بحار الانوار (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

مجلسی تلاش کرده است که در بحارالانوار تمام موضوعات و مسائل موجود را پوشش دهد. برای مثال، این مجموعه با عنوان کتاب العقل و الجهل آغاز و با مباحث مربوط به [[خداشناسی]] و [[توحید]]، [[عدل الهی]]، و تاریخ [[:رده:پیامبران|پیامبران]] ادامه پیدا می‌کند. از جلد ۱۵ تا ۵۳ چاپ ۱۱۰ جلدی، به تاریخ زندگی و فضایل [[پیامبر اسلام(ص)]] و [[حضرت زهرا(س)]] و [[امامان شیعه]] اختصاص دارد.

بحار الانوار به خاطر ذکر مستند بیشتر [[روایت|روایت‌های]] منقول از [[ائمه]] [[شیعه]]، باب‌بندی موضوعات، شرح و بیان بسیاری از روایات، تحقیقات گوناگون [[کلام|کلامی]]، تاریخی، [[فقه|فقهی]]، [[تفسیر]]ی، [[اخلاق]]ی، [[حدیث]]ی و لغوی، نزد محققان و پژوهشگران مقامی والا داشته است؛ چنانکه با وجود حجم زیاد، از همان روزگار تألیف، نسخه‌های خطی بسیاری از آن نوشته شده و با رواج صنعت چاپ، همه یا بخش‌هایی از آن بارها به چاپ رسیده است.

جلدهای مختلف این کتاب به صورت متفرقه به فارسی نیز ترجمه و منتشر شده‌اند. معروف‌ترین ترجمه آن کتابی است با نام [[مهدی موعود(عج) (کتاب)|مهدی موعود(عج)]] توسط [[علی دوانی]] که ترجمه جلد ۱۳ از چاپ ۲۵ جلدی است و به موضوع [[امام زمان(عج)]] اختصاص دارد.

محمد باقر مجلسی معروف به علامه مجلسی یا مجلسی دوم (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق)، از معروف‌ترین فقها و [[:رده:محدثان|محدثان]] در [[جهان اسلام]] است. وی از صاحب‌منصبان با نفوذ [[شیعه]] در عصر [[صفویه]] است. در علوم مختلف اسلامی مانند [[تفسیر]]، [[علوم حدیث|حدیث]]، [[فقه]]، [[اصول]]، تاریخ، [[رجال]] و [[درایه]]، [[فلسفه]]، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و [[علوم غریبه]] متخصص بود.

::سبب تألیف کتاب این است که من در دانش آموزی در انواع علوم حریص بودم و بعد از سپری کردن بخشی از عمر در دانش‌های گوناگون و اندیشیدن به ثمرات و غایات این علوم دریافتم که علم، تنها از چشمه [[وحی]] و روایات [[اهل بیت]] حاصل می‌شود و در [[آخرت]] تنها این دانش سودمند است. از این رو به اخبار و روایات معصومین(ع) پرداخته‌ام.<ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲.</ref>

او می‌گوید: «مانند این کتاب تاکنون نوشته نشده و امید است این کتاب، تا [[قیام امام زمان(عج)|قیام قائم آل محمد(ص)]]، مرجع فضلا و طالبان علم و منبع تحقیق تمام کسانی باشد که در پی تحصیل علوم [[ائمه اطهار]] هستند وی هم‌چنان اظهار امیدواری کرده که کتابش باعث خواری دشمنان بی‌دین و ذخیره‌ و مایه شادمانی و آرامش و نوری برای قیامتش باشد.<ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۶.</ref>

[[مجلسی دوم|مجلسی]] برای تألیف این کتاب، بسیاری از شاگردانش را به شهرها و کشورهای مختلف فرستاد تا کتب و نسخه‌های موجود روایی را پیدا کنند.<ref>قمی، الکنی و الالقاب، ۱۳۵۹ش، ج۳، ص۱۴۷.</ref> برای مثال او گزارش داده حتی برای به دست آوردن کتاب ''مدینة العلم'' [[شیخ صدوق]] که تصور می‌شد در [[یمن]] وجود دارد، گروهی را با هدایای فراوان به سوی حاکم آنجا فرستاد تا کتاب را به دست آورد.<ref>امین‌، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۱۸۳.</ref>

در تألیف بحار، بعضی از شاگردان مجلسی شامل [[میرزا عبدالله افندی]]، [[میر محمدصالح خاتون آبادی]]، [[ملا عبدالله بن نورالدین بحرینی]]، [[سید نعمت الله جزایری]] و [[آمنه خاتون مجلسی|آمنه خاتون]] خواهر علامه مجلسی با او همکاری کردند.<ref>مهدوی، زندگینامه علامه مجلسی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۲۲۶.</ref>

مجلسی عنوانی را برای هر جلد کتاب برمی‌گزید و در ذیل هر عنوان ابوابی را قرار می‌داد. او هر باب را با آیاتی از [[قرآن کریم]] که صریحاً یا به مدد قراین گوناگون تاریخی، [[حدیث|حدیثی]] و [[تفسیر|تفسیری]] با موضوع تناسب داشته آغاز کرده، سپس اقوال مفسّران (غالباً [[فضل بن حسن طبرسی|امین الاسلام طبرسی]] و [[فخر رازی]]) را در حدّ لزوم نقل کرده و آنگاه احادیثِ ناظر بر هر عنوان را با ذکر سند، به ترتیب شماره آورده است.‌

[[آقا بزرگ تهرانی]] می‌گوید: «بحارالانوار کتاب جامعی است که دربرگیرنده اخبار اهل بیت «علیهم السلام» است. تحقیقات دقیقی که بهتر از آن یافت نمی‌شود و باید گفت مانند این کتاب نه قبلاً نوشته شده است و نه در آینده نوشته خواهد شد.»<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۳۸۹ق، ج۳، ص۱۶.</ref>

[[امام خمینی]] می‌نویسد: «بحارالانوار اثر عالم و محدث بزرگ [[محمدباقر مجلسی]] است که تقریباً در برگیرنده ۴۰۰ کتاب و رساله است؛ بحارالانوار خود یک کتابخانه است و مصنف آن هنگامی که دید بسیاری از کتب حدیثی به واسطه کوچکی حجم و گذشت زمان در معرض نابودی و تلف شدن هستند، در صددتألیف آن بر آمد.»<ref>امام خمینی، کشف الاسرار، قم، ص۳۱۹.</ref>

همچنین نوع تحلیل‌ها و توضیحاتی که علامه دربارۀ احادیث می‌دهد، در فضای اخباری‌گری متعادل صورت گرفته و حتی آنجا که با مسائل عقلی برخورد می‌کند، با رویکردی کلامی و ظاهرگرایانه آن را نقد می‌کند، نه با رویکردی عقلی فلسفی، به همین خاطر برخی از متفکران شیعه معتقدند شرح‌ها و نکات علامه مجلسی از دقت کافی برخوردار نیستند.<ref>علامه طباطبایی، تعلیقات بر بحار الانوار، ۱۳۸۲، ص۱۰۲-۱۰۴.</ref> از این رو، بخشی از تفسیرها و تعبیرهایی که علامه مجلسی ذیل روایات اهل بیت، درباره عناوینی چون روح، نفس، عقل و... می‌آورد، مورد نقد این محققین قرار گرفته است. از جمله [[علامه طباطبایی]] در تعلیقه خود بر بخش‌هایی از بحارالانوار می‌نویسد: «... وشیوه احتیاط برای کسی که در مباحث عمیق عقلی وارد نیست، آن است که به ظاهر قرآن و احادیث مستفیضه تمسک کند و فهم حقایق آنها را به خداوند واگذارد، و از ورود به بحث‌های عمیق عقلی اثباتا و نفیا پرهیز کند.»<ref>علامه طباطبایی، تعلیقات بر بحار الانوار، ۱۳۸۲، ص۱۰۴. </ref> [[سید محسن امین]] نیز در [[اعیان الشیعه]] می‌نویسد: «بسیاری از بیانات، توضیحات و تفسیرهایی که علامه مجلسی برای احادیث و غیر آن نقل کرده است، شتابزده نوشته شده و این امر موجب کاهش فایده و وقوع اشتباه در این مطالب شده است.»<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۱۸۳.</ref>

[[مجلسی دوم|مجلسی]] در ابتدای کتاب بیش از ۳۸۷ کتاب از منابع [[شیعه|شیعی]] را نام می‌برد که نام ۲۵ مؤلف دیده می‌شود. وی از منابع [[اهل سنت]] برای حجت آوردن و تأیید روایات شیعی نیز استفاده کرده که تعداد آن‌ها به ۸۵ کتاب می‌رسد. او در تألیف بحارالانوار از منابع لغت و شروح نیز بهره برده است. مجلسی، منابعی را در حین تألیف کتاب نام می‌برد.<ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۶–۲۶.</ref>

بعد از امضای [[آیت الله بروجردی]] به عنوان مرجع اعلای شیعه در آن زمان مبنی بر عدم تجدید چاپ جلد هشتم کتاب، عده‌ای از کارشکنان با بهانه‌جویی جدیدی مبنی بر اینکه احتمال چاپ این کتب از سوی بقیه مراجع شیعه یا دولت [[ایران]] وجود دارد، مانع راه‌اندازی دارالتقریب و ورود فقه [[شیعه]] به [[الازهر]] شدند.

نخستین چاپ بحار الانوار، توسط محمدحسن اصفهانی امین دارالضرب، معروف به کمپانی و پس از او توسط فرزندش محمدحسین امین‌الضرب، در ۲۵ جلد، در سال ۱۳۱۵ق/۱۲۷۶ش به پایان رسید.<ref>مهدوی، صورت هزینه‌ها و مخارج چاپ بحار الانوار، مقدمه، ص۱۲.</ref> این چاپ به چاپ سنگی کمپانی مشهور شد. چاپ‌های دیگر توسط «[[دارالکتب الاسلامیه]]» و «[[مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث|آل البیت]]» است که در ۱۱۰ جلد به چاپ رسیده است. موسسه الوفاء [[بیروت]] هم این کتاب را به همراه تعلیقات عده‌ای از علما از جمله تعلیقات [[علامه طباطبایی]] منتشر کرده است.