طاهریان: تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش ۲|ماه=نوامبر|روز=۴|سال=۲۰۱۵|چند = 2}}

طاهریان، یکی از خاندان‌های با نفوذ و قدرتمند دستگاه خلافت [[عباسیان|عباسی]] در زمان [[مامون]] بودند که امارت [[خراسان بزرگ|خراسان]] را از سال ۲۰۶ بر عهده گرفتند و به شکل موروثی تا سال ۲۵۶ هجری بر مناطقی از شرق [[ایران]] حکومت کردند. تاریخ‌نگاران، حکومت طاهریان بر خراسان را نخستین حکومت نیمه مستقل ایران بعد از ورود [[اسلام]] به این سرزمین دانسته‌اند. درباره تمایل طاهریان به [[تشیع]] گزارش های ضد و نقیضی در منابع تاریخی منعکس شده و در حالی که برخی از روایات نشان از تمایل و علاقه طاهریان به [[آل علی]] و حتی نزدیکی آنان به تشیع دارد، روایاتی دیگر از رفتار سختگیرانه و دشمنی آنان با برخی از شیعیان و علویان حکایت می کند.

نسب طاهریان را چنین بر شمرده‌اند: طاهر بن حسین بن مصعب بن رزیق بن ماهان.<ref>یادگاری، پژوهشی در نسب طاهریان خراسان، ص 68</ref> منابع تاریخی، طاهریان را ایرانی تبار دانسته‌اند.<ref>منهاج سراج، طبقات ناصری، ج1، ص 190</ref> با این حال طاهریان به [[قبیله خزاعه]] وابسته بودند و از این رو با نسب خزاعی خوانده می‌شدند.<ref>تاریخ ایران کمبریج، ج 4، ص 81</ref>

مصعب بن رزیق دبیر [[سلیمان بن کثیر]] خزاعی، داعی عباسی بود و پیوند طاهریان با عباسیان از آن زمان به وجود آمده بود. بعدها مصعب از سوی خلیفه مهدی عباسی، والی شهر پوشنگ در خراسان شد.<ref>تاریخ ایران کمبریج، ج4، ص 81</ref>

طاهر بن حسین در زمان حضور مامون در خراسان، به وی پیوست و یکی از فرماندهان سپاه وی در مبارزه با برادرش امین بود. طاهر بعد از فتح بغداد مدتی را بر این شهر حاکم شد و بعد از چندی رئیس شرطه (نیروی نظامی که وظایفی شبیه پلیس امروز داشتند) بغداد شد. ریاست شرطه بغداد تا مدتی در خاندان طاهریان باقی ماند، به شکلی که هر گاه یکی از طاهریان به امارت خراسان می‌رفت، پسر یا برادرش در بغداد بر منسب رئیس شرطه بغداد می‌نشست.<ref>ابن اثیر، الکامل، ج 6، ص 362</ref>

نخستین فرد از خاندان طاهریان که بر [[خراسان بزرگ|خراسان]] حاکم شد، طاهر بن حسین ملقب به ذوالیمینین بود. طاهر بن حسین یکی از سرداران مامون بود که نقش موثری در پیروزی او بر برادرش امین و تصرف [[عراق]] داشت. بعد از اینکه مامون مرکز [[خلافت]] خود را از خراسان به عراق برد، طاهر بن حسین را حاکم خراسان و شرق ایران کرد.<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج8، ص 577</ref>

حکومت طاهریان نخستین حکومت نیمه مستقل در سرزمین ایران بعد از ورود اسلام بود. با اینکه مشروعیت حکومت طاهریان، از سوی خلیفه و قدرت آنان با حکم و اجازه خلیفه بود، اما امارت بر خراسان بین فرزندان طاهر ادامه یافت و آنان در حیطه حکومت خود به استقلال حکمرانی می کردند. <ref>باسورث، سلسله های اسلامی جدید, ص 46؛ ملایری، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال، ج 4، ص 31</ref> رقبای آنان در شمال و سرزمین طبرستان حکومت علویان زیدی بودند و در جنوب صفاریان بودند که در آغاز بر سیستان حکومت می کردند و سپس قلمروی خود را به خراسان گسترش دادند و در سال 259 با شکست طاهریان، جانشین آنان شدند.<ref>منهاج الدین سراج، طبقات ناصری، ج1، ص 195</ref>

حاکمان طاهری بر خراسان و مدت حکومت هر یک از آنان چنین است:<ref>منهاج الدین سراج، طبقات ناصری، 191-195</ref>

* طاهر بن حسین (205-207)

* طلحه بن طاهر (207-213)

* عبدالله بن طاهر (213-230)

* طاهر بن عبدالله (230-248)

* محمد بن طاهر (248-259)

در منابع تاریخی روایات متضادی درباره رفتار طاهریان در برابر [[شیعیان]] ثبت شده که تصمیم گیری درباره تمایل یا عدم تمایل آنان به تشیع را دشوار می سازد.

بر اساس گزارشی مشهور، طاهر بن حسین در روز آخر زندگی خود، در سال 207 هجری نام [[مامون]] را از خطبه انداخت<ref>گردیزی، زین الاخبار، ص297</ref> و بر اساس برخی روایات، به همین دلیل در همان شب طاهر را زهر خوراندند و به قتل رساندند.<ref>یعقوبی، البلدان، ص 142؛ تتوی، تاریخ الفی، ج2، ص1484</ref> بر اساس گزارش برخی از منابع متاخر طاهر بن حسین نه تنها نام مامون را از خطبه انداخت بلکه در عوض به نام قاسم بن علی یکی از نوادگان امام سجاد(ع) خطبه خواند.<ref>بناکتی، روضه الالباب، ص 160؛ رحمتی، بررسی نقش تشیع در قیام طاهر، ص205</ref>

نویسندگان طرفدار نظریه شیعه بودن طاهر بن حسین، افزون بر این روایت، که دلیل اصلی نویسندگان در انتساب تشیع به طاهریان است، شواهدی دیگری از زندگی طاهر بن حسین مطرح کرده اند از جمله اینکه او پیوندهای خانوادگی با شیعیان داشت و هنگامی که [[امام رضا]](ع) به خراسان آمد دیداری با آن حضرت داشت و او را احترام کرد و با او بیعت نمود.<ref>رحمتی، ص 201-202</ref>

درباره علاقه سایر طاهریان به شیعیان نیز شواهدی در منابع تاریخی وجود دارد. از جمله اینکه برخی گفته اند سلیمان بن عبدالله بن طاهر که فرمانده نبرد با حسن بن زید علوی بود به دلیل تمایل به علویان در این جنگ سستی کرد و از [[داعی کبیر|حسن بن زید]] شکست خورد.<ref>ابن خلدون، ديوان المبتدأ و الخبر، ج3، ص 357-358</ref>

بر اساس گزارشی دیگر، زمانی از عبدالله بن طاهر نزد مامون سعایت کردند و از علاقه او به اولاد علی(ع) سخن راندند و مامون برای اینکه او را امتحان کند، جاسوسی را نزد عبدالله فرستاد که او را به امامت قاسم بن ابراهیم بن طباطبا دعوت کند اما عبدالله بن طاهر از خیانت به مامون امنتاع کرد.<ref>ابن اثیر، الکامل، ج6، ص 402</ref> برخی این داستان را دلیلی بر شیعه نبودن طاهریان دانسته اند<ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص 270</ref> اما نقل چنین حکایتی به خودی خود نشان دهنده وجود شایعاتی درباره تشیع طاهریان دارد.

نویسندگانی که مخالف نظریه تشیع طاهریان هستند، روایت خطبه خواندن طاهر به نام یکی از علویان را قابل اعتماد نمی دانند و اظهار علاقه او به [[امام رضا]](ع) را نیز در راستای سیاست‌های [[مامون]] تفسیر می‌کنند و در مجموع دلایل تشیع طاهریان را ضعیف می دانند.<ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص270؛ ترکمنی آذر، تاریخ سیاسی شیعیان اثنی عشری در ایران، </ref> برخی از پژوهشگران نیز با بررسی رفتار سیاسی طاهریان در برابر عباسیان، این خاندان را از پیروان سرسخت و وفادار عباسیان به شمار آورده اند.<ref>فلاح زاده، رفتار سیاسی طاهریان در قبال خلافت عباسی</ref> آنان در عوض به برخی گزارش های تاریخی استناد می کنند که نشان دهنده رفتار دشمنانه برخی از اعضای خاندان طاهریان با شیعیان است.

درباره خود طاهر بن حسین نقل شده که هنگامی که در جنگ با امین [[بغداد]] را تصرف کرد و با مخالفت گروهی از علویان و شیعیان این شهر مواجه شد، با آنان بد رفتاری کرد و اموالشان را مصادره کرد. از دیگر دلایل دشمنی طاهریان با شیعیان، کشته شدن یحیی بن عمر بن یحیی علوی به دست محمد بن عبدالله بن طاهر است. یحیی بن عمر در زمان مستعین به سال 250 هجری در کوفه خروج کرد و خلیفه محمد بن عبدالله بن طاهر را رئیس شرطه بغداد بود، برای مقابله با او گسیل کرد و او یحیی را شکست داد و به قتل رساند.<ref>طبری، تاریخ امم و الملوک، ج9، ص 267-279</ref>

شاهد دیگر نیز اخراج [[فضل بن شاذان]] از نیشابور به فرمان عبدالله بن طاهر و نیز کشته شدن ابو یحیی احمد بن داود جرجانی از مولفان شیعه مذهب به دست محمد بن طاهر است.<ref>نجاشی، رجال، ص 454</ref>

{{پانویس|2}}

* ابن خلدون، ديوان المبتدأ و الخبر فى تاريخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأكبر، عبد الرحمن بن محمد بن خلدون (م 808)، تحقيق خليل شحادة، بيروت، دار الفكر، ط الثانية، 1408/1988.

* تاريخ الأمم و الملوك ، أبو جعفر محمد بن جرير الطبري (م 310)، تحقيق محمد أبو الفضل ابراهيم ، بيروت، دار التراث ، ط الثانية، 1387/1967.

* یادگاری،عبدالمهدی، [http://www.ensani.ir/storage/Files/20120426104229-2181-202.pdf| پژوهشی در نسب طاهریان]، مجله معارف اسلامی(سازمان اوقاف) » تابستان 1354 - شماره 21