خمس: تفاوت میان نسخه‌ها

'''خُمس'''، پرداخت یک پنجم مازاد درآمد سالانه و برخی موارد دیگر مانند معدن و گنج با شروطی که در [[فقه]] آمده است. خُمس از [[فروع دین]] است و [[آیه ۴۱ سوره انفال]] و بیش از ۱۱۰ حدیث در کتابهای روایی از آن سخن گفته‌اند.

نیمی از خمس به [[سادات]] فقیر اختصاص دارد و نیم دیگر به عنوان [[سهم امام]] در دوران [[غیبت امام زمان]] توسط [[مرجع تقلید|مراجع تقلید]] در اموری که با توجه به تاریخ زندگی [[اهل بیت(ع)]] مورد مصرف خمس تشخیص می‌دهند، هزینه می‌گردد.

[[وجوهات]] حاصل از پرداخت خمس یکی از منابع اصلی مالی [[حوزه علمیه|حوزه‌های علمیه]] و ترویج [[دین]] در جامعه اسلامی است.

[[راغب اصفهانی]] در [[مفردات القرآن]] می‌گوید غنیمت از ریشه «غنم» (به معنی گوسفند) گرفته شده سپس در هر چیزی که انسان از دشمن و یا غیر دشمن به دست می‌آورد به کار رفته است. [[امین الاسلام طبرسی|طبرسی]] نیز غُنم را هر سود و منفعتی می‌داند نه فقط غنیمت جنگی، همانگونه که لفظ مغانم درآیه ۹۴ [[سوره نساء]] به همین معنا به کار رفته است.

در دو کتاب [[وسایل الشیعه]] و [[مستدرک الوسائل]] حدود ۱۱۰ حدیث درباره موارد وجوب خمس و مصرف آن نقل شده است. از جمله آثاری که برای خمس در روایات بیان شده می‌توان به این موارد اشاره کرد:

بیشتر فقها و [[تفسیر|مفسرین]] [[تشریع]] خمس در اسلام را در سال دوم هجرت، هنگام [[جنگ بدر]] دانسته‌اند. غنیمت‌های فراوان به دست آمده در این جنگ مناقشات و اختلاف نظرهایی را بر سر تقسیم غنایم میان جنگ آوران و گردآورندگان غنایم به دنبال داشت. در عرب پیش از [[اسلام]] قاعده این بود که معمولا فرمانده جنگ یک چهارم غنایم را دریافت می‌کرد.<ref>فراهیدی، العین، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۳۳.</ref>

با نزول [[آیه انفال]]، همۀ [[انفال]] از آن [[پیامبر(ص)|رسول خدا]] اعلام شد. سپس آیه خمس تملک غنایم را پس از کسر یک پنجم آن به غنیمت گیرندگان اجازه داد. [[محمد بن جریر بن یزید طبری|طبری]] نخستین دریافت خمس از جانب پیامبر اکرم را به [[غزوه بنی قینقاع]] نسبت داده است. از پیامبر اکرم [[حدیث|احادیث]] و نامه‌های متعددی در زمینۀ خمس نقل شده است. از [[امامان شیعه]] نیز احادیث بسیاری در موضوع خمس نقل شده است که مهم‌ترین مستند احکام فقهی خمس به شمار می‌رود.

رساله‌ها و آثار متعددی را نیز برخی شاگردان امامان شیعه و نیز فقهای دوران [[غیبت صغری]]، مانند [[حسین بن سعید اهوازی]]، [[علی بن مهزیار اهوازی]]، [[محمد بن اورمه قمی]] و [[محمد بن حسن صفار]] دربارۀ خمس نگاشته‌اند. نگارش رساله و کتاب در این باره و در ادوار بعد نیز مورد توجه [[:رده:فقهای شیعه|فقهای شیعه]] بوده است.<ref>آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۷۲.</ref>

«ذی القُربی» در لغت به همه خویشاوندان شخص گفته می‌شود ولی با توجه به روایات، منظور از [[ذوی القربی|ذی القربی]] در این آیه [[امامان(ع)|امامان]] هستند.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، جلد ۹ بحث خمس.</ref>

:'''سهم امام:''' «سهم خدا» و «سهم پیامبر» و «سهم ذی القربی» مطابق [[روایات]] متعلق به امام جامعه اسلامی (پیامبر یا امام معصوم) بوده و به «سَهم امام» مشهور است که در زمان [[غیبت کبرا]] مراجع تقلید به عنوان نائبان عام [[امام زمان]] آن را دریافت کرده و در اموری که مطابق تاریخ و روایات، خود [[اهل بیت]] صرف می‌کردند هزینه می‌کنند.<ref>یزدی، «متولى سهم امام(ع)» ،ص۳۵.</ref>

:'''سهم سادات:''' در آیه شریفه، مراد از «یتامی»، «مساکین» و «ابن السبیل» مطلق این افراد یعنی هر کسی که عنوان یتیم، یا مسکین و یا ابن السبیل بر او صدق کند نیست. علمای امامیه قائل‌اند: مراد، یتیمان، مستمندان، و در راه ماندگان از [[بنی هاشم|بنی‌هاشم‌اند]].<ref>فاضل لنکرانی، خمس، ۱۳۹۲ش، ص۹۲.</ref> از این رو، این بخش را «[[سهم سادات]]» می‌نامند. با توجه به تقسیم مصرف خمس به دو بخش عمده «[[سهم امام]]» و «سهم سادات»، گاهی از خمس با عبارت «سَهْمَین» یاد می‌شود.

به نظر برخی [[فقه|فقیهان]]، خمس و [[انفال]] ملک اشخاص نیست، بلکه به حکومت حق و منصب [[امامت]] تعلق دارد که این جایگاه بر [[پیامبر]] و [[امامان شیعه]] منطبق است. البته اداره زندگی شخصی و خانوادگی پیامبر از مهم‌ترین مصالح مسلمین و از جمله مصارف خمس است. در [[روایات]] نیز شواهدی مبنی بر این که خمس ملک عنوان است نه اشخاص وجود دارد.<ref>منتظری، کتاب الخمس و الانفال، [بی‌تا]، ص۱۱ـ۱۳.</ref> همچنین عناوین سه‌گانه [[یتیم|یتیمان]]، [[مسکین|مساکین]] و [[ابن سبیل]] که در [[آیه خمس]] آمده است، مصادیقی از مصارف خمس هستند و به معنای این نیست که خمس ملک و متعلق به آن‌هاست؛ چرا که رسیدگی به امور آن‌ها از وظایف حکومت است. یکی از دلایل این موضوع، وجود «لام» ملکیت و اختصاص برای عناوین سه‌گانه اول آیه خمس است که برای عناوین سه‌گانه دوم تکرار نشده است.<ref>منتظری، کتاب الخمس و الانفال، [بی‌تا]، ص۲۵۰ و ۲۵۱.</ref> اساساً خمس یک حق مالی یکپارچه و غیرقابل تقسیم است که در رتبه نخست  (اولاً و بالذات) به خداوند تعلق دارد و سپس به پیامبر و امامان معصوم از جهت حکومت و امامت.<ref>منتظری، کتاب الخمس و الانفال، [بی‌تا]، ص۲۶۱ـ۲۶۳ (با اشاره به کتاب «ذخائر الامامة فی الخمس»).</ref>

از جمله مناقشاتی که پیرامون خمس مازاد درآمد (ارباح مکاسب) شکل گرفته است آن است که در منابع تاریخی و حدیثی تا زمان [[امام باقر(ع)]] و [[امام صادق(ع)]] گزارش‌های دریافت خمس به گستردگی گزارش‌های دریافت زکات نقل نشده است. این اشکال پاسخ‌های دامنه‌دار و تفصیلی را از سوی فقهای قائل به وجوب خمس ارباح مکاسب به همراه داشته است. مضمون پاسخ فقها آن است که ادلۀ خمس به ویژه تعابیر احادیث به خوبی نشان می‌دهد که وجوب خمس حکمی کلی، قانونی و ثابت است که اختصاص به زمان معینی ندارد.<ref> مکارم شیرازی، انوار الفقاهه، ۱۴۱۶ق، ص۲۹۱-۲۹۲</ref> مدافعان قول به تعلق خمس به ارباح مکاسب همچنین مدعی شده‌اند که اگر فقرای [[بنی هاشم]] از خمس ارباح مکاسب محروم باشند، با توجه به اختصاص یافتن [[زکات]] به غیر بنی هاشم، راهی برای تأمین زندگی آن‌ها وجود نخواهد داشت.<ref>بروجردی، المستند فی شرح عروة الوثقی، ۱۴۲۱ق، ص۲۰۰-۲۰۱</ref>

یکی از مباحث خمس، چگونگی حکم خمس در زمان [[غیبت امام زمان(عج)|غیبت امام معصوم]] است. نظر مشهور فقهای معاصر آن است که [[سهم امام]] در زمان [[غیبت امام زمان|غیبت]] در مواردی مصرف شود که مرجع تقلید علم یا ظن معتبر دارد که اگر امام معصوم ظاهر باشد، آن را در همان موارد به کار می‌برد، همچون تقویت اسلام و [[حوزه علمیه|حوزه‌های علمیه]]، تبلیغ اسلام، بنای [[مسجد|مساجد]] در موارد لزوم، امور کتابخانه‌ها و مدارس، رسیدگی به مستمندان و به عبارتی همۀ امور خیر به ترتیب اولویت و اهمیت دینی آنها.<ref> بروجردی، المستند فی شرح عروة الوثقی، ۱۴۲۱ق، ص۳۳۰؛ مکارم شیرازی، انوار الفقاهه، ۱۴۱۶ق، ص۴۸۳</ref> در گذشته، اقوال غیرمشهوری نیز درباره خمس وجود داشته است؛ مانند ساقط شدن خمس،<ref> فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱۰، ص۳۴۴</ref> وجوب کنار گذاشتن سهم امام<ref>شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۶.</ref>{{یادداشت| منسوب به برخی از فقهاست از سوی شیخ مفید وتعبیر  به «کنز» شده است یعنی ذخیره کردن «و بعضهم يوجب كنزه».}} و وجوب دفن خمس<ref>نراقی، مستند الشیعه فی احکام اشریعه، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۱۲۸.</ref>

دربارۀ [[سهم سادات]] در زمان [[غیبت امام زمان(عج)|غیبت]] نیز مشهور فقها قائل به وجوب پرداخت سهم آنان هستند؛ اما تعداد کمی نیز قائل به مباح‌بودن خمس برای شیعیان و ساقط شدن وجوب آن هستند. این قول را در اصطلاح قول به [[تحلیل خمس]] می‌نامند.<ref>شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۵؛ بحرانی،الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ق، ج۱۲، ص۴۳۹</ref> از دیگر آراء غیر مشهور فقهی شیعه دربارۀ سهم سادات در زمان غیبت می‌توان به قول به وجوب دفن خمس تا زمان [[ظهور]] امام(ع) و نیز وجوب حفظ خمس و وصیت کردن به نگهداری آن اشاره کرد.{{یادداشت|قول به دفن خمس در زمان غیبت را به برخی از فقها از قول شیخ مفید در مقنعه نسبت داده اند. منتظری، حسینعلی، كتاب الخمس، ج۱، ص۴۷۳.اما تعبیر شیخ در مقنعه «دفن» نیست بلکه تعبیر به «کنز» کرده است. (بعضهم يوجب كنزه و تناول‌ خبرا ورد أن الأرض تظهر كنوزها عند ظهور القائم مهدي الأنام‌ و أنه (ع) إذا قام دلّه الله سبحانه و تعالى‌ على الكنوز فيأخذها من كل مكان. شیخ مفید، المقنعه، ج۱، ص۲۸۵و۲۸۶.}}

موضوع خمس در منابع فقهی [[اهل سنت]] عمدتا در بخش تقسیم غنایم جنگی در ذیل مبحث [[جهاد]] مطرح شده است. فقهای اهل سنت همچون فقیهان شیعه با استناد به آیۀ خمس و [[حدیث متواتر|احادیث متواتر]]، در وجوب پرداخت خمس اتفاق نظر دارند. اختلاف نظر میان آنان در موارد وجوب خمس و نیز مصارف آن است. در میان [[مذاهب اهل سنت]] مهم‌ترین موارد وجوب خمس، غنایم جنگی است. مستند اصلی آنان آیۀ خمس است که [[شأن نزول]] آن بر پایۀ تفاسیر به جنگ بدر باز می‌گردد. با این حال فقهای اهل سنت گنج را نیز با شرایطی خاص از جمله موارد وجوب خمس دانسته‌اند. در باب وجوب خمس در [[فیء]] و نیز در مواردی همچون انواع معادن و یا خرید زمین از [[مسلمان]] توسط [[ذمی]] میان فقهای اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد.<ref>ابن رشد، بدایة المجتهد، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۱۳-۳۱۴.</ref>

کتاب «آسان‌ترین شیوه محاسبه خمس» اثر عباس ظهیری شیوه محاسبه خمس اموال بیان شده و مطالب مرتبط به آن مطابق با فتاوای [[امام خمینی]]، [[محمدعلی اراکی|اراکی]]، [[محمدتقی بهجت|بهجت]]، [[جواد تبریزی|تبریزی]]، [[سیدابوالقاسم خویی|آیت‌الله خویی]]، [[سیدعلی حسینی خامنه‌ای|آیت‌الله خامنه‌ای]]، [[موسی شبیری زنجانی|زنجانی]]، [[سیدعلی سیستانی|سیستانی]]، [[لطف الله صافی|صافی]]، [[محمد فاضل لنکرانی|فاضل]]، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی|گلپایگانی]]، [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم]]، [[حسین وحید خراسانی|وحید خراسانی]] و [[حسین نوری همدانی|نوری همدانی]] از مراجع تقلید گردآوری شده است.<ref>[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1156 «آسان‌ترین شیوه محاسبه خمس»، وبگاه کتابخانه تخصصی حج.]</ref>