خوارج: تفاوت میان نسخه‌ها

منابع اسلامی، عوامل مختلفی از جمله روحیه بادیه‌نشینی را در شکل‌گیری خوارج مؤثر دانسته‌اند. برخی نویسندگان، چهره‌های اصلی خوارج را سالوکان و اعرابیان روزگار [[جاهلیت]] دانسته‌اند که بر سران قبایل خود و سنت‌ها و ارزش‌های قبیله‌ای می‌شوریدند و برای کم‌ترین چیزها به هیجان می‌آمدند و می‌جنگیدند و از قبیله خود اخراج می‌شدند.<ref>معروف، قراءة جدیدة فی مواقف الخوارج و فکرهم و ادبهم، ۱۹۸۸م، ص۲۱-۲۳؛ شلبی، موسوعة التاریخ الاسلامی و الحضارة الاسلامیة، ۱۹۸۲م، ج۲، ص۲۱۰-۲۱۱؛ اخبار الدولة العباسیة، ۱۹۷۱ق، ص۳۳۵؛ ابن عبد ربّه، العقد الفرید، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۸۶.</ref> بیشتر شخصیت‌های برجسته خوارج از میان این اعرابیان برخاستند و به هیچ‌یک از قبایل مشهور عرب وابستگی نداشتند.<ref>ابوالنصر، الخوارج فی الاسلام، ۱۹۴۹م، ص۱۴، ۲۱؛ بابطین، حرکة الخوارج، ۱۴۰۹ق، ص۲۵۰.</ref> بر این اساس، هیچ‌یک از [[صحابه]]، اعم از [[مهاجر|مهاجرین]] و [[انصار]] به خوارج نپیوستند.<ref>جاحظ، کتاب الحیوان، ۱۳۸۵-۱۳۸۹ق، ج۶، ص۴۵۵؛ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۷، ص۳۹۶؛ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ۱۴۰۷ق، ص۱۰۶، ۱۱۰؛ معروف، الخوارج فی العصر الاموی، ۱۴۰۶ق، ص۶۰.</ref>

برخی دیگر از محققان، ظهور خوارج را در امتداد شورش بر [[عثمان]] دانسته‌اند<ref>ولهاوزن، احزاب المعارضة السیاسیة الدینیة فی صدر الاسلام، ۱۹۷۶م، مقدمه بدوی، ص۱۳؛ معیطه، الاسلام الخوارجی، ۲۰۰۶م، ص۱۷؛ معروف، الخوارج فی العصر الاموی، ۱۴۰۶ق، ص۵۵؛ ضیف، التطور و التجدید فی الشعر الاموی، ۱۹۸۷م، ص۸۷.</ref> و بر این باورند که [[قتل عثمان]] و اختلاف صحابه در باب مسئله خلافت، سبب طرح این رأی شد که می‌توان خلیفه را در صورت مخالفت با رأی مردم و احکام دین و همچنین سوء تدبیر و رعایت نکردن [[عدل]] و [[انصاف]]، برکنار کرد یا کشت.<ref>ابوالنصر، الخوارج فی الاسلام، ۱۹۴۹م، ص۲۱-۲۳؛ ابوزهرة، تاریخ المذاهب الاسلامیة، ۱۹۷۱م، ج۱، ص۷۰-۷۱؛ معروف، الخوارج فی العصر الاموی، ۱۴۰۶ق، ص۲۱.</ref> به تصریح منابع اسلامی مانند تاریخ طبری، رؤسای معترضان به عثمان که حدود ۳۰ تن بودند، بعدتر از چهره‌های اصلی خوارج بودند.<ref>طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۵، ص۴۹؛ معروف، قراءة جدیدة فی مواقف الخوارج و فکرهم و ادبهم، ۱۹۸۸م، ص۲۵-۲۶؛ بکاری، حرکة الخوارج، ۲۰۰۱م، ص۱۷.</ref>

از ابتدای پیدایش خوارج در تاریخ اسلام، آثار مختلفی در ردّ باورهای آنها تالیف شده یا در آثار حدیثی، روایاتی در تقبیح باورها و اعمال خوارج ذکر شده است. از جمله روایاتی حاکی از پیشگویی‌های [[پیامبر اسلام]] درباره خوارج و خروج آنان از دین که شیوه دینداری و عملکرد خوارج تقبیح شده و همچنین جنگیدن با آنان و کشتن‌شان دارای اجر دانسته شده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به: ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ۱۹۸۸م، قسم ۳، ص۲۷۶؛ ابن حزم اندلسی، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، ۱۳۱۷-۱۳۲۰ق، ج۴، ص۱۶۱؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۳۸۵-۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۶۵-۲۶۷.</ref> همچنین علمای شیعه با استناد به حدیثی از [[پیامبر(ص)]]، کسانی که با امام علی به محاربه پرداخته‌اند و از جمله خوارج را [[کافر]] دانسته‌اند. بنابر روایت مذکور، کسی که با امام علی جنگ کند، مانند کسی است که با پیامبر جنگ کرده است.<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۲۹۵؛ علامه حلّى، کشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد، ۱۴۲۷ق، ص۵۴۰؛ فاضل مقداد، اللوامع الالهیة فى المباحث الکلامیة، ۱۳۸۰ش، ص۳۷۲.</ref>

در آثار تفسیری، استشهاد خوارج به [[قرآن کریم]] برای اثبات عقایدشان، مورد نقد و نقض قرار گرفته است؛ از جمله ادعای کافر بودن کسانی که مرتکب [[گناه کبیره]] می‌شوند. خوارج با تکیه بر آیه ۹۷ [[سوره آل عمران]]، بر این باور بوده‌اند که هر کس حج نگزارد، مرتکب گناه کبیره و در نتیجه کافر شده است، پس ارتکاب گناهان کبیره، منجر به کفر می‌شود. در پاسخ به این استدلال گفته شده است که کفر در متون دينی معناى گسترده‌ای دارد و هر گونه مخالفت با حق، چه در مرحله عقايد و چه در مرحله دستورات فرعى را شامل می‌‏شود؛ ازاین‌رو، در آیه ۹۷ سوره آل عمران، کفر به معنای ترک حج از سوی شخص توانمند(دارای [[استطاعت (حج)|استطاعت شرعی]]) است؛ نه به معنای خروج از اسلام، آنطور که خوارج پنداشته‌اند.<ref>رجوع کنید به: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۳۸۵-۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۱۴؛ جرجانی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۳۳۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ ش، ج۳، ص۱۸.</ref> ابن حزم، ادعای خوارج در این‌باره را با استناد به آیات دیگری از [[قرآن کریم]] رد کرده است.<ref>ابن حزم اندلسی، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، ۱۳۱۷-۱۳۲۰ق، ج۳، ص۲۳۵-۲۴۳؛ جرجانی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۳۲۴-۳۲۵.</ref>