشته‌اند ابراهیم از زیرکی ابومسلم تعریف کرد و ابوسلمه، او را به ابراهیم واگذار کرد.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۶۸.</ref> ابراهیم از او خواست کنیه و نام خود را تغییر دهد.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۶۸.</ref> | ||
==قیام علیه بنی‌امیه== | ==قیام علیه بنی‌امیه== | ||
| خط ۷۴: | خط ۷۴: | ||
==امام صادق و ابومسلم== | ==امام صادق و ابومسلم== | ||
فعالیت و قیام ابومسلم تا زمان مرگ او، هم‌زمان با امامت [[جعفر بن‌محمد]] بود. در برخی منابع، از ارسال دو نامه برای [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق]] توسط ابومسلم روایت شده است. [[مسعودی]] نوشته که امام به دو نامه ابومسلم جوابی نداده است.<ref>مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، | فعالیت و قیام ابومسلم تا زمان مرگ او، هم‌زمان با امامت [[جعفر بن‌محمد]] بود. در برخی منابع، از ارسال دو نامه برای [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق]] توسط ابومسلم روایت شده است. [[مسعودی]] نوشته که امام به دو نامه ابومسلم جوابی نداده است.<ref>مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۶۸.</ref> او در نامه دوم نوشته بود که هزار جنگجو در اختیار من است. به انتظار فرمانت هستیم.<ref>مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۶۸.</ref> اما فخر رازی آورده، جعفر بن محمد پاسخ داد: نه تو از یاران من هستی و نه این زمان، زمان من است.<ref>فخر رازی، المحصل، ۱۴۱۱ق، ص۵۹۱.</ref> [[اسد حیدر]]، معتقد است امام صادق بخاطر عدم صداقت و عدم وفاداری ابومسلم این پاسخ را داده است.<ref>حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۳۰۶.</ref> در برخی منابع، از واکنش مشابه امام جعفر در برابر دریافت دو نامه از [[ابوسلمه خلال]] گزارش شده است.<ref>مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۶۸؛ حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۳۰۶.</ref> او به آورنده نامه گفته است: مرا کاری با ابوسلمه نیست! او شیعه دیگران است.<ref>حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۳۰۶.</ref> [[مرتضی مطهری]] علت این جواب امام را علم او به مصادره زحمات و نتایج نهایی قیام و حکومت آینده توسط بنی‌عباس می‌دانست.<ref>مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار(ع)، ص۱۲۷.</ref> [[کلینی]] روایت دیگری را ثبت کرده که در شروع فعالیت ابومسلم در خراسان، افرادی مانند عبدالسلام بن‌نعیم و سدیر به جعفر صادق نامه نوشتند: ما شرایط را برای خلافت شما مناسب می‌بینیم. نظر شما چیست؟ امام صادق(ع) نامه‌ها را به زمین کوبید و گفت: افسوس! من امام و پیشوای آنها (ابومسلم و پیروانش) نیستم.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۳۳۱.</ref> | ||
==ارتباط ابومسلم با علویان و شیعیان== | ==ارتباط ابومسلم با علویان و شیعیان== | ||
در منابع تاریخی، دیدگاه واقعی ابومسلم درباره [[علویان]] و [[شیعیان]] مبهم و پراکنده است. طبری روایتی درباره ابومسلم نقل کرده که از ارتباط یا تمایل او به [[مغیرةبن‌سعید]]، رییس گروه [[غالیان]] در [[کوفه]](۱۱۹ق)، و نیز از آشنایی او با [[مالک بن‌اعین جهنی]]، از راویان امام صادق گزارش می‌داد.<ref>طبری، تاریخ طبری، ۱۸۶۹م، ج۷، ص۱۲۹.</ref> از موضع و فعالیت ابومسلم درباره قیام‌های [[زید بن علی|زیدبن‌علی]] (۱۲۲ق) و فرزندش [[یحیی بن زید|یحیی بن‌زید]] (۱۲۵ق) اطلاعی در دست نیست گرچه اخباری وجود دارد که عدم همکاری داعیان و طرفداران عباسی را با این قیام‌ها نشان می‌دهد.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۳۱-۲۳۰.</ref> ابومسلم در ۱۳۰ق پس از فتح مرو و [[بلخ]] و [[جوزجان]]، جنازه یحیی بن‌زید را | در منابع تاریخی، دیدگاه واقعی ابومسلم درباره [[علویان]] و [[شیعیان]] مبهم و پراکنده است. طبری روایتی درباره ابومسلم نقل کرده که از ارتباط یا تمایل او به [[مغیرةبن‌سعید]]، رییس گروه [[غالیان]] در [[کوفه]](۱۱۹ق)، و نیز از آشنایی او با [[مالک بن‌اعین جهنی]]، از راویان امام صادق گزارش می‌داد.<ref>طبری، تاریخ طبری، ۱۸۶۹م، ج۷، ص۱۲۹.</ref> از موضع و فعالیت ابومسلم درباره قیام‌های [[زید بن علی|زیدبن‌علی]] (۱۲۲ق) و فرزندش [[یحیی بن زید|یحیی بن‌زید]] (۱۲۵ق) اطلاعی در دست نیست گرچه اخباری وجود دارد که عدم همکاری داعیان و طرفداران عباسی را با این قیام‌ها نشان می‌دهد.<ref>اخبار الدولةالعباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۳۱-۲۳۰.</ref> ابومسلم در ۱۳۰ق پس از فتح مرو و [[بلخ]] و [[جوزجان]]، جنازه یحیی بن‌زید را از دار پایین آورد و بر آن نماز خواند و دفن کرد.<ref>اسد حیدر، الإمام الصادق و المذاهب الأربعة، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۳۸.</ref> او در همین سال دستور به کشتن [[عبدالله بن معاویه]]، نوه [[جعفر بن ابی‌طالب|جعفربن‌ابی‌طالب]] داد. عبدالله در ۱۲۷ق علیه بنی‌امیه قیام کرده بود و پس از شکست، به تصور دریافت کمک ابومسلم، به [[هرات]] آمده بود.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۸ق، ص۶۶.</ref> ابومسلم چند ماه پس از شروع خلافت [[سفاح]](۱۳۲ق)، [[سلیمان بن‌کثیر]] را به گمان همکاری با علویان گردن زد.<ref>اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۴۰۵ق، ص۱۵۹.</ref> او سپس جنبش [[شریک بن شیخ|شریک بن‌شیخ]] را در [[بخارا]] نیز سرکوب کرد و او را کشت. تعدادی از مورخان، شریک و ماهیت قیام او را [[شیعی]] دانسته‌اند.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۸ق، ص۱۵۹؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۸۶۹م، ج۶،ص۱۱۲.</ref> برخی نیز رضایت ابومسلم را در کشتن ابوسلمه توسط سفاح، ناشی از پی‌بردن به ارتباط او با علویان نوشته‌اند.<ref>ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۱۹۶؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۸۶۹م، ج۷، ص۴۴۹.</ref> | ||
==پس از مرگ== | ==پس از مرگ== | ||
| خط ۸۷: | خط ۸۷: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
*اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین، قم، مکتبةالحیدریة، ۱۴۰۵ق | *اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین، قم، مکتبةالحیدریة، ۱۴۰۵ق | ||
*ابن‌خلکان، شمس الدین، وفیات الاعیان، | *ابن‌خلکان، شمس الدین، وفیات الاعیان، بیروت، دار صادر، ۱۳۹۸ق. | ||
*اخبار الدولةالعباسیة، | *اخبار الدولةالعباسیة، تحقیق:عبدالعزیز الدوری، عبدالجبار المطلبی، بیروت، دارالطلیعة، ۱۹۷۱م/۱۳۵۰ش. | ||
*ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، ۱۴۰۲ق. | *ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، ۱۴۰۲ق. | ||
*ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، قاهره، مطبعة السلفیة، ۱۹۳۲م. | *ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، قاهره، مطبعة السلفیة، ۱۹۳۲م. | ||
*العیون و الحدائق، ج۳، ص۱۲۰، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۱م. | *العیون و الحدائق، ج۳، ص۱۲۰، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۱م. | ||
*التون، دانیل، تاریخ سیاسی واجتماعی خراسان در زمان حکومت عباسیان، ترجمه:مسعود رجب‌نیا، | *التون، دانیل، تاریخ سیاسی واجتماعی خراسان در زمان حکومت عباسیان، ترجمه:مسعود رجب‌نیا، تهران، انتشارات علمی وفرهنگی، ۱۳۶۷ش. | ||
*بهرامیان، علی؛ صادق سجادی، «ابومسلم خراسانی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، تهران، موسسه دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳ش. | *بهرامیان، علی؛ صادق سجادی، «ابومسلم خراسانی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، تهران، موسسه دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳ش. | ||
*بلاذری، احمد، انساب الاشراف، تحقیق: عبدالعزیز دوری، بیروت، | *بلاذری، احمد، انساب الاشراف، تحقیق: عبدالعزیز دوری، بیروت، جمعیة المستشرقین الالمانیة، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م. | ||
*حموی، یاقوت، معجم الأدباء، | *حموی، یاقوت، معجم الأدباء، بیروت، دار الغرب الإسلامی، الطبعةالأولی، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م. | ||
*حموی، یاقوت، معجم البلدان، | *حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار إحیاء الثراث العربی، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م. | ||
*حیدر، اسد، الإمام الصادق و المذاهب الأربعة، | *حیدر، اسد، الإمام الصادق و المذاهب الأربعة، بیروت، دار التعارف، ۱۴۲۲ق. | ||
*طبری، محمدبن‌جریر، تاریخ طبری، دخویه، لیدن، ۱۸۶۹م. | *طبری، محمدبن‌جریر، تاریخ طبری، دخویه، لیدن، ۱۸۶۹م. | ||
*فخر رازی، محمد بن عمر، المحصل، قاهره، مکتبه دار | *فخر رازی، محمد بن عمر، المحصل، قاهره، مکتبه دار التراث، چ اول، ۱۴۱۱ق. | ||
*کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، نشر اسلامی، چ چهارم، ۱۴۰۷ق. | *کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، نشر اسلامی، چ چهارم، ۱۴۰۷ق. | ||
*مسعودی، علی بن‌الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دارالهجرة، چ دوم، ۱۴۰۹ق. | *مسعودی، علی بن‌الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دارالهجرة، چ دوم، ۱۴۰۹ق. | ||
*نسفی، عمر، القند فی ذکر علماء سمرقند، تهران، نشر | *نسفی، عمر، القند فی ذکر علماء سمرقند، تهران، نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۸ش. | ||
*مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، | *مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۲۷ق/۲۰۰۶م. | ||
*مطهری، مرتضی، سیری در سیره ائمه اطهار، انتشارات صدرا، ۱۳۸۰ش. | *مطهری، مرتضی، سیری در سیره ائمه اطهار، انتشارات صدرا، ۱۳۸۰ش. | ||