حسن خلق: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حُسنِ خُلق''' ؛ اصطلاحی اخلاقی به معنای خوی خوش و اخلاق و برخورد نیکو با دیگران و از [[:رده:فضایل اخلاقی|فضایل اخلاقی]] که در [[حدیث|روایات]] [[معصومین]] ستایش شده است. [[امام صادق]] (ع) حسن خلق را یکی از ۱۰ صفت انبیای الهی برشمرده است. در روایات [[امامان شیعه]] برای این فضیلت [[اخلاق اسلامی|اخلاقی]] آثار دنیوی و [[آخرت|اخروی]] فراوانی برشمرده شده که برخی از آن‌ها عبارتند از: جبران کمبود [[عبادت]]، افزایش [[رزق]]، جلب محبت و ایجاد لطافت در گفتار.

حُسن خلق(به عربی: حسن الخلق) ترکیب اضافی به معنای نرم‌خویى و خوش‏‌گفتاری و گشاده‌‏رویى در برخورد با دیگران است.<ref>علم اخلاق اسلامى (ترجمه جامع السعادات)، ج 1، ص 373.</ref> اما معانی دیگری نیز برای آن آورده‌اند از جمله:

#اعتدال در قوای [[قوه عاقله|عقلی]] و [[قوه غضبیه|غضبی]] و [[قوه شهوانیه|شهوانی]] که درون فرد را از انوار افاضات علوم و معارف الهی، درخشان و اعضای او را به طاعات و وظایف مشغول می‌کند. این حالت درونی با علاماتی همچون معاشرت نیکو با مردم و بروز صفاتی مانند خوش‌برخوردی، [[محبت]]، [[صدق|راستی]] و ... شناخته می‌شود. در این معنی، حُسن خلق تابع استقامت تمام اعضای ظاهری و باطنی و زیبایی صورت درونی انسانی در اثر این تناسب اخلاقی است.<ref>شرح الكافي، ج 8، ص 287.</ref> همانطور كه حسن ظاهری با زيبايی و تناسب همه‌ی اعضا محقق می‌شود، حسن خلق كه زيبايی باطنی است نيز با زيبايی همه‌ صفات و اخلاق محقق می‌شود.<ref>شرح أصول الكافي، ج۱، ص 419.</ref>

#اینکه فرد همتی جز خدا نداشته باشد و جلوه‌ی الهی را مشاهده کند و جفای خلق را به آن انگیزه تحمل نماید.<ref>آداب و اخلاق در اسلام / ترجمه تنبيه الخواطر، ص174</ref>

*[[مکارم اخلاق]]: که طبق روایات، عبارت است از طیفی از اخلاق متعالی که مورد عنایت ویژه‌ی اولیای دین قرار گرفته اند؛ یا به این جهت که ریشه برای همه‌ی اخلاق دیگر هستند و یا دارای برجستگی خاصی در کمال‌یابی انسان هستند. [[پیامبر اکرم (ص)]] فرمود:

::ای [[علی (ع)|علی]]، سه چیز است که از مکارم اخلاق در [[دنیا]] و [[آخرت]] است: با کسی که از تو بریده بپیوندی، به کسی که تو را محروم کند عطا کنی، کسی که به تو بدی کرده را ببخشی. <ref>تحف العقول عن آل الرسول، ص 7.</ref>

در روایت دیگری این صفات را بهترین اخلاق در دنیا و آخرت شمرده‌اند.<ref>الزهد، ص15</ref>

[[امام صادق (ع)]] فرمود:

::مکارم اخلاق از مختصات سرشتی انبیای الهی است که اگر آن‌ها را در خود یافتید خدا را شکر کنید وگرنه آن‌ها را از خدا خواسته و برای به‌ دست آوردن آن‌ها تلاش کنید و آن ها 10 صفت‌اند: [[یقین]]، [[قناعت]]، [[صبر]]، [[شکر]]، [[بردباری]]، حسن خلق، [[سخاوت]]، [[مروت]]، [[غیرت]]، [[شجاعت]].<ref>أعلام الدين في صفات المؤمنين، ص118</ref>

در حدیث دیگری، صدق و ادای امانت هم افزوده شده‌اند.<ref>الکافی، ج 2، ص 56.</ref>

*خلق عظیم: که خدای متعال، پیامبر (ص) خود را به آن می‌ستاید.<ref>سوره قلم، آیه 4</ref> و همان مکارم تکمیل شده است که طبق روایت فوق در همه انبیا مسجّل بوده و در پیامبر اکرم (ص) به کمال رسید؛ چنانکه فرمود:

:::من مبعوث شدم تا مکارم اخلاق را به کمال برسانم.<ref>بحارالانوار، ج 67، ص 373.</ref>

[[قرآن کریم]]، پيامبر اكرم را با اخلاق عظيم كه بسيار زيبا است مي‌ستايد<ref>قلم: 4</ref> و خدای متعال، علت برتری آن حضرت بر ساير انبيا را حسن خلق می‌داند.<ref>ارشاد القلوب، ج1، ص 205.</ref>

در روایات نبوی صاحب خُلق حَسَن، برترین موزون در میزان<ref>قرب الإسناد، ص143</ref> و همتای [[روزه|روزه‌دار]] [[شب زنده‌داری|شب‌زنده‌دار]] دانسته‌ شده است.<ref>تحف العقول، ص 45.</ref>

از پیامبر اکرم (ص) درباره این ملکه اخلاقی احادیث ارزشمندی نقل شده که برخی از آنها عبارتند از:

::#حسن خلق زمامی از رحمت خدا برای صاحب آن است كه يك سر زمام به دست فرشته‌ای است كه آن را به سوی خير می‌كشاند<ref>شعب الایمان، ج 6، ص 2736.</ref>

::#حسن خلق، نیمی از دین است<ref>الخصال، ج 1، ص 30</ref>

::#كامل‌ترين شما در [[ایمان]]، خوش‌خوترين شما است.<ref>شعب الایمان، ج 6، ص 2718.</ref>

::#اگر خوش خلقی تجسم می‌یافت، زیباترین مخلوق بود.<ref>بحارالانوار، ج 68، ص 394.</ref>

::#بیشترین چیزی که امت من را به [[بهشت]] می‌برد، [[تقوا]] و حسن خلق است.<ref>الكافي، ج 2، ص 100.</ref>

:::بهترین شما خوش خوترین شما با همسرانشان است.<ref>الأمالي، ص 392.</ref>

[[امام علی (ع)]] فرمود:

::خداوند اخلاق نیکو را وسیله اتصالی بین خود و بندگانش قرار داده است پس لازم است بر هر یک از شما که به خلقی از اخلاق نیکو چنگ زند.<ref>نزهة الناظر و تنبيه الخاطر، ص 52.</ref>

::عنوان (معرّف) نامه‌ی عمل [[مومن]]، حسن خلق اوست.<ref>تحف العقول، ص200</ref>

[[امام باقر (ع)]] نیز فرمود:

::همین اخلاق نیکویی که بین مردم است، زینت برای [[اسلام]] یک انسان است.<ref>مشكاة الأنوار، ص 240.</ref>

#گرایش به [[اسلام]] و دین حق: در حدیث آمده است که رسول اکرم، برخی از اسیرانی که مستحق مرگ بودند را به علت داشتن 5 صفت زیبا که یکی از آن­ها حسن خلق بود، مجازات نکرد و هنگامی که آن افراد به اهمیت این صفت نزد رسول خدا پی بردند، مسلمان شدند.<ref>الأمالي صدوق، ص 271.</ref>

#رسيدن به درجات والای ايمان؛ رسول خدا كه به سبب بزرگى شرافت اين صفت نیکو به آخرين درجه ایمان دست يافت و به اوج و نهايت آن رسيد<ref>علم اخلاق اسلامى، ج 1، ص 378.</ref> و فرمود: شبيه‌­ترين شما به من خوش­خوترين شما است.<ref>عيون أخبار الرضا، ج‏2، ص 50.</ref>

#جبران کمبودهای عبادی: [[امام صادق (ع)]] فرمود: گاهی بنده در مراتب [[عبادت]] دارای کمبودی است اما خداوند با خوش‌خلقی، بنده را به درجه‌ی [[شب زنده‌داری|شب‌زنده‌دار]] [[روزه|روزه‌دار]] می‌رساند.<ref>الکافی، ج 2، ص 102.</ref>

#ازدیاد [[رزق]]؛<ref>تحف العقول، ص 373.</ref>

#آبادسازی شهرها؛<ref>تحف العقول، ص 395.</ref> نکته: اثر ازدیاد رزق و آبادی شهرها به [[ایمان]] افراد ربطی ندارد و حتی اگر افراد [[فسق|فاسق]] هم باشند این نتیجه بر حسن خلق آنان مترتب است.<ref>أعلام الدين، ص 294.</ref>

#جلب دوستی<ref>تحف العقول ص 356.</ref> و تقویت دوستی موجود.<ref>تحف العقول، ص 45.</ref>

#ايجاد لطافت در گفتار.<ref>غررالحكم و دررالكلم، ص 255.</ref>

#دعوت کننده دیگران به دین.<ref>الکافی، ج 7، ص 77.</ref>

#همتایی با [[جهاد|مجاهد]]؛ امام صادق (ع) فرمود: خداوند برای حسن خلق بنده ثواب و اجر مجاهدی را عطا می‌کند که همواره از بامداد تا شامگاه در راه خدا مجاهده کند.<ref>الکافی، ج 2، ص 101.</ref>

#جلب همه خوبی ها در دنیا و آخرت: همانطور که پیامبر اکرم (ص) فرمود: حسن خلق، خیر دنیا و آخرت را برای فرد جمع می­‌کند<ref>الخصال، ج 1، ص 42.</ref> همچنین روایت شده که خداوند هیچ خیری در دنیا و آخرت به کسی نمی‌دهد مگر با حسن خلق و حسن نیت.<ref>غررالحكم و دررالكلم، ص92</ref>

#نجات از هول‌ صراط: پیامبر اسلام (ص) در خوابی که آن را عجیب توصیف کردند فرمود: فردی از امتم را دیدم که بر روی [[صراط]] چون کسی که تندبادی به او بخورد بر خود می‌لرزد و ناگهان خوش‌خلقی او، به یاری او آمد و او را نجات داد.<ref>فضائل الأشهر الثلاثة، ص 112 و 113.</ref>

#تضمین قطعی بهشتی شدن:‌ پیامبر اكرم (ص) فرمود: صاحب حسن خلق، قطعا در بهشت است.<ref>عيون أخبار الرضا، ج‏2، ص 31.</ref>

#اعتبار اجتماعی: حسن خلق جایگزین شرافت قومی و خانوادگی می‌شود و به افراد، اعتبار اجتماعی می‌بخشد.<ref>غررالحكم و دررالكلم، ص255</ref>

#جلب محبت و دوستی.<ref>غررالحكم و دررالكلم، ص244</ref> که هم محبت الهی و هم محبت مردم را شامل می­‌شود.

#طهارت از [[گناه]]: در روایت است خوش‌خویی با خانواده و مردم اگر با سه صفت دیگر یعنی «وفا به وعده‌های با خدا، [[راستگویی]] و [[حیا]] از زشتی‌های نزد خدا و مردم» همراه شود، همه‌ی گناهان فرد را فرو می‌ریزد حتی اگر سراپای او را فراگرفته باشند.<ref>الأمالي مفید، ص 166 و 167</ref> پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم فرمود: خوش‌خویی گناهان را چون آب که نمک را ذوب می­کند از بین می‌برد.<ref>جامع الأخبار، ص 107.</ref> زیرا این صفت، ریشه‌ها و بنیان‌های گناه و آلودگی را برمی‌اندازد.

#تکمیل کننده‌ی ایمان: در روایت آمده است که حسن خلق اگر با [[صدق]] و ادای امانت و حیا، همراه شود، ایمان فرد را تکمیل می‌کند.<ref>الکافی، ج 2، ص 99 و 100.</ref>

#اصلاح نظام خانواده: پیامبر اكرم (ص) فرمود: هرگاه خداوند اراده کند خیر و خوبی به خانواده ای برساند، حسن خلق و [[رفق]] را نصیب آنان می کند.<ref>بحار الأنوار، ج68، 394.</ref>

#دور کردن [[کبر]] و [[غرور]]<ref>نقطه‌‏هاى آغاز در اخلاق عملى، ص 538.</ref>

#مستحكم شدن پيوند اجتماعى مسلمانان.<ref>معاني الأخبار، ص 317.</ref>

از آن­جا که این فضیلت اخلاقی دارای مفهوم بسیار گسترده‌­ای است تا حدی که مورد سوءبرداشت نیز قرار می­‌گیرد، منابع اسلامی با بیان نشانه‌ها و مصادیق حسن خلق، سعی در ارائه‌ی درک بهتری از معنای حسن خلق و نیز عملیاتی نمودن تعریف مفهومی آن برای دستیابی آسان به این صفت والا نموده‌اند. این مصادیق عبارتند از:

#تبسم بر لب داشتن هنگام گفتگو با مومنین.<ref>آداب و اخلاق در اسلام، ترجمه تنبيه الخواطر، ص 75.</ref>

#شوخی و مزاح.<ref>الکافی، ج 2،‌ ص 663.</ref>

#عطا و بخشش: [[امام صادق (ع)]] فرمود: اگر با هر کس معاشرت کردی دست بالا داشته باش. زیرا حسن خلق، ضعف عبادت را جبران و مومن را به درجه‌ی شب‌زنده‌دار روزه‌دار می‌رساند.<ref>الکافی، ج 2،‌ ص 102.</ref> این حدیث می‌رساند كرم (بخشش) نیز نوعی حسن خلق است.<ref>مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، ج 8، ص 173</ref> زیرا دست بالا یعنی نفع رساننده (هر نفعی)<ref>الوافی، ج 4، ص 423.</ref> و این سودرسانی در مورد خانواده در اولویت است. زیرا قانون در انفاق مالی و هر خیر رسانی این است که از خانواده و افرادی که تحت تکفل و چشم به دست سرپرست خود هستند شروع شود.<ref>شعب الایمان، ج 3، ص 1235.</ref> چنانکه [[امام علی]] (ع) یکی از محورهای حسن خلق را توسعه دادن امکانات خانواده [در حد متعارف و دور از اسراف] معرفی نمودند.<ref>بحارالانوار، ج 68، ص 394.</ref>

#[[تواضع]]، بشاشت و خوش‌­کلامی: هنگامی که یکی از اصحاب امام صادق (ع) از ایشان درباره‌ی اندازه‌ی حُسن خلق سوال نمود ایشان فرمود: این است که با رفتاری متواضعانه و ملایم و گفتاری نیکو و دل‌پسند و چهره‌ای گشاده با او برخورد کنی.<ref>الکافی، ج 2،‌ ص 103.</ref>

#سلام كردن و بذل تحيت: امام علی (ع) فرمود: بذل تحیت، از محاسن اخلاق است.<ref>غررالحکم و دررالکلم، ص 435.</ref>

#انعطاف و الفت گرفتن با ديگران: [[پیامبر اکرم (ص)]] در شرح صفات خوش‌خويان فرمود: آنان كه نرم و الفت گيرنده و مورد الفت ديگران هستند.<ref>شعب الایمان، ج 6، ص 2719.</ref>

#رفتاری که دوست داریم با ما صورت گیرد: از [[امام رضا (ع)]] درباره‌ی حسن خلق سوال شد فرمود: طوری با مردم رفتار کنی که دوست داری با تو آن‌گونه رفتار کنند.<ref>ارشاد القلوب، ج 1، ص 134 و 135.</ref>

#خوش‌رویی، خوبی کردن و منع آزار خود از دیگران: بزرگان اخلاق گفته‌­اند حسن خلق دارای سه محور است: خوشرويي، بازداشتن آزار از ديگران، رسانيدن خوبی به ديگران.<ref>شعب الایمان، ج 6، ص 2746.</ref>

#تعاون با مومنین.

#[[صبر]] بر اذیت<ref>صحیح بخاری، ص 1236 - 1239.</ref>

بزرگان ما آیات قرآنی زیر را مبیّن علامات حُسن خلق دانسته و افزوده‌اند اگر همه‌ی این صفات در کسی وجود داشته باشد، آن شخص دارای حسن خلق است و اگر هیچ‌یک از این صفات در شخصی نباشد، او دارای سوء خلق است و اگر برخی از صفات خوب یا بد را دارا باشد، دارای همان مرتبه از حسن خلق یا سوء خلق است:

#المؤمنون : آیات 1 تا 10

#الأنفال : آیات 2 تا 4

#الفرقان : 63 تا 75

#تلقین ارزش حسن خُلق به نفس: زیرا نيرومندترين انگيزه بر كسب و مواظبت حسن خُلق در اين است كه متذكّر شرافت و ستودگى آن در نزد عقل و شرع باشد.<ref>علم ‏اخلاق ‏اسلامى، ج 2، ص 375.</ref>

#محبت الهی: مهم‌ترین سبب خوش‌خویی، تلاش برای دست‌یابی به محبت الهی است که ‌می‌تواند خوش‌خلقی را به طور نهادینه و به تبعیت از خلق خوش محمدی در انسان اخلاق‌جو نهادینه کند؛ همانطور که امام صادق عليه‌السلام فرمودند: خداوند پیامبرش را بر اساس محبت خود تأدیب نمود و بعد به او فرمود: قطعاً این اخلاق تو اخلاقی بس عظیم است.<ref>الأصول الستة عشر، ص 172.</ref> پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم فرمود: اخلاق از عطایای الهی است و هرگاه خداوند بنده­ای را دوست داشته باشد، به او خُلقی نیکو عطا می‌کند و هرگاه او را دشمن بدارد، به او خُلقی زشت می‌دهد.<ref>الإختصاص، ص 225.</ref>

#حیا: زیرا روایت است که خوش‌خلقی و خوش‌رویی از آثار حیا هستند.<ref>علل الشرائع، ج 1، ص 113.</ref>

#رأفت قلبی: که ضد قسوت است، فرد را به حسن خلق دعوت می‌کند.<ref>شرح الكافي، ج 1، ص 291.</ref>

#تکرار اخلاق زیبا: تا کم کم ملکه گردند.<ref>آداب و اخلاق در اسلام، ترجمه تنبيه الخواطر، ص 181.</ref> زیرا اخلاق نيكو را می‌‏توان با عادت و تمرين به دست آورد و تمرين و رياضت هم جز اين نيست كه در آغاز كارهايى را از روى زحمت انجام دهد تا سرانجام عادى و طبيعى گردد مانند هر کار و شغل دیگر که ممارست می‌خواهد. <ref>آداب و اخلاق در اسلام، ترجمه تنبيه الخواطر، ص 185.</ref>

#معاشرت با اهل اخلاق زیبا: با اهل دانش، خير، صلاح، ديانت و عفاف هم‏نشينى كند تا بر زىّ آنها درآيد و به اخلاق آنان متخلّق شود، و از اهل شر و فساد كه مايل به دنيا و لذّات دنيايند، دورى كند، تا اينكه طبعش به رفتار آنها علاقه و ميل پيدا نكند و به هلاكت افتد.<ref>آداب و اخلاق در اسلام، ترجمه تنبيه الخواطر، ص185</ref>

#دعای متضرعانه: از صمیم قلب و با حالت نیاز؛ همانطور که امام صادق عليه‌السلام فرمود: برای دست‌ یافتن به اخلاق زیبا به درگاه الهی تضرع کنید.<ref>الأمالي مفید، ص 192.</ref>

#توجه به سلامت جسم: زیرا غلبه‌ی اخلاط ناسالم بر بدن (طبق مبانی طب سنتی – روایی) و نیز استرس و اضطراب و ناراحتی عصبی، زمینه‌ی بدخلقی را ایجاد و فرد را از اخلاق نیک محروم می‌کنند. در روایات نیز به این مساله توجه شده است همانطور که حضرت رسول فرمودند: کشمش بخورید که اعصاب را محکم نموده، اندوه را از بین برده و خلق را نیکو می‌کند.<ref>الخصال صدوق، ج 2، ص 344.</ref>

نکته: یافتن صفت حسن خلق با دوام یافتن اخلاق حسنه است نه تکرار و صدور موقت آن‌ها<ref>آداب و اخلاق در اسلام، ترجمه تنبيه الخواطر، ج‏1، ص 91.</ref>

#خدای متعال در حدیث قدسی فرمود: دین اسلام را جز سخاوت و حُسن خُلق اصلاح نمی‌کند.<ref>تحف العقول عن آل الرسول صلى‌الله‌عليه‌و‌آله، ص45</ref>

#در دو روایت جداگانه نبوی صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم اين دو صفت به عنوان بزرگترین اخلاق خدای متعال معرفی شده‌اند و فرمود: اساساً ولی خدا جز بر سخاوت و حُسن خُلق سرشته نشده است.<ref>الجعفريات (الأشعثيات)، ص 151.</ref>

#رسول خدا فرمود: امکان ندارد سوء خُلق و بُخل هر دو با هم در مسلمانی جمع شوند.<ref>الخصال صدوق، ج 1، ص 75.</ref>

#در تفسیر «خُلق عظیم» از امام صادق علی عليه‌السلام روایت است که سخاوت و حُسن خُلق است.<ref>الأمالي، طوسی، ص 302.</ref>

#امام کاظم عليه‌السلام فرمود: سخاوتمندی که حُسن خُلق نیز داشته باشد، در پناه خدای متعال است.<ref>تحف العقول، ص 412.</ref>