ذکر: تفاوت میان نسخه‌ها

ذکر را به یادکردن و یادآوری از چیزی یا کسی با قلب، زبان یا هر دو معنا کرده‌اند<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ذیل واژه ذکر؛ دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه ذکر.</ref> که گاه در برابر فراموشی و [[غفلت]] به کار برده می‌شود و گاه به ادامه حفظ چیزی در ذهن اشاره دارد.<ref>راغب اصفهانی، مفردات، ذیل واژه ذکر؛ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ذیل واژه ذکر.</ref> در محاورات عمومی مردم و به ویژه اهل شرع واژه ذکر همان یاد [[خدا]] است.<ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه ذکر؛ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ذیل واژه ذکر.</ref> ذکر به معانی دیگری مانند تذکر<ref>دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه ذکر.</ref> نگه داشتن اشیا، سخن گفتن از چیزی <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه ذکر.</ref> و علم و دانش<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۶، ص۳۷.</ref> نیز استفاده شده است.

از واژه «الذکر» به عنوان یکی از چهار نام‌ و صفت کتاب خدا در کنار [[قرآن]]، [[فرقان]] و «کتاب» استفاده شده و بیش از ۳۰ بار در آیات قرآن به کار رفته است. در این آیات از نزول ذکر<ref>سوره حجر، آیه ۶؛ سوره نحل، آیه ۴۴؛ سوره ص، آیه۸.</ref> یا القاء آن بر [[پیامبر(ص)]]،<ref>سوره قمر، آیه۲۵.</ref> شنیدن و تلاوت ذکر (قرآن)،<ref>سوره قلم، آیه۵۱، سوره آل عمران، ۵۸.</ref> پیروی از آن<ref>سوره یس، آیه۱۱.</ref> و حفظ آن<ref>سوره حجر، آیه ۹.</ref> سخن به میان آمده است.<ref>طیب حسینی، «ذکر/قرآن»، ص۳۴۱.</ref>

در [[جوامع حدیثی]] [[شیعه]] و [[اهل سنت]] نیز اهمیت ذکر و آثار تربیتی آن در زندگی فردی و اجتماعی و نتایج [[آخرت|اخروی]] آن مورد تاکید قرار گرفته و مداومت بر ذکر خدا در همه زمان‌ها و مکان‌ها از توصیه‌های [[پیامبر اسلام(ص)]] و [[اهل بیت(ع)]] به [[مسلمانان]] بوده<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۹۸.</ref> تا جایی که در برخی [[روایات]] ذکر خدا به عنوان فلسفه و حکمت وجوب برخی [[عبادت|عبادات]] مانند [[حج]] و [[جهاد]] معرفی شده <ref>صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۵۶.</ref>و بسیاری از روایات نیز به شرح و بسط ذکر در آیات قرآن<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۹۸.</ref> پرداخته‌اند.<ref>شفیعی، «ذکر»، ص۸۱۴.</ref>

* '''ذکر لفظی''' که به ذکر زبانی، ذکر جلی و وِرد نیز معروف است، به یادکردن [[خدا]] با زبان گفته می‌شود.<ref>قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۵.</ref> این نوع ذكر را اولین مرتبه ذکر دانسته‌اند که انسان نام خدا و [[اسما و صفات|اوصاف]] او را بر زبانش جارى كند، که گاه بدون توجه به محتوا و معانی، آن اذکار را به کار می‌برد.<ref>مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۶۱.</ref>

* '''ذکر قلبی''' یا ذکر خفی این است که [[ذاکر]] ذکر را بر زبان نیاورده و فقط با قلب خود به یاد [[خدا]] باشد<ref>قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۵.</ref> و او را در نهان و آشكار، حاضر و ناظر بداند و از انجام اعمالى كه مورد رضايت خدا نيست، پرهيز نمايد.<ref>طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۶۸؛ پژوهشکده تحقیقات اسلامی، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۱۰۰-۱۰۱.</ref> ذکر قلبی را بالاترین مرتبه [[ذکر]] دانسته‌اند که توجه به خدا ابتدا از آن می‌جوشد و بعد بر زبان جاری می‌شود؛ مثلا هنگام مطالعه و دقت در جهان آفرینش و مشاهده نظم کائنات به یاد عظمت خداوند بیفتد.<ref>مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۶۲.</ref>

* '''آرامش و اطمینان دل:''' آیه ۲۸ [[سوره رعد]] «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب‏» ذکر خدا را مایه اطمینان و آرامش دل انسان‌ها دانسته است. اطمینان قلب در این آیه را تفسیر واژه «من اناب» در آیه قبل دانسته‌اند؛ یعنی انابه همان اطمینان و ایمان است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۰، ص۲۰۹.</ref> [[علامه طباطبایی]] الف و لام بر سر کلمه «القلوب» را نشانه عمومیت می‌داند که تمام قلب‌های انسان‌ها را در بر می‌گیرد؛ یعنی هر قلبی به ذکر خدا آرامش می‌یابد مگر اینکه كار قلب به جايى برسد كه در اثر از دست دادن بصيرت و رشد ديگر نتوان آن را قلب ناميد، در نتیجه چنين قلبى از ذكر خدا گريزان و از نعمت طمانينه یا آرامش محروم خواهد بود. نکته دیگر اینکه تقدم «بذکر الله» بر فعل دلیل بر حصر است؛ یعنی قلوب انسان‌ها فقط به ذکر و یاد خداوند آرامش می‌گیرد نه چیز دیگری.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۵-۳۵۶.</ref>

* '''یادکردن خدا از انسان:''' به یاد خدا بودن و ذکر او را گفتن عاملی برای توجه خدا به بندگان دانسته‌ شده است.<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۲.</ref> در [[روایات]] متعددی ذیل آیه ۱۵۲ [[سوره بقره]] «فَاذْكُرُوني‏ أَذْكُرْكُم‏» ذکر خدا به [[طاعت]] و بندگی را باعث یاد خدا از انسان با نعمت، رحمت، احسان و غفران دانسته‌اند<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۰، ص۱۶۲-۱۶۳.</ref>

* '''شکوفایی عقل:''' بر اساس برخی روایات از [[امام علی(ع)]] روشنی دل و شکوفایی عقل و خرد با ذکر خدا برای انسان حاصل می‌گردد.<ref>تمیمی آمدی، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم‏، ۱۳۶۶ش، ص۱۸۹؛ لیثی واسطی، عيون الحكم و المواعظ، ۱۳۷۶ش، ص۶۰؛</ref>

بر اساس آموزه‌های دینی گاه به دلیل رفتارهای نادرست انسان، موانعی در راه ذکر خدا در برابر انسان قرار می‌گیرد که از جمله می‌توان به ایجاد غفلت توسط خدا بر قلوب [[کافران]]، پیروی از [[شیطان]]، دوست گمراه کننده، تکاثر و نفاخر، اموال و اولاد، خودپرستی، آرزوهای طولانی و پیروی از هوای نفس اشاره کرد.

* '''خودپرستی:''' با توجه به آیه ۱۲ [[سوره اعراف]] «أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَني مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طين» یکی از مهم‌ترین موانع ذکر خدا را خودپرستی، [[تکبر]] و نخوت معرفی کرده‌اند.<ref>[http://sadeghain.net/fa/Article/View/118/%D8%B0%DA%A9%D8%B1#_ftnref54: ذکر مجمع جهانی صادقین]</ref>

* '''تنگی و سختی زندگی:''' [[علامه طباطبایی]] ذیل آیه ۱۲۴ [[سوره طه]] که اشاره به تنگی و سختی زندگی کسانی دارد که از یاد و ذکر خدا غافل می‌شوند، معتقد است کسی که یاد خدا را فراموش کند و با او قطع رابطه نماید دیگر چیزی جز دنیا برای او باقی نخواهد ماند و آن را مطلوب يگانه خود قرار می‌دهد، در نتيجه همه كوشش خود را منحصر در به دست آوردن دنیا خواهد کرد؛ ولی این حد از معیشت او را قانع نکرده و برای بیشتر از آن [[حرص]] خواهد ورزید و دائم به داشته‌های دیگران چشم می‌دوزد و [[طمع]] او به جایی منتهی نمی‌شود؛ به همین دلیل چنین شخصی همیشه در فقر و تنگى به سر می‌‏برد و در دل علاقه‏‌مند چيزى است كه ندارد.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۴، ص۲۲۵.</ref> نتیجه چنین وضعیتی را کوری در قیامت معرفی کرده‌اند؛ زیرا کسی که در این دنیا نسبت به حقایق نابینا است در [[آخرت]] عکس العمل وضعی رفتار خود را خواهد دید و راهی به سوی [[بهشت]] و سعادت اخروی پیدا نمی‌کند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۴، ص۲۲۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۳، ص۳۳۰.</ref>

* ابن أبي الحديد، عبد الحميد بن هبه الله‏،  شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد، مصحح محمد ابوالفضل ابراهيم، قم، مكتبة آية الله المرعشي النجفی، ۱۴۰۴ق.

* ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۱۴ق.

* پژوهشكده تحقيقات اسلامى‏، معارف قرآن، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامى‏، ۱۳۸۷ش. ‏

* راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، لبنان - سوریه،‌ دار العلم- الدار الشامیة‌، ۱۴۱۲ق.

* قرشى بنابى، على‏ اكبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.

* کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران،‌ دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت،‌دار احیا التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

* مكارم شيرازى، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسة الإمام علي بن أبي طالب( عليه السلام)، ۱۳۷۷ش.

* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.