بنی‌عباس: تفاوت میان نسخه‌ها

همه [[خلفای عباسی]] از نسل محمد بن علی بن عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب بودند. [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]](۳۲ق ـ ۵۳پ.ق) عموی [[پیامبر]] بود. فرزندش عبدالله بن عباس (۶۸-۳ق) مشهور به [[ابن‌عباس]]، از اصحاب سه امام اول [[شیعیان]] و از [[مفسران]] بود. علی (۴۰-۱۱۷ق) فرزند ابن‌عباس، توسط خلفای [[بنی‌مروان]] به حُمَیمه تبعید شد. فرزند او ابوعبدالله محمد (۱۲۵-۵۴ق) ادعا کرد که توسط ابوهاشم عبدالله، نوه [[امام علی]] و فرزند [[محمد حنفیه]]، به وصایت و امامت [[بنی‌هاشم]] انتخاب شده است. ابراهیم (۱۳۲-۸۲ق) فرزند محمد، معروف به ابراهیم امام، [[ابومسلم]] را به [[خراسان]] فرستاد تا در ۱۲۹ق قیام علیه [[بنی‌امیه]] را شروع کرد و آنان را برانداخت و بنی‌عباس به حکومت رسیدند. اولین و دومین حاکم بنی‌عباس، ابوالعباس عبدالله [[سفاح]] و عبدالله منصور، برادران ابراهیم و فرزندان محمد بودند.

===شروع قیام توسط ابراهیم بن علی===

پس از محمد بن علی در حدود ۱۲۵ق<ref>نک: بلاذری، همان، ج۴، ص۱۰۷؛ نیز اخبار، ص۲۳۹.</ref> داعیان بنابر وصیتش، جانشینی پسرش ابراهیم را پذیرفتند.<ref>همان، ص۲۳۷-۲۳۹؛ طبری، ج۷ُ ص ۲۹۴-۲۹۵.</ref>

 

 

 

 

===جانشینی ابوالعباس===

 

در برخی نقل‌ها ادعا شده است که ابوسلمه می‌خواسته خلافت به [[آل علی]] برسد و حتی نامه‌هایی به [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق]] (ع) فرستاده است. او قصد داشته که با تشکیل شورایی از فرزندان [[امام علی (ع)]] و [[عباس بن عبد المطلب|عباس]] امر [[خلافت]] را به آن واگذارد.<ref>جهشیاری، ص۸۶، تاریخ...، ص۵۸۴.</ref> اما برخی داعیان خراسانی به رهبری ابوالجهم بن عطیه، جاسوس ابومسلم<ref>بلاذری، همان، ج۴۷ ص ۲۰۵، ۲۵۲-۲۵۳.</ref> بدون اطلاع ابوسلمه با عباسیان بیعت کردند و ابوسلمه را در مقابل کار انجام شده قرار دادند.<ref>طبری، ج۷، ص۴۲۳-۴۲۴.</ref>

 

 

خلافت عباسی پس از بیعت با ابوالعباس در [[ربیع الاول]] یا [[ربیع الثانی]] ۱۳۲ق/۷۴۹م در [[مسجد کوفه]] آغاز شد. آنها در ابتدای خلافت به سرکوب دشمنان پرداختند. نخست [[مروان]] و بقایای [[امویان]] را تار و مار کردند. پس از گذشت ۳ یا ۴ ماه، به دسیسهٔ [[منصور عباسی|منصور]]، ابوسلمهٔ خلال به قتل رسید. توطئه قتل [[ابومسلم]] که نفوذ و قدرت بسیاری داشت، نافرجام ماند.<ref>طبری، ج۷، ص۴۶۶.</ref>

 

عباسیان تلاش کردند تا خلافت خود را همان دولت موعود جلوه دهند. این موضوع به ویژه از لقب «سفاح» برمی‌آید که بنابر شماری از [[روایات]]، لقب موعود است. آنان از همان آغاز خود را [[اهل بیت پیامبر(ص)]] قلمداد می‎کردند.<ref>مثلاً نک: طبری، ج۷، ص۴۲۵، ۴۲۶.</ref> کشتار امویان را انتقام از قاتلان [[امام حسین(ع]]) و [[زید بن علی]] می‎شمردند.<ref>ازدی، ص۱۳۹؛ نیز نک: بلاذری، همان، ج۴، ص۲۱؛ ابن اثیر، ج۵، ص۴۳۰.</ref> دورهٔ ابوالعباس طولانی نبود. او در [[ذیحجه]] ۱۳۶ق درگذشت.<ref>بلاذری، همان، ج۴، ۲۳۸-۲۳۹؛ طبری، ج۷، ص۴۷۰.</ref>

 

بر اساس برخی روایات، به وصیت ابوالعباس سفاح خلافت به [[ابوجعفر منصور]] رسد. منصور اگرچه نخستین خلیفهٔ عباسی نبود، اما در واقع بنیان‌گذار خلافت عباسی او بود. او با سرکوب دشمنان و رقبا خلافت را استوار کرد و به خوبی بر اهمیت نهادهای قدرت واقف بود. او در حذف دشمنان به دست یکدیگر مهارت خاص داشت.

 

 

منصور به خراسانیان در تقویت ارکان خلافت اهمیت ویژه‌ای قائل بود.<ref>طبری، ج۸& ص۱۱، ۱۱۲؛ ابن کثیر، ج۶، ص۱۹؛ برای تحلیلی از اهمیت خراسان در دورۀ بنی عباس نزد قدماء، نک: ابن قتیبه، فضل...، ص۱۰۰، ابن خلدون، ص۱۸۳-۱۸۴.</ref> این میزان اعتماد گاهی مایۀ اعتراض برخی از خاندان عباسی می‌شد.<ref>طبری، ج۸، ص۱۷۵.</ref>

 

===شورش‌ها و قیام‌های زمان منصور===

*مهم‎ترین واقعه‎ای که خلافت منصور را به طور جدی تهدید کرد، [[قیام محمد بن عبدالله بن حسن|قیام محمد بن عبدالله]] مشهور به [[نفس زکیه]] در [[مکه]] و [[مدینه]] و [[قیام قتیل باخمرا|قیام برادرش]]، [[ابراهیم بن عبدالله|ابراهیم]] در [[بصره]] بود.<ref>طبری، ج۷، ص۴۹۳؛ ابوالفرج، همان، ص۲۳۲، ۳۱۵.</ref> منصور تنها به سرکوب نظامی بسنده نکرد. او برای بی‌اعتبار کردن علویان و تثبیت خلافت عباسی به استفاده از اخبار و احادیث و نیز استفاده از منجمان برای پیشگویی حوادث و نقل رؤیا می‌پرداخت.<ref>بلاذری، ج۴، ص۲۶۲؛ طبری، ج۷، ص۶۲۴، ۶۲۶، ۶۴۵، ۶۴۸.</ref> وی در نامه‌ای به [[محمد نفس زکیه]] موضوع وراثت [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]] از [[پیامبر(ص)]] را مطرح ساخت.<ref>طبری، ج۷، ص۵۷۱.</ref> در این زمان روایاتی با ساختار پیشگویانه ترویج می‎شد که بر بقای خلافت در فرزندان عباس و حتی محرومیت [[آل ابی‌طالب|آل ابی طالب]] از آن تأکید داشت.<ref>ابن سعد، ج۵، ص۳۲۸؛ بلاذری، همان، ج۴، ص۱۱؛ دینوری مالکی، ج۱، ص۱۵۸؛ نیز نک: اخبار، ص۱۳۱، ۱۶۸، ۱۸۶، ۱۸۷، ۲۰۰.</ref>

منصور از زمان ابوالعباس با [[ابومسلم]] روابط خصمانه‌ای داشت. با توجه به قدرت بسیار ابومسلم، خاطر منصور آسوده نبود.<ref>بلاذری، همان، ج۴، ص۱۹۹، ۲۱۸؛ طبری، ج۷، ص۴۸۰.</ref> ابومسلم پس از ابوالعباس در فکر خلافت عیسی بن موسی بود<ref>طبری، ج۷، ۴۸۰، ۴۹۲.</ref> و بیعت با منصور را عقب انداخت. در [[شعبان المعظم|شعبان]] ۱۳۷ق منصور او را به قتل رساند و با بخشش‎های فراوان یاران او را به سکوت واداشت.<ref>طبری، ج۷، ۴۹۳؛ مسعودی، ج۴، ص۱۴۳.</ref>

 

تا حدود ۱۴۵ق عباسیان شهری را به عنوان پایتخت نداشتند. سفاح و منصور از [[کوفه]] می‌ترسیدند. منصور پس از سرکوب قیام محمد نفس زکیه، بنای [[بغداد]] بیش از پیش مورد توجه قرار داد. بنای بغداد به ویژه با توجه به فضای ایرانی آن، در استواری خلافت نقش زیادی داشت. <ref>نک: مدخل [[بغداد]].</ref>

 

منصور در ۱۴۷ق با تهدید و تطمیع، ولایت عهدی را از عیسی بن موسی که در سرکوب قیام [[علویان (ابهام‌زدایی)|علویان]] نقش برجسته‌ای داشت،<ref>طبری، ج۷، ص۶۴۱.</ref> گرفت.<ref>بلاذری، همان، ج۴، ص۳۴۱؛ طبری، ج۸/۹، ۱۹-۲۰.</ref> سپس برای محمد از مردم بیعت گرفت.<ref>طبری، ج۸، ۲۴-۲۵، ۳۹.</ref> او پسرش را برای مقابله با علویان «‌مهدی‌» خواند.<ref>برای تفصیل، نک: دوری، الفکرة...؛ ۱۲۹-۱۳۰؛ عمر، بحوث، ۲۱۲-۲۱۴.</ref>

 

منصور در [[ذیحجه]] ۱۵۸ مرد.<ref>بلاذری، همان، ج۴، ص۳۶۵-۳۶۸؛ طبری، ج۸، ص۵۹-۶۲؛ نیز نک: خلیفه، ج۲، ص۶۶۷.</ref> پایه‌های خلافت نوین در زمان وی از هر حیث قوام یافته بود.

 

==خلافت مهدی==

با تدابیر و تمهیدات منصور، خلافت [[مهدی عباسی|مهدی]] با مخالفت چندانی مواجه نشد. تنها عیسی بن موسی در ابتدا از بیعت طفره رفت که سرانجام وادار به [[بیعت]] شد.<ref>طبری، ج۸، ص۱۱۲-۱۱۳.</ref> او بسیاری از زندانیان را آزاد کرد<ref>همو، ج۸، ص۱۱۷؛ نیز نک: یعقوبی، ج۲ُ ص۴۷۵؛ جهشیاری، ص۱۵۵.</ref> و والیان برخی شهرها را تغییر داد.<ref>طبری، ج۸، ص۱۱۶، ۱۲۰-۱۲۱.</ref>

 

مهدی دست به برخی اقدامات با صبغۀ اعتقادی زد. برای نمونه برای مخالفت با [[بنی امیه]] موضوع نسب آل زیاد را تبلیغ کرد.<ref>طبری، ج۸، ص۱۲۹ و نیز برای موضوعی مشابه نک: ج۸، ص۱۳۳.</ref> در سال ۱۶۷ و ۱۶۸ق به سرکوب زنادقه پرداخت.<ref>یعقوبی، ج۲، ص۴۸۲، طبری، ج۸، ص۱۶۵، ۱۶۷؛ برای آگاهی از نظر او در این باره، نک: ج۸، ص۲۲۰.</ref> این اتهام طیف وسیعی را شامل میشد؛ از کسانی که تعلقات مذهبی نداشتند تا مانویان و حتی اتهامی برای تصفیه‌های سیاسی.<ref>برای تفصیل، نک: زرین کوب، ۴۲۹؛ عمر، الخلافه... ص۱۵۳، گوتاس، ص۹۲؛ EI2، ذیل زندیق.</ref> مهدی لشکرکشی به مرزهای روم را ادامه داد.<ref>طبری& ج۸، ص۱۴۴، ۱۴۵، ۱۵۲؛ برای تفصیل، نک: صقر، ص۲۰-۲۱.</ref>

 

در ۱۶۰ق با تهدید و تطمیع، عیسی بن موسی را از ولایت عهدی عزل کرد و برای [[هادی عباسی|موسی الهادی]] فرزندش بیعت گرفت.<ref>همو، ج۸، ۱۲۱-۱۲۳، ۱۲۴-۱۲۸؛ نیز نک: یعقوبی، ج۲ُ ص۴۷۶.</ref> در سال ۱۶۶ برای خلافت فرزند دیگرش، [[هارون عباسی|هارون]]، پس از موسی الهادی بیعت گرفت.<ref>طبری& ج۸& ص۱۵۴.</ref> اما در سال بعد تصمیم گرفت هارون را در خلافت بر هادی مقدم دارد. هادی در بغداد نبود و این تصمیم را نپذیرفت. مهدی به قصد وی به سمت جرجان رفت. اما در محرم ۱۶۹ در ماسبذان از شهرهای غربی ایران به طور غیرعادی درگذشت.<ref>همو& ج۸، ص۱۶۹-۱۷۱؛ نیز نک: خلیفه، ج۲، ص۶۹۳؛ یعقوبی، ج۲، ص۴۸۴؛ مسعودی، ج۴، ص۱۶۵.</ref>

 

ولایتعهدی در خلافت عباسی مانند [[امویان]]، بسیار موجب بروز بحران میشد. اگرچه مهدی، هادی را مقدم بر [[هارون الرشید|هارون]] کرده بود، اما هارون به تشخیص خلیفه حمایت و هدایت دیوان سالاران دربار را با خود داشت. [[یحیی بن خالد برمکی]]، در مسئولیت‎های هارون، مانند جنگ در مرزهای روم، اختیاردار وی بود.<ref>طبری& ج۸، ص۱۸۷؛ نیز نک: جومرد، هارون...، ص۷۷-۷۹؛ برای سفرهای جنگی هارون در دورۀ مهدی، نک: خلیفه، ج۲، ص۶۸۷؛ بلاذری، فتوج، ص۱۶۸، ۱۷۰.</ref> در هنگام مرگ مهدی، موسی الهادی از مرکز خلافت دور بود و با تدبیر یحیی شورش سپاهیان در بغداد مهار شد.<ref>طبری، ج*، ۱۸۷-۱۸۸.</ref>

 

دوران خلافت [[هادی عباسی|هادی]] کوتاه بود. این مدت بیشتر به نزاع و توطئه‌های درباریان؛ دیوان سالاران از یک سو و سپاهیان از دیگرسو گذشت. موسی الهادی پس از ورورد به بغداد، با وجود دل آزردگی، ربیع بن یونس را به مقام وزارت گمارد. <ref>همو، ج۸، ص۱۸۸-۱۸۹؛ نک: مسعودی، ج۴، ص۱۹۰.</ref> او سیاست سرکوب [[زنادقه]] را پی گرفت<ref>طبری، ج۸، ص۱۹۰.</ref> و در ۱۶۹ق قیام [[صاحب فخ|حسین بن علی بن حسن]] مشهور به [[شهید فخ]] را سرکوب کرد.<ref>همو، ج۸، ص۱۹۲؛ نیز نک: ابوالفرج، مقاتل، ص۴۳۵؛ مسعودی، همانجا.</ref>

 

هادی و گروهی از سران سپاه در پی خلع هارون و بیعت با جعفر فرزند هادی بودند.<ref>طبری، ج۸، ص۲۰۷-۲۰۹.</ref> با توجه به نفوذ یحیی بر هارون، هادی در ابتدا میخواست یحیی را جذب کند،<ref>همو، ج۸، ص۲۰۸؛ جهشیاری، ج۱۷۰.</ref> اما سپس او را به زندان افکند. گفته شده است که وی در اندیشه قتل وی و هارون بود.<ref>طبری، ج۸، ص۲۳۰؛ نیز نک: جهشیاری، ص۱۷۴-۱۷۵.</ref> در این میان، خلیفۀ بیمار به گونه‌ای مشکوک در نیمۀ [[ربیع الاول]] ۱۷۰ درگذشت.<ref>طبری، ج۸، ص۲۰۵-۲۰۶، ۲۱۳؛ نیز نک: خلیفه، ج۲، ص۷۰۵.</ref>

 

در شب مرگ هادی، خلافت به [[هارون عباسی|هارون الرشید]] رسید. او یحیی بن خالد را از زندان خواست و او را به وزرات گمارد و حتی خاتم خلافت را بدو سپرد.<ref>طبری، ج۸، ۲۳۰، ۲۳۳؛ جهشیاری، ص۱۷۷.</ref> خلافت هارون الرشید، دورۀ اوج و شکوه خلافت عباسی بود و در داستان‌های ادبی انعکاس فراوان یافته است. از حیث سیاسی آرامش و استقرار نسبی برپا بود.<ref>طبری، ج۸، ص۲۳۵-۲۴۰.</ref> بخش عمده‌ای از این شکوه به دانش پروری و گشاده دستی خاندان ایرانی [[برمکیان|برمکی]] مربوط بود.<ref>نم: زنبیر، ص۱۵۱-۱۵۳.</ref> هارون در ۱۹۳ق در [[طوس]] خراسان درگذشت.

اگرچه در زمان منصور و مهدی وزارت بود،<ref>طبری، ج۸، ص۱۸۹، ۲۰۷؛ جهشیاری، ص۱۴۱، ۱۵۶، ۱۶۷؛ برای تفصیل نک: کروی، ۲۹-۳۰، ۵۳، ۶۱.</ref> اما این نهاد از زمان برمکیان استقرار یافت. بسیاری از نهادهای اداری عباسیان، با کمی تغییر از ساسانیان تقلید شد.<ref>نک: دوری، النظم....، ۱۹۸، ۲۱۲؛ ضیف، ص۲۰، برای انواع دیوان‌ها، نک: جنابی، ص۴۱.</ref>

 

 

 

پس از سرکوب و ضبط اموال برمکیان،<ref>طبری، ج۸، ص۲۹۶، ۲۹۷، ۳۱۰-۳۱۱.</ref> هارون خود امور خلافت را به دست گرفت.

[[هارون عباسی|هارون]] به نبرد در مرزهای روم ادامه داد. در ۱۸۱ق به آسیای صغیر لشکر کشید و با تحمیل شرایط سنگین بر روم، صلح کرد.<ref>همو& ج۸، ۲۶۸؛ نیز نک: حسین، ص۲۲۰.</ref> در ۱۸۷ق رومیان صلح را نقض کردند و دوباره هارون با تحمیل شرایط مشابه پیروز شد.<ref>طبری، ج۸، ص۳۰۷-۳۰۸.</ref> در ۱۹۰ق بار دیگر به روم شرقی لشکر کشید و تا فتح هرقله پیش رفت.<ref>خلیفه، ج۲، ص۷۳۷؛ طبری، ج۸، ص۳۲۰-۳۲۲.</ref> در طی جنگ‎های مداوم در مرزهای روم، هارون‌گاه فرزندان خود را بدان مأموریت گسیل میکرد.<ref>خلیفه، ج۲، ۷۱۵، ۷۱۷، ۷۳۴؛ ابن اثیر، ج۶، ص۱۸۴-۱۸۶؛ برای تفصیل در خصوص جنگها، نک: بارتولد VI/342ff.</ref> هدف اصلی از این جنگ‌ها تأمین امنیت مرزها بود و کمتر جنبه کشورگشایی داشت.

 

 

 

انتخاب امین در زمان اقتدار [[برمکیان]] بود و بیعت خراسانیان برای هارون اهمیت داشت.<ref>رشاد، ص۲۲.</ref> فضل بن یحیی برمکی به خراسان رفت و با بذل اموال هنگفت برای امین بیعت گرفت.<ref>طبری، همانجا.</ref>

در ۱۸۲ یا ۱۸۳ق هارون، [[مأمون]] را به ولایت عهدی امین برگماشت.<ref>طبری، ج۸، ص۲۶۹، ۲۷۵.</ref> و پس از مدتی ولایت عهدی مأمون را به پسر دیگرش، قاسم سپرد.<ref>همو، ج۸، ص۲۷۶؛ برای تاریخ این واقعه، نک: رشاد، ص۲۰.</ref> هارون در اقدامی شگفت انگیز، خلافت را میان ۳ فرزند خویش تقسیم کرد.<ref>طبری، ج۸، ص۲۷۵-۲۷۶، ۲۷۷؛ ابن اثیر، ج۶، ص۱۶۱؛ نیز نک: جنابی، ص۱۳۱؛ رشاد، ص۳۲.</ref> هارون کوشید برای کم کردن عواقب این تقسیم بندی و اختلافات احتمالی، تعهدنامه هایی را از امین و مأمون بگیرد و آنها را به دیوار [[کعبه]] نصب کرد.<ref>خلیفه، ج۲، ص۷۲۳؛ طبری، ج۸، ص۲۷۵، ۳۱۵؛ نیز نک: رشاد، ۲۵-۲۶.</ref> در یکی از این تعهدنامه آمده است که اگر امین خلاف کرد، [[مسلمانان]] جانب مأمون را بگیرند.<ref>طبری، ج۸، ص۲۸۰.</ref> احتمال دارد مأمون در این تعهدنامه درست برده باشد.<ref>رشاد، ص۲۸-۳۰.</ref>

هارون از رقابت میان امین و مأمون آگاه بود.<ref>همو، ج۸، ص۳۳۹.</ref> این نزاع بسیار به جناح‌های رقیب در دربار خصوصاً فضل بن ربیع در حمایت از امین و [[فضل بن سهل سرخسی]] در حمایت از مأمون بستگی داشت.<ref>رشاد، ص۵۰.</ref> فضل بن سهل برای در امان ماندن مأمون پس از هارون، به مأمون پیشنهاد کرد همراه هارون به [[خراسان (ابهام‌زدایی)|خراسان]] یعنی منطقۀ تحت ولایت خویش سفر کند.<ref>طبری، ج۸، ص۳۳۸؛ نیز نک: رشاد، ص۶۹.</ref>

اختلاف امین و مأمون به نبرد نظامی رسید. امین با انتخاب علی بن عیسی بن ماهان به سپاهسالاری خود اشتباهی بزرگ مرتکب شد.<ref>برای مطالعه درباره جریان گزینش او، نک: ج۸، ص۳۹۸-۳۹۹؛ نیز رشاد، ص۴۹.</ref> ولی فرمانده سپاه مأمون، طاهر بن حسین، نه فقط در امور نظامی، بلکه از حیث سیاسی توانا بود. پس از شکست دادن و کشتن علی بن عیسی در شعبان ۱۹۵ در [[ری]]، طاهر در خراسان با مأمون بیعت کرد. امین کوشش کرد با بذل و بخشش، شکست را بی‌اهمیت نشان دهد، اما شکستهای پیاپی او در نقاط مختلف و پیشروی طاهر به سمت بغداد، آثار پریشانی را در [[عراق]] و [[شام]] و [[حجاز]] در پی آورد.

{{پانویس|اندازه=ریز|4}}