سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

== سیره علوی ==

سیره علوی به طریقه و سیره رفتاری امام علی در ارتباط وی با خداوند، خود و خانواده و بررسی رابطه وی با جامعه اسلامی و روابط سیاسی، اقتصادی، فضایی و نظامی او می‌پردازد

ماهیت شناسی عبادت امیر المومنین

بر طبق سخن امام علی(ع)،  مردمى خدا را به اميد بخشش پرستيدند، اين پرستش بازرگانان است، و گروهى او را از روى ترس عبادت كردند و اين عبادت بردگان است، و گروهى وى را براى سپاس پرستيدند و اين پرستش آزادگان است.<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، کلمه ۲۳۷، ص۴۰۰.</ref>  جنس عبادت امام علی (ع) از نوع سوم بوده است.<ref>فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۳۶۱</ref> در خصوص سیره عبادی ایشان نکات ذیل قابل توجه است

از دید امیرالمومنین(ع) گفتار و رفتار بی اخلاص، هیچ ارزش و اعتباری ندارد.<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۱۳۶۶، ص ۱۹۷</ref> برخورد حضرت علی با [[عمرو بن عبدود]] در [[جنگ احزاب]] یکی از نمونه‌های اخلاص ایشان است.<ref>ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۳۸۱.</ref>

امام علی عبادت را منحصر در نماز و روزه نمی‌دانستند و فعالیت‌های اجتماعی را نیز اعمالی می‌دانستند که می‌توان به آن نگاه عبادی داشت.

در سیره عبادی امیر المومنین(ع) نماز اهمیت ویژه ای دارد آنقدر که ایشان پیش تازی خود در اقامه نماز در کنار پیامبر خدا را از امتیازات خود می‌دانستند.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص ۱۱۸</ref> نمازهای حضرت علی بسیار طولانی بود.<ref>ابن طاووس، فلاح السائل،۱۴۰۶ق، ص ۱۰۹</ref> وی به نماز شب اهتمام داشت. ابن کواء می‌گوید از وی شنیدم که گفت: از زمانی که سخن پیامبر را شنیدم که: «نماز شب، نور است» نماز شب را ترک نکرده‌ام.<ref>ابن شهر آشوب، المناقب، ۱۳۷۵ق، ج۲، ص ۱۲۳</ref>

*امام علی(ع) در نماز خود حضور قلب داشت. نوشته‌اند: تیری در پای حضرت نشست و خارج ساختن آن به سبب درد فراوان ممکن نشد. فاطمه(س) فرمود: آن را در حال نماز، از پایش درآورید. زیرا هنگام نماز احساس درد نمی‌کند و متوجه نمی‌شود. پس در حال نماز، تیر را از پای او خارج ساختند بدون اینکه دردی احساس کند یا متوجه شود.<ref>فیض کاشانی، المحجه البیضاء،۱۳۷۶ش، ج۱، ص ۳۹۷.</ref>

حضرت علی(ع) در محیط خانواده و با همسر و فرزندان و خویشاوندان نکاتی را مد نظر داشتند که می‌توان از آن به سیره عبادی حضرت علی یاد کرد   

امام علی در مورد رابطه خود با همسرش حضرت زهرا(س) می‌گوید: «به خدا سوگند! هیچ گاه فاطمه را به اکراه به کاری وانداشتم و او را ناراحت نکردم و خشمگین نساختم تا خداوند او را نزدی خویش برد و او نیز هیچ زمان مرا ناراحت و خشمگین نکرد و از دستور من سر نپیچید و هر گاه به او نگاه می‌کردم همه ناراحتی‌ها و اندوه‌ها و غم‌هایم را از یاد می‌بردم.»<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص ۱۳۴.</ref>

علی(ع) در خانه به فاطمه کمک می کرد. حضرت علی(ع) در خانه عدس پاک می‌کرد.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۱، ص ۱۳۲.</ref> امام صادق(ع) می فرماید: «امیر مومنان(ع) به خانه هیزم و آب می آورد و جارو می‌کرد و فاطمه(س) آسیاب و خمیر می کرد و نان می پخت»<ref>کلینی، الکافی،۱۴۰۷ق، ج۵، ص ۸۶.</ref>

امام علی خدمت به خانواده را دارای ثوابی بزرگ می‌داند و از ایشان نقل شده است که فرمودند:‌ «هر کس به اندازه یک درهم گوشت برای همسر و فرزندان خویش خریداری کند مانند کسی است که برده ای از فرزندان اسماعیل(ع) را آزاد ساخته است.»<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۵، ص ۳۲.</ref>

امام علی برای فرزند حقوقی قائل است. وی می فرماید: «  حق پدر بر فرزند آن بود كه فرزند در هر چيز، جز نافرمانى خداى سبحان، او را فرمان برد، و حق فرزند بر پدر آن است كه او را نام نيكو نهد و نيكش ادب آموزد و قرآنش تعليم دهد.»<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، کلمه ۳۹۹، ص ۴۳۳.</ref>

ایشان به فرزندانش در مورد فضیلت‌ها و ارزش‌های متعالی در زندگی سخن می‌گفت. نامه امام علی به فرزندش امام حسن که در نهج البلاغه نیز موجود هست مجموعه کاملی از توصیه‌هایی است که یک پدر می‌تواند به فرزند خود کند.

از نظر امام علی(ع)، خویشاوندان جایگاه مهمی در زندگی افراد دارند. به نظر ایشان، انسان هر مقدار كه ثروتمند باشد، باز از خويشاوندان خود بى نياز نيست كه از او با زبان و دست دفاع كنند. خويشاوندان انسان، بزرگ‏ترين گروهى هستند كه از او حمايت مى‌‏كنند و اضطراب و ناراحتى او را مى‏‌زدايند، و در هنگام مصيبت‌‏ها نسبت به او، پر عاطفه‌‏ترين مردم مى‏‌باشند..<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، خطبه ۲۳، ص ۶۹.</ref> امام علی به افراد توانگر هر خانواده ای سفارش میکند که به خویشاوندان خود توجه نمایند<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، خطبه ۱۴۲، ص ۲۶۲.</ref>. صله رحم از توصیه های ایشان به فرزندش بود<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، نامه ۳۱، ص ۵۳۵ .</ref> و  خود را پیشتاز صله رحم می دانست<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، خطبه ۱۳۹، ص ۲۵۹.</ref>.

حضرت علی(ع) در رفتارهای سیاسی خود با اصولی پایبند بودند که پایه‌های سیره سیاسی ایشان را شکل می‌دهد. برخی از این اصول عبارتند از:

صداقت بنیادی ترین اصل در سیره سیاسی حضرت علی است و از مهم ترین عوامل جاذبه‌های جاودانی حکومت علی(ع) بر دلها بوده است و نیز مرز روشن سیاست علوی و اموی است. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «سوگند به خدا، [[معاویه]] از من سياستمدارتر نيست، امّا معاويه حيله‌‏گر و جنايتكار است. اگر نيرنگ ناپسند نبود من زيرک‌‏‌ترين افراد بودم‏»<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، خطبه ۲۰۰، ص ۴۲۳.</ref>

حق مداری، مظهر صداقت سیاسی در حکومت علوی است. ایشان در سفارش نامه‌اش به مالک اشتر می‌نویسد: «حق را به صاحب حق، هر كس كه باشد، نزديک يا دور، بپرداز، و در اين كار شكيبا باش، و اين شكيبايى را به حساب خدا بگذار، گر چه اجراى حق مشكلاتى براى نزديكانت فراهم آورد، تحمّل سنگينى آن را به ياد قيامت بر خود هموار ساز.»<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، نامه ۵۳، ص ۵۸۷.</ref>

قانون، رشته استوار پیوند آفرین لایه های مختلف جامعه است و امام علی برای قانون احترام ویژه ای در نظر داشت. موضع حضرت علی(ع) در برابر قانون، به روشنی نشان دهنده آن است که او خود را در برابر قانون، صاحب اختیار نمی داند و چنین بود که سازشکاری را بر نمی تابید. در [[الغارات]] آمده است: « نجاشی که شاعر علی(ع) در جنگ صفین بود، در کوفه شراب نوشید و على عليه السّلام حد شراب را بر او اجرا کردند. اقدام حضرت علی براى خويشاوندان او بسيار گران تمام شد و آنها سخت ناراحت شدند و به حضرت علی اعتراض کردند. امام علی(ع) فرمودند: او خلاف شرع كرده و در روز ماه رمضان شراب ‏خورد و بايد قانون خداوند درباره او اجرا گردد، و كسى هم حق اعتراض ندارد، نجاشى از على عليه السّلام قهر كرد و كوفه را ترک گفت و به معاويه پيوست‏.<ref> ثقفی، الغارات، ۱۳۷۳، ص ۵۷۴.</ref>

امام علی در [[عهدنامه مالک اشتر]]، به وی توصیه می‌کند: « مبادا هرگز در كارى كه وقت آن فرا نرسيده شتاب كنى، يا كارى كه وقت آن رسيده سستى ورزى، و يا در چيزى كه (حقيقت آن) روشن نيست ستيزه جويى نمايى و يا در كارهاى واضح و آشكار كوتاهى كنى! تلاش كن تا هر كارى را در جاى خود، و در زمان مخصوص به خود، انجام دهى. »<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، نامه ۵۳، ص ۵۹۱.</ref>

امام علی به مالک اشتر توصیه کرد: برای سرپرستی کارها، افراد باتقوا، اهل دانش و اهل سیاست را برگزین<ref>ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص ۱۳۷.</ref>هم چنین از به کارگیری افراد خائن خودداری میکرد. خود ایشان می گوید: «مغیره بن شعبه به من پیشنهاد کرد معاویه را بر شام بگمارم و خود در مدینه باشم ولی از آن سرباز زدم و هرگز خداوند نبیند که گمراهان را به یاری گرفته ام.»<ref> نصر بن مزاحم،وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص ۵۲.</ref>

امام بر این باور بود که کارگزاران باید از حقوق مادی کافی برخوردار باشند. از نگاه امام علی(ع) برای پیشگیری از فساد و ایجاد زمینه‌های اصلاح، بهره‌مندی کارگزاران از درآمدی بایسته، ضروری است در این صورت متخلفان بهانه‌ای برای تخلف نخواهند داشت. امام علی در سفارشنامه خود خطاب به مالک اشتر می‌نویسد: « روزى فراوان بر آنان ارزانى دار، كه با گرفتن حقوق كافى در اصلاح خود بيشتر مى‌‏كوشند، و با بى‌‏نيازى، دست به اموال بيت المال نمى‏‌زنند، و اتمام حجّتى است بر آنان اگر فرمانت را نپذيرند يا در امانت تو خيانت كنند.»<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، نامه ۵۳، ص ۵۷۹.</ref>

نیروهای مسلح، دژهای استوار حراست از کیان جامعه هستند. از دیدگاه امام، نیروهای مسلح باید از توجه ویژه مسئولان برخوردار باشند. مسئولان باید با نیروهای نظامی، تعاملی چونان تعامل پدر با فرزند داشته باشد.<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، نامه ۵۳، ص ۵۷۵-۵۷۷.</ref>

در هر حکومتی، وجود تشکیلاتی که نظر بر رفتار کارگزاران و نگران لغزش‌ها، تخلف‌ها و ناهنجاری‌های اداری باشد، ضروری است. امام علی(ع) بر مراقبت از کارمندان نظام اسلامی و نظارت بر رفتار کارگزاران از طریق تشکیلاتی اطلاعاتی، تأکید می‌ورزید تا این که مبادا کارگزاران در انجام دادن وظایف کوتاهی کنند و با تکیه بر قدرت و مسندی که در اختیار دارند به حقوق مردم، تجاوز روا دارند.

و از همكاران نزديكت سخت مراقبت كن، و اگر يكى از آنان دست به خيانت زد، و گزارش جاسوسان تو هم آن خيانت را تأييد كرد، به همين مقدار گواهى قناعت كرده او را با تازيانه كيفر كن، و آنچه از اموال كه در اختيار دارد از او باز پس گير، سپس او را خوار دار، و خيانتكار بشمار، و طوق بد نامى به گردنش بيفكن.»<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، نامه ۵۳، ص ۵۷۹</ref>

امام علی(ع) برای این که جلو رشوه‌خواری را در نظام اداری بگیرد، گرفتن هدیه را نیز ممنوع اعلام کرد.

از دیدگاه امام علی(ع) کارگزاران باید رد عین قاطعیت، از مدارا و رفق برخوردار باشند. ایشان خشونت مطلق را آفت مدیریت می‌داند، همان‌گونه که نرمش بی‌حساب و سهل‌انگاری در حق‌گزاری در اداره امور مردم را زیانبار تلقی می‌کند. امام علی در نامه‌ای به خطاب به یکی از کارگزارنش که در بیت المال خیانت کرده بود چنین می‌نویسد:« اى كسى كه در نزد ما از خردمندان بشمار مى‏‌آمدى، چگونه نوشيدن و خوردن را بر خود گوارا كردى در حالى كه مى‌‏دانى حرام مى‏‌خورى! و حرام مى‌‏نوشى!... پس از خدا بترس، و اموال آنان را باز گردان، و اگر چنين نكنى و خدا مرا فرصت دهد تا بر تو دست يابم، تو را كيفر خواهم كرد، كه نزد خدا عذر خواه من باشد، و با شمشيرى تو را مى‌‏زنم كه به هر كس زدم وارد دوزخ گرديد.

سوگند به خدا! اگر حسن و حسين چنان مى‏‌كردند كه تو انجام دادى، از من روى خوش نمى‏‌ديدند و به آرزو نمى‏‌رسيدند تا آن كه حق را از آنان باز پس ستانم، و باطلى را كه به دستم پديد آمده نابود سازم.»<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، نامه ۴۱، ص ۵۴۹.</ref>

حضرت علی نسبت به توسعه آموزش و پرورش در میان مردم جامعه عنایت داشت. امام باقر(ع) نقل می‌کنند که هنگامی که حضرت علی(ع) نماز صبح را به جا می‌آورد، در حال تعقیب نماز بود تا خورشید طلوع می‌کرد. هنگام طلوع خورشید، تهی‌دستان و مستمندان و دیگر قشرهای مردم، نزد او جمع می‌شدند و او به آنان، فقه و قران می‌آموخت و در ساعتی خاص از این جلسه برمی‌خاست.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص ۱۰۹</ref> وی به فرمانداران خودش نیز توصیه می‌کرد که به افراد بی‌سواد آموزش دهند و با دانشمندان هم‌نشین باشند.<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، نامه ۶۷، ص ۶۰۹.</ref> وی به فرمانداران خود دستور داده بود که از برهم زدن سنت‌های پسندیده دست بردارند.<ref>نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه ۵۳، ص ۵۷۳.</ref> حضرت علی مقابله با سنت‌های ناپسند را از ویژگی‌های فرمانداران عادل می‌داند.<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، خطبه ۱۶۴، ص ۳۱۱.</ref>

حضرت علی(ع) در رفتارهای سیاسی خود با اصولی پایبند بودند که پایه‌های سیره سیاسی ایشان را شکل می‌دهد. برخی از این اصول عبارتند از:

در شرح نهج البلاغه آمده است که امیر المومنین(ع) با دستانش کار می‌کرد، زمین را می‌کاشت، آبیاری می‌کرد، درخت خرما می‌کاشت و همه اینها را شخصا خود انجام می‌داد<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۵، ص ۱۴۷.</ref> از حضرت علی(ع) نقل شده است که فرمود: « در سپیده‌دم روان شدن هیچ یک از شما در راه خدا، گران‌مایه تر نیست از سپیده دم روانه شدن کسی که برای فرزندان و خاندانش، آنچه را که آنها را سامان بخشد، می‌جوید»<ref>مغربی، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص ۱۵.</ref>

حضرت علی به فرمانداران خود دستور می‌داد که نسبت به آبادانی شهرها توجه داشته باشند<ref> یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بی تا، ج۲، ص ۲۰۳</ref>. ایشان نسبت به توسعه کشاورزی<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۰، ص ۴۷.</ref>، صنعتی<ref>کلینی، کافی،۱۴۰۷ق، ج۵، ص ۱۱۳.</ref> و تجاری<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص ۳۱۹.</ref> توصیه می‌کردند.  

امام علی در بازارها راه می‌رفت و تازیانه‌ای در دست داشت که با آن، کم‌فروشان و نیرنگ‌بازان در تجارت مسلمانان را تنبیه می‌کرد. اصبغ گوید: روزی به وی گفتم: ای امیر مومنان! شما در خانه بنشینید و من به جای شما این کار را بر عهده می‌گیرم. فرمود: ای اصبغ برایم خیرخواهی نکردی.<ref> مغربی، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص ۵۳۸.</ref>