کاربر ناشناس
تفسیر موضوعی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
imported>Lohrasbi بدون خلاصۀ ویرایش |
imported>Lohrasbi بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۵۹: | خط ۵۹: | ||
# برخی گرایش‌های انحرافی در تفسیر مانند افراط در گرایش تفسیر علمی و تأویل و باطن‌گرایی در تفسیر قرآن موجب شد بعضی دانشمندان تفسیر موضوعی را به ویژه در حوزه مفهوم شناسی واژه‌های قرآن راهی مطمئن برای دستیابی به دلالت‌های صحیح و دریافت مفاهیم عصر نزولی الفاظ دانسته، بر آن تأکید کنند.<ref>دایرة المعارف الاسلامیه، ج۵، ص۳۶۷؛ التفسیر البیانی، ج۱، ص۱۰ - ۱۱</ref> بدین ترتیب در حدود نیمه قرن چهاردهم موج گسترده‌ای از رویکرد به تفسیر موضوعی برخاست و به سرعت روبه گسترش نهاد.<ref>نک: مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص۱۷</ref> | # برخی گرایش‌های انحرافی در تفسیر مانند افراط در گرایش تفسیر علمی و تأویل و باطن‌گرایی در تفسیر قرآن موجب شد بعضی دانشمندان تفسیر موضوعی را به ویژه در حوزه مفهوم شناسی واژه‌های قرآن راهی مطمئن برای دستیابی به دلالت‌های صحیح و دریافت مفاهیم عصر نزولی الفاظ دانسته، بر آن تأکید کنند.<ref>دایرة المعارف الاسلامیه، ج۵، ص۳۶۷؛ التفسیر البیانی، ج۱، ص۱۰ - ۱۱</ref> بدین ترتیب در حدود نیمه قرن چهاردهم موج گسترده‌ای از رویکرد به تفسیر موضوعی برخاست و به سرعت روبه گسترش نهاد.<ref>نک: مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص۱۷</ref> | ||
== پیشینه == | |||
ریشه‌های تفسیر موضوعی در تفسیر [[شیخ محمد عبده]] نشان داده شده است.<ref>نک: دراسات فی التفسیر الموضوعی، ص۵۶ - ۵۷</ref> پس از وی از پیشگامان تفسیر موضوعی در دوره معاصر در مغرب اسلامی یکی [[شیخ محمود شلتوت]] و از جمله آثار وی [[القرآن والقتال]] و [[القرآن والمرأة]]را می‌توان نام برد. رویکرد وی در این دو کتاب اغلب معرفی دیدگاه اسلام درباره جنگ و زن و دفاع از آن در برابر شبهات غرب است. | |||
{{جمع شدن}} | |||
همزمان با وی [[امین خولی]] در طرح تفسیر ادبی‌اش بر ناکارآمدی تفسیر ترتیبی و ضرورت تفسیر موضوعی قرآن برای درک صحیح‌تر و جامع‌تر معارف قرآن تأکید کرد و پیرو آن خود وی و شاگردانش آثار تفسیری خود را به روش ادبی ـ موضوعی عرضه کردند. از امین خولی تعدادی اثر کم حجم با عنوان عام من هدی القرآن به نام‌های فی رمضان، فی اموالهم و القاده... الرسل منتشر شد. | |||
از آثار شاگردانش نیز که به روش موضوعی و روشمند نگاشته شده‌اند این آثار قابل توجه‌اند: دراسات قرآنیة یوم الدین والحساب از شکری محمد عیاد، الفن القصصی، القرآن والثورة الثقافیه، القرآن والدوله، القرآن ومشکلات حیاتنا المعاصره از محمد احمد خلف الله. وی در کتاب اخیر پس از معرفی مبانی خود در تفسیر موضوعی به بیان دیدگاه قرآن درباره ۸ مسئله مهم و مبتلا به در جامعه مصر پرداخته است، با عناوین: «التغییرات الجذریه»، «الحریات»، «الدیمقراطیه»، «المسؤلیه»، «المضامین الاشتراکیه»، «التعایش السلمی»، «زواج مختلفی الادیان» و «العلاقة الزوجیه» که تأثیر دستاوردهای علمی غرب بر روش و نتایج تفسیر وی انکارپذیر نیست. | |||
اثر دیگر القرآن وقضایا الانسان از [[بنت الشاطی]] است که باز به همان شیوه، دیدگاه قرآن را درباره بعضی از مسائل مربوط به انسان به روش موضوعی بیان کرده است. | |||
رویکرد این گروه از مفسران به تفسیر موضوعی اتکای صِرف به آیات شریفه و پرهیز از روایات به ویژه روایات تفسیری بوده است. از دیگر آثار قابل توجه مشاهدالقیامه سید قطب، دستور الاخلاق فی القرآن الکریم از محمد عبدالله درّاز و آثاری از محمد عزت دروزه و یوسف قرضاوی است. | |||
{{پایان جمع شدن}} | |||
همزمان در شرق جهان اسلام نیز آثاری برجسته در تفسیر موضوعی پدید آمدند. پیشگام تفسیر موضوعی در شرق را باید [[علامه طباطبایی]] معرفی کرد. وی در لابه لای [[تفسیر المیزان]]، به مناسبت، موضوعات فراوانی را با نگاه ادبی ـ قرآنی به صورت تفسیر موضوعی به بحث گذاشته است.<ref>برای نمونه نک: المیزان، ج۱، ص۱۵۷ - ۱۸۶، ۲۷۰-۲۷۶؛ ج۲، ص۲۶۰-۲۷۸؛ ج۶، ص۸۶-۱۰۴</ref> از قبیل توحید الله<ref>المیزان، ج۶، ص۸۶ - ۹۱</ref> الامامة<ref>المیزان، ج۱، ص۲۷۰ - ۲۷۶</ref> حیاة المرأة فی الامم غیر متمدنه<ref>المیزان، ج۲، ص۲۶۱ - ۲۷۸</ref> کلامٌ فی معنی السکینه<ref>المیزان، ج۲، ص۲۸۹ - ۲۹۶</ref> کلامٌ فی الشفاعه؛<ref>المیزان، ج۱، ص۱۵۷ - ۱۸۶</ref> نیز شاگرد وی [[شهید مطهری]] با تدوین آثاری چون آشنایی با قرآن، انسان در قرآن، فطرت، مسأله حجاب، خاتمیت، جامعه و تاریخ، حقوق زن در اسلام و جز این‌ها از پیشتازان در تفسیر موضوعی به شمار می‌آید. باد و باران بازرگان و المدرسة القرآنیه [[شهید صدر]] نیز از دیگر تفاسیر موضوعی پیشتازند. شهید صدر که متعلق به مدرسه [[نجف اشرف]] است در دو درس نخست کتابش درباره ضرورت و اهمیت تفسیر موضوعی و برتری آن بر تفسیر ترتیبی سخن گفته و در ادامه درباره سنت‌های تاریخ در قرآن بحث کرده است.<ref>نک: المدرسة القرآنیه، ص۲۰ - ۴۳</ref> | |||
تفسیر موضوعی دیگری نیز از [[ابوالاعلی مودودی]] مصلح هندی است با عنوان [[المصطلحات الاربعة فی القرآن]]. مودودی در این اثر درباره ۴ اصطلاح قرآنی اله، رب، دین و عبادت بحث کرده است که به نظر وی دعوت قرآن بر محور آن‌ها می‌گردد.<ref>المصطلحات الاربع فی القرآن، ص۵</ref> | |||
در ایران پس از [[انقلاب اسلامی]] مباحث و آثار تفسیر موضوعی گسترش فراوانی یافت و مجموعه‌های تفسیر موضوعی متنوعی مشتمل بر مباحث متعدد پدید آمدند. به طور طبیعی اقتضای تفسیر موضوعی آن است که آیات متعلق به هر موضوع جداگانه مورد تفسیر قرار گیرند، بنابراین نباید انتظار داشت که یک تفسیر موضوعی جامع و کامل و مشتمل بر همه موضوعات قرآنی تدوین گردد؛ اما در مجموعه‌های تفسیری مذکور در مورد چندین موضوع همسو و‌گاه غیر همسو به صورت مستقل تفسیر موضوعی انجام گرفته و با در کنار هم قرار گرفتن این موضوعات مجموعه‌ای از معارف قرآنی عرضه شده است. از این مجموعه‌ها با تسامح می‌توان با عنوان تفسیر موضوعی جامع یا فراگیر<ref>نک: تفسیر و مفسران، ج۲، ص۵۳۱</ref> یاد کرد. بعضی از مشهورترین این آثار عبارت‌اند از: | |||
# [[منشور جاوید]] اثر [[جعفر سبحانی|آیت الله سبحانی]] که در ۱۲ جلد انتشار یافته است. مؤلف از تفسیر خود به عنوان نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی یاد کرده است که مراد از آن نخستین تفسیر موضوعی جامع است و گرنه چنان که یاد شد پیش از آن تک نگاشته‌های موضوعی متعددی تدوین شده‌اند. سبحانی حدود ۸ سال پیش از تألیف منشور جاوید (تألیف در سال ۱۳۵۹ شمسی / ۱۳۹۳ قمری) به تألیف تفسیر موضوعی دیگری با عنوان [[مفاهیم القرآن]] دست زده بود که این تفسیر را نیز نخستین تفسیر موضوعی به زبان عربی خوانده است.<ref>نک: منشور جاوید، ج۱، ص۲۴</ref> این دو تفسیر از نظر موضوعات بعضاً تفاوت‌ها و جابه جایی هایی با یکدیگر دارند. دو جلد نخست مفاهیم القرآن به قلم جعفر الهادی و بقیه به قلم مؤلف است.<ref>نک: تفسیر و مفسران، ج۲، ص۵۳۲ - ۵۳۳</ref> | |||
# تفسیر موضوعی قرآن کریم از [[عبدالله جوادی آملی|آیة الله جوادی آملی]] در ۱۷ جلد با موضوعات فراوانی درباره مبدأ، [[معاد]]، [[وحی]] و [[نبوت]]، [[معرفت شناسی]]، سیره [[پیامبر|پیامبران]] و اخلاق. ایشان افزون بر این اثر جامع، موضوعات زیاد دیگری را در قالب اثر مستقل تفسیر کرده و دیدگاه قرآن را درباره آن موضوعات بیان داشته است. این موضوعات عمدتاً از مسائل مستحدث و مبتلا به و مطرح در جامعه معاصرند؛ مانند حقوق بشر و زن. | |||
# معارف قرآن از [[محمدتقی مصباح یزدی|آیت الله مصباح]]. ایشان با ارائه طرحی متفاوت، معارف قرآن را در قالب نظامی منسجم و مترتب بر یکدیگر و بر اساس الله محوری در ۱۰ محور عرضه داشته است:<ref>نک: معارف قرآن، ص۱۴ - ۱۶</ref> خداشناسی، جهان شناسی، انسان شناسی، راه شناسی، راهنماشناسی، قرآن شناسی، اخلاق، برنامه‌های عبادی، احکام فردی و احکام اجتماعی.<ref>نک: قرآن شناخت، ش ۴، ص۱۳۰ - ۱۴۲، «تفسیر موضوعی قرآن از منظر استاد مصباح»</ref> | |||
# پیام قرآن از [[ناصر مکارم شیرازی|آیت الله مکارم]] و همکاران. مؤلف پس از اتمام تفسیر ترتیبی نمونه در سال ۱۳۶۶ شمسی دست به کار تألیف تفسیر موضوعی پیام قرآن شد. این تفسیر در ۱۰ مجلد مشتمل بر موضوعات فراوان عقایدی و معارفی و اخلاقی و دو جلد دیگر در موضوع اخلاق در قرآن منتشر شده است. مؤلف در مقدمه تفسیر بااشاره به دو نوع تفسیر موضوعی که در یکی از روایات نیز بهره گرفته می‌شود و در دیگری مفسر به بررسی موضوع فقط در محدوده آیات می‌پردازد تفسیر خود را از نوع دوم معرفی کرده است.<ref>پیام قرآن، ج۱، ص۲۹ - ۳۰</ref> از ویژگی‌های این تفسیر گروهی بودن آن است. | |||
# دائرة المعارف قرآن کریم. این اثر را باید جامع‌ترین تفسیر موضوعی انتشار یافته قرآن به شمار آورد. البته تفاوت میان تألیفات دائرة المعارفی با تفاسیر موضوعی روشن است. در یک دائرة المعارف قرآنی، با توجه به رسالت دائرة المعارف‌ها کار مفسر به توصیف و گزارش معارف موجود در قرآن و نیز گزارش آرای مفسران درباره موضوعی خاص محدود می‌شود. کار تدوین آن به صورت گروهی با همکاری جمعی از محققان [[حوزه علمیه قم]] از سال ۱۳۷۵ شمسی آغاز شده و تاکنون ۷ جلد آن از سوی مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم منتشر شده است. برای این دائرة المعارف حدود ۳۰۰۰ موضوع (مدخل) تعریف شده تا آیات مربوط به هر موضوع گردآوری شده، به صورت موضوعی در قالب مقاله‌ای مستقل تدوین گردد. البته بخشی از این موضوعات به مباحث علوم قرآنی و‌شان نزول‌ها اختصاص یافته است. پیش بینی می‌شود شمار مجلدات این دائرةالمعارف به حدود ۳۰ جلد برسد. | |||
به جز تفاسیر موضوعی یاد شده معجم‌های موضوعی متعددی با هدف تسهیل دسترسی به [[آیه|آیات]] هم‌موضوع و یاری رساندن به نگارندگان تفسیر موضوعی از سوی محققان تدوین شده‌اند. از جمله این معاجم، تفصیل الآیات از ژول بوم، [[المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم]] از [[محمد فؤاد عبدالباقی]]، المدخل الی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم اثر سید محمد باقر ابطحی، فرهنگ موضوعی قرآن از محمود رامیار، فرهنگ موضوعی قرآن مجید از کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی و فروغ بی‌پایان از عبدالمجید معادیخواه است. | |||
نمونه کامل تری از فرهنگ‌های موضوعی آیات، [[فرهنگ قرآن]] اثر [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] با همکاری محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم است. ویژگی این فرهنگ موضوعی، جامعیت و گستردگی موضوعات معرفی شده، ذکر متن آیات شریفه، استخراج و دسته بندی موضوعات با تکیه بر تفاسیر معتبر و گروهی بودن تدوین آن است. تاکنون ۲۳ جلد فرهنگ قرآن از سوی مرکز فرهنگ و معارف قرآن منتشر شده است و تعداد مجلدات آن به ۳۳ جلد خواهد رسید. افزون بر این فهرست هایی موضوعی برای تفاسیر نیز با هدف تسهیل مراجعه محققان به تفاسیر و دستیابی آسان به موضوعات مورد بحث در تفاسیر ترتیبی تدوین شده‌اند که از جامع‌ترین آن‌ها فرهنگ موضوعی تفاسیر است که بر اساس ۲۰ دوره تفسیر قرآن توسط محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن تنظیم و منتشر شده است. از دیگر فهرست‌های مشابه راهنمای موضوعی المیزان، دلیل المیزان و فهرست موضوعی تفسیر نمونه‌اند که به معرفی موضوعات مورد بحث در دو تفسیر المیزان علامه طباطبایی و تفسیر نمونه مکارم شیرازی اختصاص دارند. | |||
از میان تفاسیر معرفی شده، در القرآن و مشکلات حیاتنا المعاصره خلف الله و بعضی آثار شهید مطهری و شهید صدر و جوادی آملی، مفسر در پی حل مشکلی از مشکلات اجتماعی است؛ یعنی روشی که شهید صدر در تفسیر موضوعی بر آن تأکید می‌کند؛ ولی در سایر آثار، مفسر با استخراج موضوع از خود قرآن و بررسی و تفسیر آیات مرتبط با آن، عمدتاً درصدد عرضه معارف قرآن و بیان دیدگاه قرآن در موضوعات معرفتی برآمده است. با این وصف هرچه تفسیر موضوعی به پیش رفته رویکرد روش نخست در تفسیر موضوعی گسترش یافته است. | |||
{{جمع شدن}} | |||
با این که پیشینه تفسیر موضوعی به دوره معاصر بازمی گردد، بعضی مفسران تلاش کرده‌اند ریشه‌های این شیوه تفسیر را در تفاسیر کهن نشان دهند. | |||
بعضی نقطه آغاز آن را در خود قرآن دیده‌اند؛ آنجا که خدای متعالی آیات محکم را ام الکتاب و مرجع تفسیر آیات متشابه معرفی کرده است <ref>نک: پیام قرآن، ج۱، ص۲۳؛ المدخل الی التفسیر الموضوعی، ص۲۸ - ۲۹</ref> همچنین با معرفی نمونه هایی از تفسیر قرآن به قرآن منقول از رسول خدا صلی الله علیه وآله بنیادهای تفسیر موضوعی را در تفسیر رسول خدا نشان داده‌اند.<ref>نک: پیام قرآن، ج۱، ص۲۳؛ مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص۱۷؛ المدخل الی التفسیر الموضوعی، ص۲۸ ـ ۲۹</ref> البته تفسیر موضوعی با تفسیر قرآن به قرآن هم از نظر روش و هم از نظر هدف متفاوت است،<ref>تفسیر موضوعی، ص۹0 - 92</ref> به علاوه اینکه تفسیر قرآن به قرآن هم با تفسیر موضوعی جمع می‌شود و هم با تفسیر ترتیبی، چنان که ارجاع آیات متشابه به آیات محکم که در آیه ۷ آل عمران/۳ آمده نیز با هر دو گونه تفسیر سازگاری دارد. | |||
بعضی نویسندگان نیز آثار تفسیری ناظر به بخشی از معارف قرآن همچون تفاسیر آیات الاحکام، غریب القرآن‌ها، کتب وجوه و نظائر، قصص قرآن، و نیز بعضی مباحث علوم قرآنی چون آثار تألیف شده در موضوع ناسخ و منسوخ، آیات متشابه، <ref>نک: مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص۱۹ - ۲۱؛ التفسیر الموضوعی بین النظریة والتطبیق، ص۳۴ - ۳۶</ref> قرائات قرآن و آثاری که درباره نزول آیات در‌شان اهل بیت (علیهم السلام)، نگاشته شده <ref>نک: مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن، ص۶۹ - ۷۷</ref> را گونه هایی از تفسیر موضوعی به شمار آورده‌اند؛ همچنین آثاری چون مفردات راغب، مجاز القرآن ابوعبیده و التبیان فی اقسام القرآن ابن قیم<ref>التفسیر والمفسرون، ذهبی، ج۱، ص۱۴۸ - ۱۴۹</ref> را از تفاسیر موضوعی به شمار آورده‌اند که این نامگذاری با توسعه در تعریف تفسیر موضوعی و با مسامحه پذیرفته است؛ اما این آثار با مصطلح معاصر تفسیر موضوعی بیگانه است. | |||
از میان آثار گذشته نزدیک‌ترین آثار به تفسیر موضوعی، مطابق تعریف نخست از تفسیر موضوعی که صِرف گردآوری آیات یک موضوع و توضیح معارف آن هاست آیات الاحکام‌های شیعی‌اند. برخلاف تفاسیر آیات الاحکام اهل سنت که به صورت ترتیبی آیات الاحکام قرآن را از سوره فاتحة الکتاب تا آخرین سوره تفسیر کرده‌اند، در آیات الاحکام‌های شیعی آیات مرتبط با هر موضوع در کنار هم تفسیر شده‌اند. از نخستین کتاب آیات الاحکام تألیف محمد بن سائب کلبی شیعی (م ۱۴۶ق) ـ که بر اثر مفقود بودن، شیوه آن نامعلوم است ـ که بگذریم نخستین اثر موجود در این موضوع فقه القرآن راوندی (م ۵۷۳ق) و مشهورترین اثر کنزالعرفان فی فقه القرآن فاضل مقداد (م ۸۲۶ق) و زبدة البیان مقدس اردبیلی (م ۹۹۳ق)اند که هر سه اثر آیات مربوط به هر موضوع فقهی را در باب مستقلی تفسیر کرده‌اند؛ همچنین آثاری که در موضوعاتی با محوریت اهل بیت علیهم السلام تألیف شده‌اند؛ همچون کتاب ما نزل من القرآن فی علی از حسین بن حکم مسلم حبری کوفی (م ۲۶۸ق) که از آن به تفسیر حبری نیز یاد می‌شود<ref>تفسیر موضوعی، ص۴0</ref> و ما نزل من القرآن فی علی از هارون بن عمر بن عبدالعزیز مجاشعی از اصحاب امام رضا (علیه‌السلام) و امامة امیرالمؤمنین فی القرآن از محمد بن محمد بن نعمان مشهور به شیخ مفید (م ۴۱۳ق) <ref>نک: مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی، ص۶۹ - ۷۷</ref> به معنای دقیق کلمه تفسیر موضوعی‌اند، با این حال بعضی محققان، علامه مجلسی را نخستین مفسری دانسته‌اند که اجمالا به شیوه تفسیر موضوعی به مفهوم امروزیش توجه داشته است. ایشان در بحارالانوار در آغاز هر باب و موضوع، آیات ناظر به آن موضوع را گرد آورده و به تفسیر اجمالی آن‌ها پرداخته است. <ref>نک: منشور جاوید قرآن، ج۱، ص۲۴</ref> معرفت تفسیر موضوعی مجلسی را دقیق‌ترین و جامع‌ترین دسته بندی آیات قرآن در باب معارف گوناگون اسلامی دانسته که تاکنون بی‌نظیر است. <ref>تفسیر و مفسران، ج۲، ص۵۳۱</ref> | |||
{{پایان جمع شدن}} | |||
درباره تفسیر موضوعی و بیان مسائل و مباحث نظری پیرامونی آن نیز آثاری تدوین شده‌اند که به جز مقدمات تفاسیر موضوعی بعضی از آن‌ها عبارت‌اند از: | |||
{{ستون-شروع}} | |||
# المدرسة القرآنیه از شهید صدر. سلسله دروس این کتاب در سال ۱۳۹۹ قمری ارائه شده‌اند. این اثر با عنوان التفسیر الموضوعی والفلسفة الاجتماعیة فی المدرسة القرآنیه نیز منتشر شده است. | |||
# التفسیر الموضوعی للقرآن، (چ. ۱۹۸۰ م.) از احمد السید الکومی. <ref>نک: دراسات فی التفسیر الموضوعی، ص۴۱۰</ref> | |||
# البدایة فی التفسیر الموضوعی (چ. ۱۹۸۴ م.) اثر عبدالحی الفرماوی. | |||
# المدخل الی التفسیر الموضوعی (چ. ۱۹۸۶ م.) از عبدالستار فتح الله السعید. | |||
# دراسات فی التفسیر الموضوعی (چ. ۱۹۸۶ م.) اثر احمد العمری. | |||
# دراسات فی التفسیر الموضوعی (چ. ۱۴۲۸ ق.) از زاهربن عواض الالمعی. | |||
# مباحث فی التفسیر الموضوعی (چ. ۱۹۸۹ م.) اثر مصطفی مسلم. | |||
# التفسیر الموضوعی للقرآن فی کفتی المیزان (چ. ۱۹۹۱ م.) از عبدالجلیل عبدالرحیم. <ref>نک: التفسیر الموضوعی بین النظریة والتطبیق، ص۳۰ - ۳۱</ref> | |||
# روش شناسی تفاسیر موضوعی (چ. ۱۳۷۲ ش.) اثر سید هدایت جلیلی. | |||
# التفسیر الموضوعی بین النظریة والتطبیق (چ. ۱۴۱۸ ق.) اثر عبدالفتاح الخالدی. | |||
# مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی (چ.۱۳۸۲ش.) از بهروز یدالله پور. | |||
# روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم (چ. ۱۳۸۵ ش.) اثر لسانی فشارکی و مرادی زنجانی. | |||
# محاضرات فی التفسیر الموضوعی (چ. ۱۴۲۸ ق.) از عباس عوض الله. | |||
{{پایان}} | |||
== پانویس == | == پانویس == | ||
<div class="reflist4" style="height: 220px; overflow: auto; padding: 3px" > | |||
{{پانویس|2}} | {{پانویس|2}} | ||
</div> | |||
== منابع == | == منابع == | ||