تزکیه: تفاوت میان نسخه‌ها

تزکیه از ماده «ز ک و» و به معنای استوار ساختن و دور کردن شی از عیب و نقص است.<ref>فراهیدی، العين، ۱۴۰۹ق، ص۳۴۸.</ref> و نیز به معنای رشد دادن و پاک دانستن آن و شهادت به این پاکی است.<ref>ابن فارس، معجم مقاييس اللغه، ۱۳۹۹ق، ج۳، ص۱۷؛ معلوف، المنجد فى‌اللغه، ۱۹۹۶م، ص۶۱۶؛ ابن منظور، لسان‌العرب، ۱۴۰۸ق، ج۶،ص۶۴.</ref>

تزکیه را می‌توان نوعی مبالغه در [[تطهیر]] دانست<ref>فیض‌کاشانی، تفسيرالصافى، ۱۴۰۲ق، ج۲، ص۳۷۱؛ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۹۲.</ref> هر چند تطیر را پیراستن و تزکیه را آراستن تعریف کرده اند.<ref>ابن‌عاشور، التحرير والتنويرالمعروف بالتفسیر ابن‌عاشور، ۱۹۹۷م، ج۱۱، ص۲۳.</ref> بدین معنا که تطهیر بیرون راندن ناپاکی‌ها جهت رشد دادن و تزکیه رشد دادن است.<ref>طباطبایی، الميزان فی تفسیرالقرآن، ۱۳۹۳ق، ج۹، ص۳۷۷.</ref>

تزکیه در فرهنگ اسلامی، از مفاهیم مورد اهمیت است که در [[قرآن کریم]] و روایات [[امامان شیعه|معصومان]] مورد تأکید قرار گرفته است. هرچند از واژه تزکیه استفاده نشده اما واژگان هم ریشه‌ی تزکیه بسیار به کار رفته است.<ref>راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۸۵؛ ص۵۳۳؛ سجستانی، غریب‌القرآن المسمی بنزهه‌القلوب، ۱۳۸۲ق، ص۶۰؛ مصطفوی، التحقیق فی کلمات‌القرآن‌الکریم، ۱۳۶۸ش، ج۳، ص۳۲۲-۳۲۳.</ref> با توجه به این خصوصیت و معنای پاکی نفس از آلودگی‌ها این واژه ۲۰ بار تکرار شده است. برخی از این موارد عبارتند از:

قرآن هدف از بعثت پیامبران<ref>سوره بقره، آیه۱۲۹؛ ابوالفتوح رازی، روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۷۳؛ واعظ کاشفی، مواهب علیه یا تفسیر حسینی، ۱۳۱۷ش، ج۱، ص۳۶.</ref> را تزکیه نفوس و رشد و تعالی دادن آن و دوری از [[گناه]] و [[شرک]]<ref>سوره بقره، آیه۱۵۱؛ سوره ال‌عمران، آیه۷۷؛ طباطبایی، الميزان فی تفسیرالقرآن، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۳۳۰.</ref> و عواقب آن بیان می‌کند.<ref>سوره بقره، آیه۱۲۹-۱۷۴؛ سوره توبه، آیه۱۰۳؛ سوره طه، آیه۷۵-۷۶؛ اشکوری، تفسیر شریف لاهیجی، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۱۱۶؛فیض‌ کاشانی، تفسيرالصافى، ۱۴۰۲ق، ج۱، ص۱۷۳.</ref> موانعی چون خودپسندی و تکبر و بخل<ref>سوره نساء، آیه ۴۹؛ سوره نجم، آیه ۳۲؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۳۷۰ش، ج۳، ص۹۱؛ ج۹، ص۲۷۲؛ ابوالفتوح رازی، روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن، ۱۳۷۱ش، ج۵، ص۳۹۱.</ref> همچنین در قرآن گناهانی چون [[قتل]] و [[شراب‌ خواری]] و اعتقادات فاسدی چون، شرک و [[کفر]] را در قرآن به عنوان موانع تزکیه‌نفس بیان می‌کند.<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۱؛ طباطبایی، الميزان فی تفسیرالقرآن، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۳۳۰.</ref> قرآن تزکیه را تنها راه [[رستگاری]] و جاودان شدن در [[بهشت]] معرفی می‌کند.<ref>سوره طه، آیه۷۶؛ سوره اعلی، آیه۷۸.</ref>

برخی از مفسرین تزکیه را به معنای افزایش [[تقوا]]<ref>صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم(صدرا)، ۱۳۷۰ش، ج۷، ص۳۹۱.</ref> و برخی نیز پاک و اصلاح کردن نفس بیان کرده‌اند.<ref>سوره بقره، آیه۱۵۱؛ سوره توبه، آیه۱۰۳؛ فیض‌ کاشانی، تفسيرالصافى، ۱۴۰۲ق، ج۱، ص۳۵۲؛ طباطبایی، الميزان فی تفسیرالقرآن، ۱۳۹۳ق، ج۹، ص۳۷۷.</ref>

در بسیاری از روایات نیز تزکیه همراه با [[طهارتِ‌ نفس]] از صفات مذموم و دوری از نافرمانی‌ الهی و قرار گرفتن در مسیر درست و اطاعت‌ پذیری از خداوند بیان شده است.<ref>ابن بابویه، عیون اخبار الرضا ، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۷۵؛ حلی، الالفین فی امامة مولانا امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام، ۱۴۰۹ق، ص۳۲۱؛ مجلسى، بحارالانوار لدرر اخبار الائمه‌الاطهار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۲۵۸.</ref>  

برخی روایات تزکیه را هم رتبه با تعقل و راه درست زندگی<ref>لیثی، عیون‌المواعظ و‌الحکم، ۱۳۷۶ش، ص۴۲۸، حدیث۷۲۶۳.</ref> و نیز راه رسیدن به کمالات و به دست آوردن رضایت و برکات مادی و معنوی الهی بیان کرده‌اند. راه رسیدن به تزکیه نیز اطاعت از دستورات خداوند و پیمودن راه حق بیان شده است.<ref>مجلسى، بحارالانوار لدرر اخبار الائمه‌الاطهار، ۱۴۰۳ق، ج۷۷، ص۸۸؛ برقی، المحاسن، ۱۴۱۶ق، ص۱۹۷.</ref>

افزون بر تعاریف قبل در اصطلاح [[اخلاق]] و [[عرفان]]، تزکیه را پاک ‌کردن نفس از صفات پست و آلودگی‌های اخلاقی و جایگزین نمودن صفات پسندیده و کمالات، جهت رسیدن به سعادت واقعی بیان کرده‌اند.<ref>نراقی، جامع‌ السعادات، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۴۰۰؛ نراقی، معراج‌ السعاده، ۱۳۸۵ش، ص۷۵-۷۸؛ نجم‌ رازی، مرصاد‌ العباد من‌ المبدا الی‌ المعاد، ۱۳۵۲ق، ص۱۷۳-۱۷۴؛ شمس‌الدین آملی، نفائس‌ الفنون فی عرایس‌ العیون ، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۱۲؛ نعمه اللّه ولی، رساله‌های حضرت سید نورالدین شاه نعمت اللّه ولی قدس سره، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۳۰۴؛ التهانوی، موسوعه کشاف اصطلاحات‌ الفنون و العلوم، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۶۲۳.</ref>  

در این مسیر مراحلی نیز برای رسیدن به تزکیه برشمرده‌اند: تقوا، [[توبه]]، بازنگشتن به گناه([[مشارطه]])، [[محاسبه]] نفس، مراقبت بر انجام تکالیف‌الهی و انجام ندادن گناه، عتاب و عقاب کردن نفس در صورت بازگشت به گناه([[معاتبه]] و [[معاقبه]])،<ref>مدنی‌شیرازی، رياض السالكين فی شرح صحیفه سیدالساجدین، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۵۲؛ مصباح، اخلاق در قرآن، ، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۲۱۷.</ref> خالی کردن نفس از صفات زشت([[تخلیه]]) و پرکردن با صفات پسندیده([[تحلیه]]) و [[تهذیب]] ظواهر با انجام دستورات دینی([[تجلیه]]).<ref>نراقی، معراج‌ السعاده، ۱۳۸۵ش، ص۶۲۱؛ محیطی، صراط سلوک، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۴.</ref> از این امور می‌توان به عنوان راه‌های رسیدن به تزکیه نفس نیز نام برد.

برخی [[عرفا]] و صوفیان، رسیدن به کمال سعادت و پیمودن [[سیر و سلوک]] را بر تزکیه استوار دانسته‌اند. آنان تزکیه را مقدمه شناخت نفس و شناخت نفس را مقدمه شناخت حق می‌دانند. بنابراین تا تزکیه حاصل نشود شناخت و معرفت خداوند به دست نمی‌آید.<ref>غزالی، الاربعین فی اصول‌الدین، دارالکتب العلمیه، ص۱۰۷؛ غزالی، میزان‌العمل، ۱۴۰۳ق، ص۱۷؛ میبدی، کشف‌ الاسرار و عده‌ الابرار(تفسیر خواجه‌  عبدالله انصاری)، ۱۳۷۱ش، ج۱۰، ص۴۶۳-۴۶۴؛ نجم‌رازی، مرصاد‌ العباد من‌ المبدا الی‌ المعاد، ۱۳۵۲ق، ص۱۷۳-۱۷۴.</ref>

راه رسیدن به رستگاری، تزکیه نفس بیان شده است.<ref>سوره شمس، آیه۹.</ref> و با تزکیه است که مومنین به رستگاری حقیقی و سعادت دائمی می‌رسند.<ref>سوره شمس، آیات۱-۹؛ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۴۷-۴۸.</ref> بنابراین مشخصه‌ی مومنین رستگار را تزکیه نفس بیان می‌کند.<ref>سوره مومنون، آیه۱-۴؛ ابن‌اثير، النهايه فی غریب‌الحدیث والاثر، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۰۷؛ فخررازی، تفسیر الفخرالرازی المشتهر بالتفسير الكبير، ۱۴۲۳ق، ج۲۳، ص۷۹-۸۰؛ صادقى تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، ۱۳۶۵ش، ج۱۷، ص۲۰۸.</ref> ‌

*مقدم بودن تزکیه بر تعلیم و تربیت؛<ref>فخررازی، تفسیر الفخرالرازی المشتهر بالتفسير الكبير، ۱۴۲۳ق، ج۹، ص۷۷-۸۰.</ref>  

در ۴ آیه‌ی قرآن، تزکیه و [[تعلیم]] و [[تربیت]] در کنار یکدیگر بیان شده که در ۳ جای آن تزکیه بر تعلیم و تعلم مقدم است.<ref>سوره بقره، آیه۱۵۱؛ سوره آل‌عمران، آیه۱۶۴؛ سوره جمعه، آیه۲؛ طباطبایی، الميزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۳ق، ج۱۹، ص۲۶۵.</ref> هرچند در تقدم و تاخر، و علت و معلول بودن تعلیم و تعلم، و رسیدن به تزکیه اقوال متعددی بیان شده، اما قرآن در مقام بیان ارزش و جایگاه تزکیه است.<ref>صادقى تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۱۶۱.</ref>

*یکی از بزرگترین عوامل تزکیه نفس، اراده و کمک خداوند است.<ref>سوره نور، آیه ۲۱.</ref> از این رو یکی از صفاتی که به خداوند نسبت داده شده تزکیه کننده است.<ref>الكفعمی، البلد الامين و الدرع‌ الحصین، ۱۴۱۸ق، ص۳۲۳؛ الكفعمی، المقام‌ الأسنى في تفسير‌ الأسماء‌الحسنى، بی‌تا، ص۹۵؛ المناوى القاهری، فيض القدير شرح الجامع‌الصغیر، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۹۴؛ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۹۰-۹۱؛ طباطبایی، الميزان فی تفسیرالقرآن، ۱۳۹۳ق، ج۴، ص۳۷۲؛ واعظ کاشفی، مواهب علیه  یا تفسیر حسینی، ۱۳۱۷ش، ج۸، ص۲۷۷.</ref>

*[[پیامبران|پیامبران‌ الهی]] و [[امامان شیعه|امامان‌ معصوم]] و اولیای‌ الهی نیز از عوامل تزکیه نفس بندگانند. آنان به دلیل ارتباط با خدا و دارا بودن موهبت‌الهی و [[فطرت]] پاک، در راهنمایی نمودن دیگران برای رسیدن به تزکیه نفس دارای آمادگی بیشتری هستند.<ref>سوره مریم، آیه۱۹.</ref> این اشخاص با بیان آیات و احکام الهی و فضائل اخلاقی، مردم را از امور ناپسند دور و به سوی تزکیه نفس هدایت می‌کنند.<ref>سوره بقره، آیه۱۲۹؛ سوره آل‌عمران، آیه۱۴۶-۱۶۴؛ سوره نازعات، آیه۱۷-۱۸؛ سوره جمعه، آیه۲؛ السبزوارى، سيد عبدالاعلى، مواهب الرحمن، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۲۷۶؛ ابن‌عاشور، التحرير و التنوير المعروف بالتفسیر ابن‌عاشور، ۱۹۹۷م، ج۱، ص۱۹۴؛ مراغی، تفسير المراغى، دارالفكر، ج۱۱، ص۱۶-۱۷؛ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۹۵.</ref>

*بندگان خود نیز نقش به‌سزایی در تزکیه نفس دارند. آنان با دریافت و پذیرش آزادانه و آگاهانه و عمل و پایبندی به دستورات الهی<ref>سوره نجم، آیه۳۲.</ref> و نیز امور اخلاقی که توسط اولیای خدا برای مردم بیان شده، خود را برای تزکیه نفس مهیا می‌کنند.<ref>طه۷۵-۷۶؛ صادقى تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، ۱۳۶۵ش، ج۲۷، ص۴۴۷-۴۴۹.</ref>

در قرآن [[خشیت]] الهی و اقامه نماز به عنوان تزکیه بیان شده‌ است. می‌توان دلیل [[تشریع]] برخی عبادات را دور کردن انسان از آلودگی‌ها و رشد و تعالی دادن او و رسیدن به پاکی و آراسته شدن به کمالات بیان کرد.<ref>سوره فاطر، آیه۱۸.</ref>

*[[نماز]]<ref>طوسی، مصباح المتهجد، المکتبه‌الاسلامیه، ص۲۳۶؛ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۸ق، ص۲۸۵؛ الكفعمی، جنه‌ الامان‌ الواقیه و جنه‌ الایمان‌ الباقیه المشتهر بالمصباح، ۱۳۴۹ق، ص۲۵؛ مجلسى، بحارالانوار لدرر اخبار الائمه‌الاطهار، ۱۴۰۳ق، ج۸۳، ص۴؛ ج۹۲، ص۳۲۴.</ref>

این عبادت دارای دو بعد تزکیه است. از طرفی موجب از بین رفتن آثار گناه و پاک شدن از آن می‌شود.<ref>سوره هود، آیه۱۱۴.</ref> و از طرفی موجب دور شدن از گناهان و جلوگیری از آلوده شدن نفس می‌شود.<ref>سوره عنکبوت، آیه۴۵؛ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۳۰۷-۳۰۸؛ کاشانی، تفسير کبیر منهج‌الصادقين فی الزام‌ المخالفین، ۱۳۳۶ق، ج۴، ص۴۶۰-۴۶۲؛ حرالعاملی، وسائل‌الشيعه، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲.</ref>

[[انفاق]] مال در راه خدا نیز موجب پاک شدن انسان از آلودگی‌ها و رشد یافتن و تزکیه نفس می‌شود.<ref>سوره توبه، آیه۱۰۳-۱۰۴؛ سوره لیل، آیه۱۸-۱۹؛ مجلسى، بحارالانوار لدرر اخبار الائمه‌الاطهار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۱۰۴؛ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۸، ص۱۱۷؛ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۰۲؛ طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۲۴-۲۶؛ طباطبایی، الميزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۳ق، ج۹، ص۳۸۴.</ref>

برخی از مفسرین پرداخت [[زکات]] را نیز تزکیه معرفی کرده‌اند. آنان زکات را مقدمه تزکیه نفس و دلیلی بر افزایش رزق ‌و روزی و نیز دور شدن از [[بخل]] بیان کرده‌اند.<ref>طبرسی، الاحتجاج، نشر المرتضی، ج۱، ص۹۷؛ مجلسى، بحارالانوار لدرر اخبار الائمه‌الاطهار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۱۰۴.</ref>

* [[شیطان]]؛ قرآن شیطان را دشمن [[سوگند|قسم]] خورده انسان معرفی کرده و او را از تبعیت شیطان نهی می‌کند.<ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۲۱۰.</ref>

* تعلقات دنیایی و دورشدن از خدا<ref>واعظ کاشفی، مواهب علیه  یا تفسیر حسینی، ۱۳۱۷ش، ج۴، ص۴۱۹؛ جوادی آملی، مراحل اخلاق در قرآن، ۱۳۷۸ش، ص۱۲۵.</ref>

* [[گناه]] و نافرمانی<ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۷۷۹؛ فخررازی، تفسیر الفخرالرازی المشتهر بالتفسير الكبير، ۱۴۲۳ق، ج۸، ص۱۱۲؛ ابن بابویه، خصال صدوق، انتشارات جاویدان، ص۲۵.</ref>

در مشرب‌های فکری همچون کنفسیوس،<ref>توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۶ش، ص۴۱.</ref> تائوئیسم<ref>توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۶ش،ص۵۲.</ref> و شینتو<ref>توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۶ش، ص۵۴.</ref> نیز بسیار بر مسئله تزکیه، هرچند با نام‌های دیگری تأکید و توصیه شده است. این مسئله در کنفسیوس با مسائل اخلاقی و در تائوئیسم با ریاضت و دوری از دنیا تأکید دارد.<ref>الشهرستانی، الملل والنحل، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۱؛ طباطبایی، الميزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۳ق، ج۶، ص۱۸۲-۱۸۵؛ بى‌ناس، تاريخ جامع اديان، ۱۳۷۳ش، ص۱۸۰، قرطبی، الجامع الاحكام القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱۲، ص۱۶؛ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۵۹؛ زحیلی، التفسير المنير فی‌العقیده والشریعه والمنهج، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۷۷-۱۷۹؛ طبری، جامع‌البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱۷، ص۱۶.</ref>

{{پانویس2}}

*ابن بابویه، محمدبن علی، خصال صدوق، ترجمه مدرس گیلانی، بی‌جا، انتشارات جاویدان، بی تا

*ابن بابویه، محمدبن‌ علی، عیون اخبار الرضا ، تهران، نشر صدوق، ۱۳۷۲ش.

*ابن فارس، أحمدبن فارس بن زكريا أبوالحسين، معجم مقاييس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۹ق، ۱۹۷۹م.

*ابن منظور، محمدبن‌ مکرم، لسان‌ العرب، تحقیق على شيرى، بيروت، دار احياءالتراث‌العربى، ۱۴۰۸ق.

*ابن‌ اثير، مبارك بن محمد الجزرى، النهايه فی غریب‌ الحدیث و الاثر، تحقیق محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، قم، اسماعيليان، ۱۳۶۷ش.

*ابن‌عاشور، محمدطاهر، التحرير و التنوير المعروف بالتفسیر ابن‌عاشور، تونس، الدارالتونسيه، ۱۹۹۷م.

*اشکوری، محمدبن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، نشر داد، ۱۳۷۳ش.

*الطبری، محمد بن عبد الرحمن بن محمد بن عبد الله الإيجی الشيرازی الشافعی و محمد عبد الله الغزنوی ، جامع البيان فی تفسير القرآن، تحقیق و تصحیح صدقى جميل و عبدالحمید هنداوی، بيروت، دارالفكر، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق- ۱۴۲۴ق.

*بى‌ناس، جان، تاريخ جامع اديان، ترجمه علی‌اصغر حكمت، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، ۱۳۷۳ش.

*التهانوی، محمد‌بن‌ علی‌ بن‌ القاضی ، موسوعه کشاف اصطلاحات‌ الفنون و العلوم، مقدمه د.رفیق العجم و تحقیق د.علی دحروج، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، چاپ اول، ۱۹۹۶م.

*جوادی آملی، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن، قم، نشر اسراء، چاپ دوم،۱۳۷۸ش.

*حرالعاملی، الشیخ محمدبن‌الحسن، وسائل‌ الشيعه، قم، آل‌البيت(ع) لاحياءالتراث، ۱۴۱۲ق.

*حلی، حسن بن یوسف، الالفین فی امامه مولانا امیرالمومنین علی بن ابی‌طالب علیه السلام ، قم، موسسه دارالهجره، ۱۴۰۹ق.

*راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن ، تحقیق صفوان عدنان‌ الداودی، دمشق-بیروت، الدارالشامیه-دارالقلم، ۱۴۱۲ق.

*زحیلی، وهبه، التفسير المنير فی‌ العقیده والشریعه والمنهج، بيروت، دارالفكرالمعاصر، ۱۴۱۸ق.

*زمخشری، محمود‌بن‌ عمر، الكشاف عن حقائق غوامض تنزیل و عیون‌ الاقاویل فی وجوه التاویل، مصحح مصطفی حسین احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۵ق.

*السبزوارى، سيد عبدالاعلى، مواهب الرحمن، دفتر آية الله سبزوارى، ۱۴۱۴ق.

*سجستانی، محمدبن عزیز، غریب‌ القرآن المسمی بنزهه‌ القلوب ، بیروت، ناشر محمدعلی صبیح، ۱۳۸۲ق؛ ۱۹۶۲م.

*الشهرستانی، أبوالفتح محمدبن عبدالكريم، الملل و النحل، تحقیق احمد فهمی محمد، بيروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۳ق.

*صادقى تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، تهران، فرهنگ اسلامى، ۱۳۶۵ش.

*طباطبایی، محمدحسین، الميزان فی تفسیر القرآن، بيروت، موسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۳۹۳ق.

*طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، تصحیح محمدباقر موسوی، مشهد، نشر المرتضی، بی تا.

*طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق ، قم، نشر شریف رضی، ۱۳۷۰ش.

*طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، تحقیق و تصحیح هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق؛ دارالمعرفه ۱۴۰۶ق.

*طبرسی، فضل‌بن‌حسن، تفسير جوامع الجامع، بيروت، دارالاضوا، ۱۴۰۵ق.

*غزالی، محمدبن‌ محمد، الاربعین فی اصول‌ الدین ، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.

*غزالی، محمدبن‌ محمد، احیاء علوم‌ الدین و معه المغنی عن حمل الاسفار فی الاسفار، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۲۶ق.

*فخررازی، محمدبن‌ عمر، تفسیر الفخر الرازی المشتهر بالتفسير الكبير، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۳ق.،  

*فراهیدی، خلیل‌بن احمد، العين، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، دارالهجره، ۱۴۰۹ق.  

*فیض کاشانی، محمدبن شاه‌ مرتضی، المحجه‌ البیضاء فی تهذیب‌ الاحیاء، تصحیح و تحقیق علی اکبر غفاری، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۳ق؛ ۱۹۸۳م.

*فیض‌ کاشانی، محمدبن‌ شاه‌ مرتضی، تفسير الصافى، بيروت، اعلمى، ۱۴۰۲ق.  

*قرطبی، محمدبن‌ احمد، الجامع لاحكام القرآن، بيروت، دارالكتب العلميه(منشورات محمدعلی بیضون)، ۱۴۱۷ق.

*الكفعمی، الشيخ تقی‌الدين ابراهيم‌بن علی‌بن‌الحسن‌بن محمد‌العاملی ، المقام‌ الأسنى فی تفسير‌الأسماء‌الحسنى، به كوشش فارس‌الحسون، بی‌جا، موسسة قائم‌آل محمد(عج)، بی‌تا.

*الكفعمی، الشيخ تقی‌الدين ابراهيم‌بن علی‌بن‌الحسن‌بن محمد‌العاملی، جنه‌ الامان‌الواقیه و جنه‌الایمان‌الباقیه المشتهر بالمصباح، نجف-عراق، دارالکتب العلیمه، منشورات محمدعلی بیضون، ۱۳۴۹ق.  

*الكفعمی، الشيخ تقی‌الدين ابراهيم‌بن علی‌بن‌الحسن‌بن محمد‌العاملی، البلد الامين و الدرع‌ الحصین، بیروت-لبنان، موسسه‌الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.

*کاشانی، فتح‌الله‌بن شکرالله، تفسير کبیر منهج‌ الصادقين فی الزام‌ المخالفین، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۳۶ق.

*مجلسى، محمدباقر‌بن محمدتقی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه‌ الاطهار، بيروت، دار احياءالتراث‌العربى، ۱۴۰۳ق.

*مدنی‌شیرازی، سیدعلی خان، رياض السالكين فی شرح صحیفه سیدالساجدین، قم، موسسه نشر اسلامى، ۱۴۰۹ق.

*مراغی، احمدمصطفی، تفسير المراغى، بیروت، دارالفكر، بی‌تا.

*مصباح، محمدتقى، اخلاق در قرآن، به كوشش اسكندرى، قم، مؤسسه امام خمينى(قدس سره)، ۱۳۷۶ش.

*مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات‌ القرآن‌الکریم ، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.

*معلوف، لويس، المنجد فى‌ اللغه، بيروت، دارالمشرق، ۱۹۹۶م.

*مکارم شیرازی، ناصر و دیگر نویسندگان، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ۱۳۷۵ش.

*المناوى القاهری، زین‌الدین محمد، فيض القدير شرح الجامع‌ الصغیر، به كوشش احمد عبدالسلام، بيروت، دارالكتب العلميه، ۱۴۱۵ق.

*میبدی، احمدبن‌محمد، کشف‌ الاسرار و عده‌ الابرار(تفسیر خواجه‌عبدالله انصاری)، تهران، امیرکبیر، به اهتمام علی اصغر حکمت ، ۱۳۷۱ش.

*نجم‌رازی، نجم الدین‌ عبداللّه‌بن‌ محمد، مرصاد‌ العباد من‌ المبد الی‌ المعاد، محمدامین ریاحی ، تهران، انتشارات مجلس،۱۳۵۲ق.

*نراقی، مهدی‌بن‌ ابی‌ذر، جامع‌ السعادات، تصحیح محمد کلانتر و مقدمه محمدرضا مظفر، بيروت، موسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.

*نعمه اللّه ولی، رساله‌های حضرت سیدنورالدین شاه نعمت اللّه ولی قدس سره، چاپ جواد نوربخش، تهران ۱۳۵۵ش.

*واعظ کاشفی، حسین‌بن‌ علی سبزواری، مواهب علیه یا تفسیر حسینی، چاپ محمدرضا جلالی نائینی، تهران ۱۳۱۷ش.