اندونزی: تفاوت میان نسخه‌ها

اندونزی با نزدیک 250 میلیون نفر جمعیت و با توجه به وجود اقوام و ادیان متفاوت در آن، به تنوع و گوناگونی موجود با شعار "وحدت در عین کثرت " احترام می‌گذارد.<ref>ام. سی. ریكلفس، تاریخ جدید اندونزی، ترجمه عبدالعظیم هاشمی‌نیك، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی،1370‌، ص 74</ref>

اندونزی بزرگ‌ترین مجمع الجزایر كره خاكی و چهارمین كشور پرجمعیت جهان می‌باشد و از این لحاظ بزرگترین كشور اسلامی به‌شمار می‌رود. با آن‌كه اسلام دیرتر از بسیاری كشورهای مسلمان وارد این كشور شد، به تدریج سراسر جزایر مسكونی آن‌را تحت پوشش قرار داد و البته ورود و گسترش آن نیز برخلاف برخی از نقاط، اسلام نه از راه لشكر كشی، بلكه به‌گونه مسالمت آمیز و فرهنگی بوده است.<ref>اسمیت دتیوس ، سرزمین و مردم اندونزی، ترجمه پرویز داریوش، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1350 ، صص 23 تا 30 </ref>

در این خصوص به نظر می‌رسد دو جریان کلی به وقوع پیوسته است؛ بدین ترتیب که از یک طرف بومیان اندونزی در تماس با اسلام واقع شده آن را پذیرفته‌اند و از سوی دیگر بیگانگان مسلمان آسیایی (اعراب، هندیان، چینیان و...) در مناطقی از اندونزی سکنای دائم گزیده و با ازدواج جذب آداب و زندگی محلی شده و به‌حدی با بومیان در آمیخته‌اند که سرانجام خود جاوه‌ای یا ملایو و... شده‌اند. این دو جریان شاید اغلب در اختلاط با یکدیگر واقع شده باشند و هر گاه سندی حاکی از این باشد که برای مثال سلسله‌ای از مسلمانان در منطقه‌ای تأسیس شده، اغلب درک این قضیه دشوار است که کدام یک از دو جریانِ یاد شده در ایجاد آن مؤثرتر بوده‌است.<ref>مرتضی اسدی، جهان اسلام، تهران، مركز نشر دانشگاهی، 1366  ، ص 51</ref>

لذا با توجه به توضیح بالا می‌توان گفت که کشور اندونزی دراوایل قرن هفتم هجرى (چهاردهم میلادى) با اسلام که از طریق جزیره سوماترا به‌ویژه شهر آچه، وارد آن شد، آشنا گشت و اسلام به‌سرعت در آن توسعه یافت. برخی از مورخان می‌گویند اسلام در قرن سیزدهم میلادی وارد این کشور شده و برخی دیگر، همچون "دمشقی" و "مقریزی" تاریخ ورود اسلام را قرن اول هجری می‌دانند. [[دین اسلام]] توسط بازرگانان [[هند|هندی]]، [[ایران|ایرانی]] و عرب در کشور اندونزی منتشر گردیده است.<ref>[http://www.hawzah.net/fa/Magazine/View/5658/6358/71405/ آشــنایی با شـیعـیان اندونزی]</ref> نام جاوه، نامى است که مسلمانان اندونزى بدان نام در جهان اسلام شناخته می‌شدند و از دیر باز حجاج جاوه‌اى شهرتى در جهان اسلام داشتند. این نام، اختصاص به اصلى ترىن جزیره اندونزى دارد که شهر جاکارتا نیز در آن قرار دارد. در حال حاضر 88 درصد از جمعیت این کشور مسلمان و اکثریت آنان بر مذهب شافعى هستند.<ref>جعفریان، رسول، اطلس شیعه، ص 627</ref>

تاریخ شیعه در این سرزمین به آغاز دعوت اسلامی و ورود مسلمانان به این مجمع الجزایر باز می‌‏گردد. بنا بر اسناد(از قبیل سنگ قبر، آثار قدیمی و باستانی)، جمعی از پژوهشگران بر این باورند که تاریخ تشیّع در اندونزی نیز همراه با ورود اسلام به این کشور، به سده‌‏های اولیه هجری باز می‏‌گردد. آثاری هم که از قبور مسلمین در این سرزمین بر جای مانده است؛ نشان‏گر این حقیقت است که حداقل از سده چهارم هجری، تشیّع در آنجا وجود داشته است. اگر این مطلب با قرائن و شواهد محکم، تأیید و تثبیت گردد که علت رسوخ تشیّع به اندونزی، فرار شیعیان علوی به‌سمت مشرق جهت یافتن پناهگاهی امن بوده ، می‌بایست قبول کرد که شمار شیعیان نیز در گذشته‌های دور در این کشور قابل توجه بوده است. <ref>منصوری خلیل ، شیعیان اندونزی، تهران، مجله فرهنگ كوثر- شماره 25، فروردین 1378</ref>

محققان بر این عقیده اند که [[اسلام]] به وسیله تجار و بازرگانان شیعی مقیم [[هند]] به اندونزی آورده شد. آثاری هم که از قبور مسلمانان در این سرزمین بر جای مانده است نشانگر این حقیقت است که حداقل از قرن چهارم هجری، تشیع در آنجا وجود داشته است. اگر این مطلب با قرائن و شواهد محکم تأیید و تثبیت گردد که علت رسوخ تشیع به‌اندونزی فرار شیعیان علوی به‌سمت مشرق برای یافتن پناهگاهی امن بوده‌، باید پذیرفت که شمار شیعیان نیز در گذشته‌های دور در این کشور قابل توجه بوده است.

پروفسور جایادیننگراد، تاریخ نگار سنی مذهب اندونزیایی و استاد دانشگاه‌اندونزی، عقیده دارد که دین اسلام توسط شیعیان به این سرزمین راه یافته است. گروهی از شیعیان امروز این کشور از نوادگان محمد بن علی و حسن بن علی بن جعفر الصادق(ع) هستند که برای حفظ جان خود از ممالک دیگر گریخته و در این سرزمین ساکن شدند. سردسته این مهاجران شیعه که پس از مبارزه‌های فراوان با [[خوارج]] [[اباضیه]] به‌اندونزی، [[هند]]، [[فیلیپین]]، مالایا و جزایر سلیمان هجرت کرده‌اند، احمد بن عیسی بن محمد بن علی بن الامام جعفر صادق(ع)، ملقب به مهاجر قرار داشته است. برخی از آن مهاجران با دختران پادشاهان و حاکمان محلی ازدواج کرده و در پاره ای موارد، به مراتب و مقامات عالی و حتی سلطنت رسیده بودند. خاندان این افراد که تا امروز در اندونزی ادامه دارد، همگی شیعه [[امامیه‌]] هستند. علاوه‌ بر این، در سال ۷۱۷ ه‍.ق نیز یک گروه از کشتی های تجاری ایرانی، که شامل سی و پنج کشتی بود، تعداد زیادی از مبلغان شیعه را در سواحل این کشور پیاده کرده و به بخش های مختلف این سرزمین رسانده بود.

از مهم‌ترین علویان مهاجر احمد بن عیسی بن محمد بن علی بن جعفر بن محمد(ع) است که در سال ۳۱۷ هجری وارد این منطقه شده است. او و دیگر مهاجران در جزایری که امروز معروف به مالایا، اندونزی، فیلیپین و جزایر سلیمان است وارد شده‌اند. این افراد با ازدواج که با مردم این دیار داشتند، نفوذ خود را حفظ کرده، به موقعیت بالای اجتماعی دست یافتند، به‌گونه‌ای که هنوز هم خاندان‌های آنها مشهور است.<ref>[http://www.hawzah.net/fa/Magazine/View/5658/6358/71405/ آشــنایی با شـیعـیان اندونزی]</ref>

 

[[سادات]] و هاشمی‌های اندونزی که اغلب آنها سادات حضرمی (حضرموت [[یمن]]) هستند و طبقه اشرافی را در میان مردم اندونزی تشکیل می‌دهند، از احترام ویژه‌ای در میان مردم برخوردارند و مردم برای احترام، دست آنها را می‌بویند (چرا که بوسیدن دست برای احترام در میان آنها متداول نیست.) بعضی از سادات در پست‌های مهمی در دولت به کار گماشته شده‌اند. شمار سادات حدود نیم میلیون نفر برآورد شده است. سادات مورد نظر شامل سادات شیعی، شافعی و حتی نواصب می‌باشند. سادات اندونزی به‌شدت علاقه‌مند به حفظ اصالت عربی و هاشمی خود هستند، از این رو، در یادگیری زبان عربی تلاش جدی دارند و ارتباط خود را با حضرموت همچنان حفظ کرده‌اند.<ref>[http://www.hawzah.net/fa/Magazine/View/5658/6358/71405/ آشــنایی با شـیعـیان اندونزی]</ref>

شیعیان اندونزی، علاقه خاصی به حضرت امام خمینی و [[آیت الله خامنه‌‏ای]] دارند. این علاقه به اَشکال مختلف در آنجا بروز و ظهور پیدا کرده است. چاپ عکس‌‏های امام راحل و مقام معظم رهبری و نگه‏داری آن‏ها در خانه‌‏ها به شمار زیاد و نیز چاپ تصویر امام خمینی روی بعضی پیراهن‌‏ها و فروش تصاویر ایشان به‌صورت علنی و به میزان زیاد، جلوه‌‏هایی از این عشق و علاقه مردم به انقلاب اسلامی و رهبری است.

از دیگر علامات این محبت و علاقه، چاپ و انتشار کتب شیعی و ترجمه آن‏‌ها است و تاکنون ده‌‏ها کتاب از [[علامه طباطبایی]]، [[شهید مطهری]] و [[شهید صدر]] و دیگر دانشمندان شیعه، به زبان اندونزی ترجمه و چاپ شده است. حتی دیده شده که علمای اهل سنّت به موسسات شیعه مراجعه و از آن‏ها درخواست کتاب‌های شیعه می‌كنند.

خلاصه این‌كه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا به حال، شیعه حیات مجدد یافته و از لحاظ رشد فکری و سیاسی، راه تعالی را طی می‌‏نماید، لکن فقدان موسسات شیعی و نیز کتابخانه‌‏ها و بالاتر از آن، مرجعی رسمی از طرف ولایت فقیه در این دیار، باعث کندی این حرکت رو به رشد بوده است. بر اساس برخی گزارش‌‏های موثّق، در اغلب شهرهای اندونزی، شیعیان و به خصوص نسل جوان آن‏ها خواستار اعزام نماینده‌‏ای از طرف آیت الله خامنه ای، جهت رسیدگی به وضع شیعیان و هدایت و راهنمایی حرکت شیعی در این سرزمین می‏‌باشند و این امر، آمادگی بیش از پیش پرجمعیت ‏ترین کشور اسلامی جهان را برای دریافت پیام اسلام راستین و آرمان‌‏های بزرگ انقلاب اسلامی ایران نشان می‏‌دهد.<ref>فاطمی زاده، محمد‌، انقلاب اسلامی ایران و شیعیان جهان، تهران، دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی‌، 1379‌، ص 44</ref>

 

# گروه اول را عمدتاً سادات تـشـکیل می‏‌دهند که علی‌رغم گذشت زمان و تغییر مذهب، بخش عمده‌‏ای از این گروه، هنوز هم خود را شیعه امامیه دانسته، انتساب خود به اهل بیت(ع) را موجب شرافت و افتخاری بزرگ برای خود می‏‌دانند.

# گروه دوم، آن گروه از شیعیان هستند که اکثر قریب به اتفاق آن‏‌ها، پس از پیروزی انقلاب اسلامی به مذهب شیعه روی آورده‌‏اند. این گروه که جمعیتی بین پنجاه تا هشتاد هزار نفر را تشکیل می‏‌دهند، امروزه در نواحی و مناطق مختلف اندونزی، از جمله جاکارتا، سولاوی، بـانـدونگ و برخی مناطق دیگر، پراکنده هستند و از جایگاه و موقعیت اجتماعی مناسبی نیز نسبت به دیگر هم‏کیشان خود در کشورهای تایلند و مالزی برخوردار می‌‏باشند.

امـروزه مـذهـب شـیـعـه در مـیـان انـدیـشمندان، دانشگاهیان، تجّار و اقشار مختلف این کشور، اعم از عرب و غیر عرب، سید و غیر سید، پیروانی دارد و اقلیت شیعه در اندونزی با بهره‌‏گیری از معارف اهل بیت(ع) و تـکـیـه بـر وحـدت اسـلامـی، تـوانـسـتـه‌‏انـد زنـدگی مسالمت‌‏آمیزی با برادران شافعی مذهب خود در این کشـور داشتـه باشند و از وجهه و اعتبار مناسبی نیز برخوردار گردند.<ref>منصوری خلیل‌، شیعیان اندونزی، تهران، مجله فرهنگ كوثر- شماره 25، فروردین 1378</ref>

 

پیروزی [[انقلاب اسلامی]] در [[ایران]]، کلیه مسلمانان اندونزی را واداشت تا به تحولی نوین درباره نحوه زندگی و تفکر خود روآورند. در میان طبقات مختلف جامعه این کشور قشر تحصیل کرده و دانشگاهی آن بیش از پیش از نعمت انقلاب بهره جسته و می‌برند.آنان چه در دانشگاه و چه در حوزه‌‏های علوم اسلامی توانستند با معیار قرار دادن انقلاب اسلامی، اسلام راستین را از اسلام ساخته شده توسط ابرقدرت‌‏ها باز شناسند و هر کدام را در ارزیابی خود، جدا از هم مورد بررسی و کاوش قرار دهند.<ref>[http://www.hawzah.net/fa/Magazine/View/5658/6358/71405/ آشــنایی با شـیعـیان اندونزی]</ref>

گرچه آزادی دین در قانون اساسی اندونزی آمده است، اما دولت رسماً تنها شش دین را به رسمیت می‌شناسد: اسلام، پروتستان، آیین کاتولیک روم، هندوئیسم، بودیسم و کنفسیوس. اندونزی اگرچه دولتی اسلامی نیست؛ با این حال کشوری است با بیشترین جمعیت مسلمان. بیش از ۸۶/۱ درصد از کل جمعیت اندونزی مسلمان، ۸/۷ درصد مسیحی، ۳ درصد هندو و ۱/۸ درصد نیز به بوداییان و پیروان ادیان دیگر اختصاص دارد. بیشتر بودایی‌ها در اندونزی معاصر چینیان بومی‌اند. اگرچه اکنون آیین هندو و بودا در اقلیت هستند، با اینحال تأثیرات قابل توجهی بر فرهنگ اندونزیایی گذاشته‌اند. در قرن سیزده اولین دین پذیرفته شده از سوی اندونزیایی‌ها تحت تأثیر تاجران شمال سوماترا اسلام بوده که در قرن 16 دین مسلط در اندونزی گردید. <ref>اشرافی، مرتضی، بررسی وضعیت شیعیان اندونزی، </ref>

بر اساس گزارش‌‏های رسمی، تعداد شیعیان در کشور اندونزی به چند میلیون نفر می‏رسد. بسیاری از شیعیان برای حفظ امنیت و سلامتی خانواده‏ هایشان، مذهب خود را پنهان نگه می‏‌دارند. متأسفانه در دهه‏‌های گذشته، شیعیان در اندونزی با تبعیض‏‌های شدیدی از جانب دولت این کشور رو‌به‌رو شده‌‏اند. آمارهای غیر رسمی، هم حاکی از آن است که جمعیت شیعه در اندونزی، در حال حاضر بیش از ده میلیون نفر است که نیمی از آن‌‏ها را شیعیان کاملاً اعتقادی تشکیل می‏دهند؛ یعنی از نظر اعتقادی مانند یک شیعه ایرانی هـستند. به‌علاوه، گرایش به شیعه در اندونزی، روز به روز در حال افـزایش است؛ تا جایی که نفوذ شیعه در بخش‌‏های اقتصادی و سیاسی این کشور، کاملاً محسوس است. <ref>اشرافی، مرتضی، بررسی وضعیت شیعیان اندونزی، </ref>

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، عالمان شیعی علناً مذهب تشیع را در میان مردم مطرح كردند و در حال حاضر كشور اندونزی شاهد حركت بزرگ مذهب تشیّع است، به‌نحوی كه جمعیت شیعیان امروز به چند میلیون نفر می‌رسد. شیعیان اندونزی مناطقی را برای زندگی کردن انتخاب كرده‌اند که برخی از آن‌ها عبارتند از جاكارتا (پای تحت اندونزی)، باندوغ، باغیلی، سورابایا، مالانخ، سوماترا، سولاوسی، سامرانخ، كالیمنتن، جمرو بانداوا. در همان شهرها مراكز مهمّ تشیع وجود دارد و شیعیان فعالیت‌های مذهبی، برنامه‌های آیینی و تبلیغی خود را در آن‌ها اجرا می‌كنند.<ref>اشرافی، مرتضی، بررسی وضعیت شیعیان اندونزی، قم، جامعه‌المصطفی(ص)العالمیه، پژوهشگاه بین‌المللی المصطفی(ص)، 1394</ref>

این مرکز توسط یک روحانی ایرانی به نام حکیم الهی در سال ۲۰۰۰ پایه‌گذاری شده است. این کالج یکی از مراكز شیعی در اندونزی می‌باشد که جزء نهاد‌های دینی غیر دولتی بوده و توسط شیعیان اداره می‌گردد. ساختمان جدید این کالج، در ابتدای سال ۱۳۹۳ شمسی افتتاح شد. <ref>اشرافی، مرتضی، بررسی وضعیت شیعیان اندونزی، قم، جامعه المصطفی(ص)العالمیه، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، 1394</ref>

ترجمه کتاب‌های آموزشی، کتاب‌فروشی، برقراری کتابخانه، برگزاری جلسات [[دعای کمیل]]، عزاداری و کمک به مبلغان و طلاب بومی از فعالیت‌های این مرکز است. فعالیت‌های این مرکز با حمایت دفترِ رهبر جمهوری اسلامی ایران [[آیت الله خامنه‌ای]] و [[مجمع جهانی اهل بیت]] (ع) صورت می‌پذیرد.<ref>مجله اخبار شیعیان و [http://www.ahlulbaytportal.com/fa.php/page,3223A52398.html فصلنامه پژوهه / مرداد - آبان 1386، شماره 25 و 26] </ref>

سـازمـان اهـل بیـت انـدونـزی یـا شـورای جـامعه اهل بیت(ع) با نام اختصاری ایجابی، در جولای سال ۲۰۰۰ میلادی تـوسط پروفسور جلال‌الدین رحمت و هواداران وی در شهر باندونگ تأسیس شد و تاکنون نزدیک به سی شعبه در سراسر اندونزی دایر نموده. این سازمان از انسجام قوی‌ای برخوردار است و تقریبا تنها تشکلی است که به‌صورت سازمان یافته و قـانونی به فعالیت‌های مذهبی می‌پردازد.

# روشن‌سازی اذهان [[مسلمانان]] نسبت به وقایع روز جهـان اسلام

# دفـاع از مستضعفان در مقابل ستمکاران

# تأمین نیازهای روحی و مادی زندگی مورخان.<ref>مقاله آشــنایی با شـیعـیان اندونزی؛ مجله اخبار شیعیان-فروردین و اردیبهشت سال 1390 ، شماره 65-66 </ref>

=== سایر موسسه‌ها===

غیر از مؤسساتی که ذکر شد، مؤسسات فراوان دیگری نیز در اندونزی مشغول به فعالیت هستند که بزرگ‌ترین و فعال‌ترین این موسساتی که می‌توان از آن نام برد، عبارتند از:

# موسسه مطهری که توسط آقای جلال الدین رحمت تاسیس شد.

# موسسه الهادی که توسط سید احمد بارقبه تاسیس شد.

# موسسه المعهد الاسلامی که توسط مرحوم استاد سید حسین حسینی‌الحبشی تاسیس گردید.

# موسسه اولوالالباب در شهر آچه که به‌وسیله (سید زاهر یحیی)پایه‌گذاری شد.

# موسسه الکوثر در شهر مالانگ که یکی از فعال‌ترین موسسات شیعی است.

# موسسه المنتظر(عج) در جاکارتا و...

این موسسات که ذکر شد خیلی فعال هستند.

درباره مراکز شیعی باید گفت که شیعیان معمولا در هر شهری که ساکن هستند، برای خودشان مرکزی تاسیس می کنند و این مراکز دارای موسسات آموزشی، خدماتی، فرهنگی و حتی بعضا ورزشی نیز می‌باشد؛ بنابراین در همه شهرهای کشور اندونزی، موسسات مذهبی شیعی با اسامی و نام های گوناگون وجود داشته و فعالیت می‌‍نمایند.

# در اصل 27  قانون اساسی این کشور تاکید بر موضع و جایگاه برابر همه اتباع در برابر قانون و حکومت دارد، در بند 2 همین ماده صراحتاٌ بیان داشته :« هر تبعه ایی حق کار و حیات شایسته انسان را دارد».

# در ماده 29 در بند 2 قانون اساسی اندونزی نیز قانون گذار به آزادی‌های مذهبی پرداخته و اعلام داشته که: «دولت آزادی هرکس را به پیروی از دین و مذهب و اجرای مراسم و وظایف مذهبی خود تضمین می‌کند».

# در ماده 31  بند 1 قانون اساسی اندونزی حق تحصیل و برخورداری از آموزش برای اتباع این کشور به‌رسمیت شناخته شده است.

در اندونزی، چند جریان به درجات مختلف تأثیرگذار است: یکی اینکه مردم اندونزی در حدود چند قرن زیر سلطه حاکمیت استعمار هلندی‌ها بودند و این دوره طولانی استعمار غربی ‏ها در آنجا، تأثیرات خود را گذاشته؛ بدین معنا كه آن‌ها تاریخ خودشان را تقریباً از دست داده‌‏اند. به‌عبارتی سال و ماه میلادی دارند، خطشان هم لاتین است، ولی خوشبختانه زبانشان را حفظ کرده‏‌اند. در عمق فرهنگ آن‏‌ها تأثیرات حاکمیت استعمار هلند به چشم می‏‌خورد. بعد از هلند نیز حاکمیت پنجاه ساله انگلیس در فرهنگ و دانشگاه آن‏‌ها تأثیرات خود را به جای گذاشته است. مسیحیت موجود تا حد زیادی ارمغان این دوره از حاکمیت غرب است. مسیحیان همیشه مورد حمایت غرب بودند؛ به نحوی كه از نظر اجتماعی جزء طبقه برتر جامعه بوده و از نظر رفاه و امکانات در وضعیت خوبی به سر می‏ بردند. این در گذشته بوده است.

در حال حاضر هم فرهنگ غربی به شدت تأثیر خود را در كشور اندونزی گذاشته و در حال تغییر فرهنگ جامعه است. در این میان، نکته‌ای که در اینجا جالب توجه است، گرایش نخبگان در اندونزی به تشیّع است. تعدادی از اساتید دانشگاه و حتی سیاست‏‌مداران یا فرزندان آنان در شمار این افراد هستند، اما در مقابل، وهابی‌ها برای جلوگیری از رشد تشیّع، تلاش زیادی دارند. حدود دو دهه پیش، آنان از دولت خواستند تشیّع را مانند کشور مالزی، مذهبی ممنوع اعلام کند، اما عبدالرحمان وحید، این برخورد را مخالف با آزادی دانست. آنان کتابی با نام «چرا شیعه را نفی می‌کنیم» در این باره نوشتند. <ref>اشرافی، مرتضی، بررسی وضعیت شیعیان اندونزی، قم، جامعه المصطفی(ص)العالمیه، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، 1394</ref>

== ارتباطات علمی-فرهنگی با ایران==

 

انجمن دوستی ایران و اندونزی یک مؤسسه غیردولتی، غیرسیاسی، غیرانتفاعی و عام‌المنفعه و متکی بر مشارکت اعضا می‌باشد که اهداف اصلی آن تحکیم و گسترش روابط دوستانه و برادری بین مردم جمهوری اسلامی ایران و اندونزی و پیشبرد اهداف مشترک دو کشور در زمینه‌های فرهنگی، ادبی، هنری، علمی، فنی، اقتصادی، بازرگانی، اجتماعی و ارتباطات است. در راستای گسترش مناسبت‌ها و تبادل‌های فرهنگی دو كشور، نخستین دوره آموزش زبان فارسی در ساختمان تحصیلات تکمیلی و مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه ملی اندونزی در سال جاری افتتاح شد.<ref>اشرافی، مرتضی، بررسی وضعیت شیعیان اندونزی، قم، جامعه المصطفی(ص)العالمیه، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، 1394</ref>

# تأسیس «رادیو ملایو» در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.<ref>وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، کتاب سبز اندونزی، تهران، مرکز چاپ و نشر وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، 1375، ص 75 تا 78</ref>

{{پانویس2}}