روسیه: تفاوت میان نسخه‌ها

'''روسیه''' (به روسی: Россия)، با نام رسمی فدراسیون روسیه(Российская Федерация)، پهناورترین کشور جهان. [[اسلام]] در قرن هفتم میلادی با اسکان اعراب در [[دربند]] به این منطقه راه یافت. پیشینه تشیع در روسیه به [[قرارداد ترکمنچای]] برمی‌گردد که بر اساس این قرارداد، مناطق شیعه‌نشینی از [[ایران]] مانند [[دربند]] و [[داغستان]] به روسیه پیوست. [[شیعیان]] ۳٪ مسلمانان و بیش از ۱٪ جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند. جمعیت شیعیان روسیه را از ۱۶۵ هزار تا دو میلیون و ۲۱۲ هزار تن گزارش کرده‌اند. بخش قابل توجهی از شیعیان این کشور را مهاجران آذری تشکیل می‌دهند. دربند از شهرهای شیعه‌نشین این کشور، حدود پنجاه هزار شیعه دارد.

این کشور از شرق و جنوب شرقی با [[چین]]، [[قزاقستان]] و [[کره شمالی]] همسایه است. از غرب و شمال غربی نیز با [[استونی]]، [[لتونی]] و [[فنلاند]] همجوار است. روسیه، از جنوب غربی با [[روسیه سفید]]، و [[اکراین]] و از جنوب با جمهوری‌های قفقاز ([[گرجستان]]، [[ارمنستان]] و [[جمهوری آذربایجان|آذربایجان]]) و دریای خزر هم‌مرز است.<ref>کولائی، فدراسیون روسیه، ص۱</ref>

روسیه با مساحت بیش از ۱۷ میلیون کیلومتر مربع، بزرگ‌ترین کشور دنیاست. جمعیت این کشور در سال ۲۰۱۴ میلادی، بیش از ۱۶۰ میلیون نفر برآورد شده است.<ref> کامرانی، ص۵۱</ref>

روسیه شوروی با مسیحیت و ادیان دیگر مخالفت کرد و اولین دولتی را در تاریخ بشری مستقر ساخت که تمام نیروی خود را صرف امحای دین کرد. قانون مصوب ۱۹۹۷ (پس از فروپاشی شوروی)، [[مسیحیت]]، [[اسلام]]، [[بوداگرایی]]، و [[یهودیت]] را در تاریخ روسیه حائز اهمیت می‌داند. مسیحیت ارتدکس، بزرگترین دین و دین سنتی روسیه است که بر اساس قانون مصوب ۱۹۹۷، بخشی از میراث تاریخی روسیه است.<ref>[Eastern Europe، Russia and Central Asia, http://books.google.com/books?id=EPP3ti4hysUC&pg=PA47&lpg=PA47&dq=respecting+christianity+islam+buddhism+judaism+and+other&source=web&ots=pppIldMuS1&sig=KikE3NJkzMEdWt4rU9EoeN03-2007, p12-27]</ref> بیش از ۹۵٪ کلیساهای ارتدکس ثبت شده، به کلیسای ارتدوکس روسی وابسته‌اند و شمار کمتری کلیساهای ارتدکس دیگر هم وجود دارند.<ref>http://www.religare.ru/article36302.htm, 2007, 12-27</ref>

در اوت ۲۰۱۲م، اولین ارزیابی جامعه‌شناسانه پیروان مذهبی در روسیه بر اساس خودشناسایی با اطلاعات ۷۹ تا ۸۳٪ از اتباع فدرال روسیه منتشر شد.<ref name="ArenaAtlas"/><ref name="Filina">Olga Filina (Ogonek Magazine). ''[http://indrus.in/articles/2012/09/01/mapping_russias_religious_landscape_17333.html Mapping Russia's Religious Landscape]''. Russia and India Report. ''Retrieved 24-09-2012''.</ref><ref name="Ogonek">''[http://www.kommersant.ru/doc/1997068 Верю — не верю]''. "Ogonek"، № 34 (5243)، 27/08/2012. ''Retrieved 24-09-2012''.</ref> از جمعیت ۱۴۲٬۸۰۰٬۰۰۰ ارزیابی،  ۵۸٬۸۰۰٬۰۰۰ (۴۱٪) ارتدکس روسی، ۹٬۴۰۰٬۰۰۰ (۶٫۵٪) [[مسلمان]] ([[سنی]]، [[شیعه]]، و اکثریتی از مسلمین غیر وابسته)، ۵٬۹۰۰٬۰۰۰ (۴٫۱٪) [[مسیحیت]] غیر وابسته، ۲٬۱۰۰٬۰۰۰ (۱٫۵٪) پیروان دیگر کلیساهای ارتدکس (نظیر ارمنی، گرجی، [[اوکراین|اوکراینی]])، ۱٬۷۰۰٬۰۰۰ (۱٫۲٪) نئوپیگنیسم (از جمله ادیان رودنوری، استگ دین، نئوپیگنیسم قفقازی و نئوپیگنیسم اورالی) یا تنجریسم (ترکو-مغول شمن‌باوری)، ۷۰۰،۰۰۰ (۰٫۵٪) بوداگرایی (اغلب واجرایانا)، ۴۰۰،۰۰۰ (۰٫۲٪) مؤمنین قدیمی ارتدکس، ۳۰۰،۰۰۰ (۰٫۲٪) پروتستانتیسم، ۱۴۰٬۰۰۰ پیروان مناطق شرقی از جمله هندوئیسم و کریشناییسم، ۱۴۰،۰۰۰  کلیسای کاتولیک، ۱۴۰،۰۰۰  یهودیت هستند.<ref name="ArenaAtlas"/><ref name="2012maps"/>  تعداد بهاییان ۱۸٬۹۹۰ در ۲۰۰۵ تخمین زده شد.<ref>Most Baha'i Nations (2005) QuickLists > Compare Nations > Religions > The Association of Religion Data Archives, 2005, http://www.thearda.com/QuickLists/QuickList_40c.asp, 2010-05-03</ref> بقیهٔ جمعیت ۳۶٬۰۰۰٬۰۰۰ یا ۲۵٪ مردم معنویتگرا ولی بی اعتقاد به دین هستند، ۱۸٬۶۰۰٬۰۰۰ (۱۳٪) بی‌خدایی و  بی‌دین  و ۷٬۹۰۰٬۰۰۰  (۵٫۵٪) از کل جمعیت هنوز تصمیم نگرفته‌اند.<ref name="ArenaAtlas"/><ref name="2012maps"/>

تاتارها، باشقیرها، قزاق‌ها، قره‌چای‌ها، بالکاری‌ها، آستی‌های مسلمان، حدود یک سوم آذربایجانی‌ها و اقوام آسیای میانه (غیر از تاجیک‌های پامیر)، پیرو [[مذهب حنفی]] هستند. چچنی‌ها، اینگوش‌ها و اکثر اقوام داغستان پیرو [[مذهب شافعی]] هستند. ۶۶ درصد مسلمانان روسیه، حنفی، و ۳۰ درصد آنان شافعی هستند. در میان پیروان مذاهب حنفی و شافعی، همچنین پیروان [[مذهب حنبلی]] و [[وهابیت]] هم دیده می‌شوند.

در میان مسلمانان داغستان، چچن و اینگوشتیا طریقت‌های [[صوفیه|صوفی]] [[نقشبندیه]]، [[قادریه]] و [[شاذلیه]] رواج دارند. در بین مسلمانان مسکو، سن پترزبورگ، قازان و شهرهای دیگر، پیروان طریقت‌های غیرسنتی دیده می‌شوند که طریقت نعمت‌‌اللهی بیشتر از همه شهرت یافته است.

دو سوم آذربایجانی‌های روسیه، [[شیعه اثناعشری]] هستند. آنها سه درصد مسلمانان روسیه را تشکیل می‌دهند. برخی از تاجیک‌های پامیر، شیعیان [[اسماعیلیه|اسماعیلی]] هستند. جمعیت‌های ثبت شده مسلمانان شیعه روسیه، در مسکو، آستراخان، ماخاچ‌قلعه و [[دربند]] فعالیت می‌کنند.<ref>[http://islamfond.ru/prs/articles/189--.html بنیاد مطالعات اسلامی روسیه؛ اسلام در روسیه]</ref>

* دانشگاه اسلامی روسیه، در ۱۹۸۸ میلادی در قازان تاتارستان بنیان‌گذاری شد.

* مسجد یادبود شهدا در مسکو، در ۱۹۹۷ میلادی گشایش یافت. بر دیوار مسجد لوحی نصب شده است که روی آن به زبان روسی نوشته شده:

:::«مسجد یادبود در ۱۹۹۷ میلادی به ابتکار شهرداری مسکو و اداره روحانی مسلمانان به یاد سربازان مسلمانی ساخته شده که در سال‌های جنگ کبیر میهنی ۱۹۴۵-۱۹۴۱ میلادی، جان خود را از دست دادند»

* مسجد قل شریف در قازان، از مساجد اصلی و بزرگ قرون وسطی در قازان تاتارستان قرار دارد. این مسجد مرکز آموزش مذهبی و گسترش علوم در قسمت مرکزی روسیه در سده ۱۶ میلادی بوده است. در ۱۵۵۲ توسط روس‌ها تخریب شد، اما در ۲۱ فوریه ۱۹۹۶ به درخواست مینتیمر شایمیف رئیس جمهور تاتارستان بازسازی آن آغاز شد و در ژوئیه ۲۰۰۵ افتتاح شد. [[نماز جمعه]] در این مسجد اقامه می‌شود.

در اواسط قرن نوزدهم میلادی، تاجران شیعه [[ایران|ایرانی]] و [[آذربایجان (کشور)|آذری]]، در زمره فعال‌ترین تاجران شرقی مسکو قرار داشتند: بسیاری از آنان در میاسنیتسکا و گارادسکوی ساکن بودند. مهمترین واقعه زندگی ایرانیان ساکن در مسکو، دیدار [[ناصر الدین شاه]] از مسکو بود که پس از آن متحد روسیه شد. طبق اطلاعات و اسناد، در ۱۸۸۸ در مسکو قبرستانی جداگانه برای [[شیعیان]] و ساکنین ایرانی در این شهر وجود داشت. مساحت این قبرستان حدود ۱۷۰۰ متر مربع بود.

بر اساس سرشماری ۱۹۸۹، در مسکو ۲۰۷۲۷ آذربایجانی، ۲۴۳۴ لزگین و ۱۲۹۲ تات زندگی می‌کردند که در میان آنها نمایندگان شیعه هم حضور داشتند. شرایط در دوران پس از شوروی تغییر کرد و تعداد شیعیان آذری مقیم مسکو در سال ۲۰۰۰م به ۸۰۰ هزار تن رسید. در ۱۹۹۶، انجمن اهل بیت برای شیعیان تاسیس شد.<ref>[http://islamworld2020.persianblog.ir/post/454/ بانک مقالات جهان اسلام]</ref>

پس از معاهدات گلستان و ترکمن‌چای که بین ایران و روسیه بسته شد، تقریبا ۱۷ شهر ایران که که اکثر اهالی آن را شیعیان تشکیل می‌دادند، تحت تسلط روسیه قرار گرفتند.<ref>[http://www.mashreghnews.ir/fa/news/224764 مشرق نیوز؛ نخستین شیعیان تحت حاکمیت روس]</ref> از این دوره به بعد دوره‌های تاریخ حضور شیعه در اراضی تحت حاکمیت روس را به چند دوره می‌توان تقسیم کرد:

در مرحله نخست این تاریخ که از ابتدا تا انقلاب اکتبر را شامل می‌شود، تمامی مسلمانان اراضی تحت حکومت روسیه تزاری اعم از شیعه و سنی از یک مرکز که در [[تفلیس]] قرار داشت اداره می‌شدند. در این دوره مسلمانان از حق تحصیل محروم بودند. این قانون به طور طبیعی در مورد شیعیان نیز صادق بود. پس از گذشت یک برهه تاریخی، چند مرکز تحصیلی با نام سمیناریا ایجاد شد که در این مراکز به طور محدود و گزینشی، شیعیان نیز برای تحصیل ثبت‌نام می‌شدند.<ref>Демьянова А.И. Религиозность: тенденции и особенности проявления, Воронеж, ۲۰۱۲, с. ۶۰-۷۱</ref>

در دوره پس از انقلاب اکتبر که اتحاد جماهیر شوروی ایجاد شد، شیعیان مرحله جدیدی از حضور خود تحت حاکمیت روس‌ها را آغاز کردند. این مرحله با چند ویژگی، از دوره پیش از خود متمایز می‌شد. در دوره پیش از این، شیعیان مهاجرت بسیار محدودی را به مراکز حکومت که در اراضی دور دست قرار داشت انجام می‌دادند. در این دوره، شیعیان برای کارهای مختلف مانند اشتغال، تحصیل و فعالیت به مراکز حکومت و نیز سایر سرزمین‌های دور دست مهاجرت کردند و در اثر همین مهاجرت‌ها میان جمعیت شیعی و مسیحی تبادلات و رفت‌ و آمد اتفاق افتاد. بزرگترین مهاجرت‌های تاریخی شیعیان در دهه ۱۹۳۰ اتفاق افتاد که سبب آن کشتارها و سرکوب‌های گسترده‌ای بود که در نواحی شیعه‌نشین به وقوع پیوست. در این تاریخ تعداد قابل توجهی از شیعیان به سیبری و قزاقستان که بومیان آن را [[اهل سنت]] تشکیل می‌دادند تبعید شدند. شیعیان همچنان در این مناطق ساکن‌اند.<ref>Балтанова Г.Р. Ислам в СССР. Анализ зарубежных концепций,Казань, ۱۹۹۱, с. ۷۵.</ref>

در اواخر این دوره یعنی در سال‌های ۱۹۷۹، پس از وقوع [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] در ایران، در مناطق شیعه‌نشین جماهیر شوروی یک بیداری و تحرک درونی ایجاد شد. با توجه به این بیداری که حکومت نیز از این موضوع بی‌خبر نبود یک کمیته اختصاصی برای نظارت بر شیعیان در حاکمیت ایجاد شد.<ref>Алов А.А., Владимиров Н.Г. Мусульманские этносы России // Ислам в России. Вериги.ру. Проверено ۱۶ декабря ۲۰۱۳</ref>

* مرحله اول در سال‌های بعد از پایان جنگ جهانی دوم رخ داد که با سیاست آباد کردن سیبری و خاور دور ارتباط داشت. این مرحله اواخر دهه ۱۹۴۰ و اوایل دهه ۱۹۵۰ شروع شده و دربرگیرنده کوچ کردن گسترده متخصصین صنعت نفت آذربایجان به سیبری غربی و شرقی در طول دهه ۱۹۶۰ است. بسیاری از آذربایجانی‌های معروف (ثابت اروجف وزیر صنعت گاز شوروی در سال‌های ۱۹۸۱-۱۹۷۲، فرمان سلمانوف وزیر زمین‌شناسی شوروی و عضو وابسته آکادمی علوم شوروی)، بنیانگذار صنعت نفت اتحاد شوروی بوده و پایه و اساس زیربنای نفتی و گازی معاصر روسیه را پی‌ریزی کرده بودند.

* موج دوم مهاجرت از اواخر دهه ۱۹۷۰ تا اواخر دهه ۱۹۸۰ جریان داشت. این مرحله از مهاجرت، عمدتاً اقتصادی و نامنظم بود. دانشجویان و روشنفکران در مسیر باکو-مسکو رفت و آمد می‌کردند.

* بخش عمده آذربایجانی‌هایی که در دوران شوروی وارد روسیه شده بودند، پزشکان، معلمان، استادان دانشگاه، مدیران کارخانه‌ها و تجار بزرگ بودند. آذربایجانی‌ها ریاست شرکت‌هایی چون «لوک‌اویل»، «نورت‌گاز»، «نیکویل» و غیره را بر عهده دارند.

* در دوران بعد از فروپاشی شوروی، موج جدید مهاجران به روسیه شامل دو گروه اساسی بود، یکی ساکنان باکو که عمدتا تا اواسط دهه ۱۹۹۰ جمهوری را ترک کرده بودند و دیگر نمایندگان بخش کشاورزی آذربایجان. آذربایجانی‌هایی که بعد از فروپاشی شوروی وارد روسیه شدند، با مهاجران مراحل قبلی تفاوت زیادی دارند. ۴۷ درصد آذربایجانی‌هایی که از مدت‌ها پیش در مسکو زندگی می‌کنند، تحصیلات عالی دارند، در حالی که در میان مهاجران جدید این رقم از حد ۲۵ درصد نگذشته است. ۴۸ درصد مهاجران جدید در بخش تجارت و خدمات فعالند و درآمد آنها چندان بالا نیست.

ارقام دقیق تعداد آذربایجانی‌های مقیم روسیه در دست نیست. طبق نتایج مقدماتی سرشماری عمومی نفوس ۲۰۰۲م، در روسیه ۶۲۱.۵ هزار نفر آذربایجانی زندگی می‌کنند که از سال ۱۹۸۹ (۳۳۵.۹ هزار نفر) دو برابر بیشتر است. اگر مهاجران موقت آذربایجانی نیز به حساب آورده شوند، تعداد کلی آنها بالغ بر ۲ میلیون نفر می‌شود.

* '''کنگره آذربایجانی سراسر روسیه'''، این سازمان در ماه مارس سال ۲۰۰۰م توسط ۵۰ سازمان اجتماعی آذربایجانی که در روسیه به ثبت رسیده‌اند، تأسیس شد. این سازمان دربرگیرنده بیش از ۷۰ سازمان اجتماعی آذربایجانی، از جمله شعبه‌های منطقه‌ای در ۵۸ منطقه فدراسیون روسیه است. هدف این سازمان اجتماعی، حفظ و تبلیغ سنت‌های ملی، زبان و فرهنگ آذربایجان و مبارزه در راه حقوق جمعیت مهاجر آذربایجانی است. این کنگره، پل ارتباطی بین مقامات دولتی [[باکو]] و آذربایجانی‌های مقیم روسیه است.

* سازمان‌های دیگر آذربایجانی‌های مقیم روسیه، دربرگیرنده سازمان خودمختاری قومی-فرهنگی آذربایجانی‌های روسی و انجمن اجاق هستند. به گفته نماینده کمیته دولتی جمهوری آذربایجان در زمینه هموطنان مقیم خارج از کشور، در روسیه رسماً ۱۵۰ سازمان اجتماعی آذربایجانی‌ها به ثبت رسیده‌اند که حدود ۱۱۰ سازمان از این تعداد، فعال هستند. کنگره آذربایجانی‌ها در بیش از ۷۰ منطقه و سازمان خودمختاری فرهنگی در ۲۴ منطقه از روسیه شعبه دارند.<ref>[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=30311 پژوهه؛ وضعیت شیعیان آذری مسکو]</ref>

'''مرکز مذهبی اسلامی مسلمانان اهل تشیع''': مؤسس این مرکز فامیل جعفراف است. وی در سال ۱۹۶۸ در جنوب [[آذربایجان (کشور)|آذربایجان]] به دنیا آمد. جعفراف بعد از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه فنی [[باکو]] در سال ۱۹۹۱ به روسیه رفت و تابعیت این کشور را کسب کرد. وی در سال ۱۹۹۵ میلادی به [[جمهوری اسلامی ایران]] سفر کرد و به مدت ۸ سال در [[مدرسه عالی امام خمینی]](ره) وابسته به [[حوزه علمیه قم]] تحصیل کرد و در سال ۲۰۰۴ میلادی به روسیه بازگشت. هم اکنون علاوه بر تأسیس یک مرکز دینی، یک نشریه و یک سایت فعال، به عنوان رییس سازمان مذهبی مسلمانان شیعه مسکو هم فعالیت می‌کند.<ref>پایگاه اطلاع رسانی صدای شیعه، ۱۳۸۸، آدرس اینترنتی: www.sedayeshia.com، تاریخ دسترسی، آذرماه ماه ۱۳۹۳</ref>

*'''مسجد جامع دربند''': این مسجد جزء قدیمی‌ترین مساجد [[جهان اسلام]] است که در داخل قلعه [[دربند]] قرار دارد.<ref>[http://www.tabnak.ir/fa/pages/?cid=۴۵۰۷۷ تابناک داغستان دیار آشنای مسلمانان]</ref>

*'''مسجد خامنه در داغستان''': قدیمی‌ترین مسجد ماخاچ قلعه(پایتخت [[داغستان]]) و تنها مسجد شیعیان است که اوایل قرن بیستم توسط دو برادر تاجر ایرانی به نام‌های حاج اسدالله و حاج لطف الله خامنه‌ای ساخته شده است و در دوران شوروی به سالن ورزشی شده تبدیل شده بود که پس از فروپاشی به کاربری مسجد بازگشت و اکنون کلاس‌های مذهبی در این مسجد برگزار می‌شود، در [[محرم]] و [[رمضان]] شیعیان مراسم مذهبی خود را در آن اجرا می‌کنند<ref>[http://www.tabnak.ir/fa/pages/?cid=45077 تابناک داغستان دیار آشنای مسلمانان]</ref>

*'''انجمن اهل بیت شیعیان''': این انجمن در ۱۹۹۶ تأسیس شد. انجمن جوانان صاحب الزمان، انجمن زنان فاطمه زهرا و ده‌ها [[حسینیه]] در مسکو با انجمن اهل بیت همکاری دارند. فعالیت‌های اجتماعی- مذهبی، با تلاش این انجمن در پایتخت روسیه انجام می‌شود. طبق آمار مدیران این انجمن‌ها، ۹۰ درصد مسلمانان روس ساکن در مسکو، شیعه هستند. اما در کل کشور، شیعیان تنها ۳ درصد مسلمانان را تشکیل می‌دهند. شیعیان روس ابتدا مرکز دین‌شناسی شیعیان مسکو را تشکیل دادند که ارتباط تنگاتنگی با شیعیان ایرانی داشت.<ref>[http://islamworld2020.persianblog.ir/post/454/ بانک مقالات جهان اسلام]</ref>

شیعیان آذربایجان بیشتر به دلیل مشکلات اقتصادی و وضعیت سخت معیشتی مجبور به مهاجرت به روسیه می‌شوند. این وضعیت به حدی رسیده است که تقریبا ۴۰ درصد از مردم آذربایجان مجبور به مهاجرت به سایر کشورها از جمله روسیه شده‌اند. بیشتر این افراد با داد و ستدهای خرد و معاملات کوچک مانند دلالی و خرید و فروش جرئی مشغول‌اند و به خاطر کارشان و سطح معیشتی‌شان از ادامه تحصیل و حضور در دانشگاه‌ها و انجام تحصیلات عالی محروم هستند. این افراد مهاجر با ورود از جامعه کوچک و روستایی به جامعه بزرگ و با فرهنگ شهری روس تحت تاثیر جو قرار گرفته و هویت و پیشینه تاریخی خود را منکر می‌شوند. این وضعیت گاهی حتی باعث می‌شود که این جوانان روستایی که خود را در سطح پایین‌تری از میزبانان روس می‌بینند، به تغییر دین و گرایش به مسیحیت هم اقدام کنند. البته این مساله خصوصا در سال‌های اخیر بسیار کند شده است و برخی که مسیحی شده بودند دوباره به اسلام روی آورده‌اند.<ref>[http://www.mashreghnews.ir/fa/news/224764 مشرق نیوز؛ نخستین شیعیان تحت حاکمیت روس]</ref>

با توجه به تحقیقات انجام شده در خصوص وضعیت شیعیان منطقه قفقاز از روسیه، اسلام توانسته است نقشی کلیدی در شکل‌گیری هویت قومی این مناطق ایفا نماید. براساس یک نظرسنجی رسمی که در ۵ مرکز جمهوری‌های قفقاز شمالی از جمله چرکس (کارچای چرکسیا)، نالچیک (کاباردینو بالکاریا)، گروزنی (چچن)، نارزان (اینگوشتیا) و ماخاچ قلعه ([[داغستان]]) در سال ۲۰۱۲ میلادی انجام شده، در قفقاز شمالی حدود ۸۲ درصد شرکت‌کنندگان در نظرسنجی، به نقش مذهب در زندگی مردم اعتقاد داشته‌اند.<ref>رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در روسیه، اسلام و مسلمانان در فدراسیون روسیه، تهران، مرکز مطالعات فرهنگی بین‌المللی، ۱۳۹۰،صفحه ۴ تا ۶</ref>

شیعیان به طور عمده در مناطق مرزی قفقاز شمالی زندگی می‌کنند. آنان در سن‌پترزبورگ و مسکو نیز حضور دارند. همچنین در اطراف قازان و اقوامی که به آنها لزگی می‌گویند نیز شیعیان وجود دارند.

* تقی‌زاده داوری، محمود، گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان، مؤسسه شیعه‌شناسی، قم، ۱۳۹۰ش.

* جمعی از نویسندگان، تاریخ روسیه شوروی، ترجمه حشمت الله کامرانی، جلد اول، مؤسسه چاپ و نشر بیگوند، ۱۳۶۱.

* رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در روسیه، اسلام و مسلمانان در فدراسیون روسیه، تهران، مرکز مطالعات فرهنگی بین‌المللی، ۱۳۹۰.

* ابوذر ابراهیمی ترکمان، داغستان دیار آشنای مسلمانان، سایت خبری تابناک، اردیبهشت ۱۳۸۸.

* صفری، مهدی، ساختار و تحولات سیاسی فدراسیون روسیه و روابط با جمهوری اسلامی ایران، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی امور خارجه، ۱۳۸۴.