ازبکستان: تفاوت میان نسخه‌ها

شهرهای ازبکستان، از جمله [[سمرقند]] و [[بخارا]]، تا قبل از قرن حاضر از مراکز اسلامی در آسیای مرکزی و ماوراءالنهر بوده‌اند. در دو شهر [[سمرقند]] و [[کش]]، از نواحی دوردست [[خراسان بزرگ]]، [[تشیع|مذهب تشیع]] از اواخر قرن دوم هجری به تدریج رواج یافت. فعالیت‌های دانشمندان بزرگ شیعه در این نواحی، حوزه علمی فعالی را در آستانه [[غیبت امام زمان (عج)|غیبت]] [[امام دوازدهم]] به وجود آورد. [[حسین بن اشکیب سمرقندی]]، [[ابوعمرو کشی]] و [[محمد بن مسعود عیاشی]] از رجال شیعی می باشند.

بیشتر شیعیان در [[بخارا]] و [[سمرقند]] زندگی می‌کنند و اکثراً به زبان فارسی ـ تاجیکی صحبت می‌کنند. گروه دیگری نیز شیعیان آذری هستند که در زمان استالین از [[آذربایجان]] شوروی به این منطقه تبعید شدند. تعداد شیعیان در ازبکستان به درستی معلوم نیست ولی آمار آن‌ها را یک و نیم میلیون نفر ذکر می‌کنند.

با ورود اعراب به منطقه در نیمه دوم قرن هفتم میلادی، زمینه لازم برای تشکیل حکومت‌های اسلامی فراهم شد. [[اسماعیل سامانی]] در سال ۸۷۳ م [[ماوراءالنهر]] و [[خوارزم]] را به تصرف خود درآورد و سلسله سامانیان را در [[بخارا]] پایه گذاری کرد. در اواخر سده دهم میلادی قبایل سلجوق وارد ماوراءالنهر شدند و تا اوایل قرن دوازدهم میلادی سراسر محدوده فعلی ازبکستان را تسخیر کردند. در اواسط همین قرن قراختاییان آنان را شکست دادند و کشور را تصرف کردند. چندی نگذشت که در اواخر‌‌ همان قرن خوارزمشاهیان، که از پشتیبانان اولیه قراختاییان بودند، آنان را از حکومت به زیر افکندند. اما فرمانروایی اینان نیز چندان نپایید و با حمله مغول در سال ۱۲۱۹م، از قدرت برکنار شدند. هجوم مغول که ویرانی بسیاری به بار آورد، به تدریج تسلط ازبک‌ها را بر ماوراءالنهر قطعی کرد، اندکی بعد بابر بر ازبکستان تاخت، و آنجا را فتح کرد. اما ازبک‌ها از یک سو و حکومت [[شاه اسماعیل صفوی]] از سوی دیگر، برای تصرف این سرزمین سال‌ها با بابر جنگیدند، تا سرانجام خاندان شیبانی، مجددا حکومت ازبک‌ها را برقرار کرد. با مرگ آخرین رهبر این خانواده، حکومت و سرزمین واحد و متحد ازبکستان متلاشی شد و حکومت های محلی کوچک و مستقل به رهبری حکام محلی در گوشه و کنار سربرداشتند. در میان آنان، آستراخانی‌ها در بخارا، خانات خیوه در خوارزم و خانات خوقند در فرغانه، قدرت بیشتری یافتند و برای تصرف اراضی یکدیگر دائما در نبرد با هم بودند. این دشمنی‌های پایدار زمینه‌ای مساعد برای [[روسیه]] که در فکر تصرف ناحیه بود، فراهم کرد.

با پیروزی انقلاب کمونیستی در سال ۱۹۱۷م نیروهای دولتی روسیه در شهر تاشکند مستقر شدند و یک سال بعد جمهوری خودمختار سوسیالیستی ترکستان تشکیل شد که محدوده آن‌‌ همان اراضی ترکستان بود. از این زمان تا سال ۱۹۲۴م، ترکستان محل درگیری های گروه های مختلف بود و در سال مذکور با پیوستن کامل خانات آسیای مرکزی به حکومت سوسیالیستی شوروی، طرح مرزبندی جمهوری های آسیای مرکزی بر اساس معیارهای قومی و زبانی به مرحله اجرا درآمد. در نوامبر سال ۱۹۲۴م جمهوری خودمختار شوروی سوسیالیستی ازبک اعلام موجودیت کرد، که جمهوری خودمختار تاجیکستان نیز ضمیمه آن بود. در سال ۱۹۲۹م [[تاجیکستان]] از ازبکستان جدا شد و در سال ۱۹۳۶م با الحاق جمهوری خودمختار قراقالپاق و بخشی از اراضی قزاقستان به ازبکستان، محدوده سیاسی فعلی ازبکستان تثبیت شد.

همزمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری ازبکستان در اول سپتامبر سال ۱۹۹۱م اعلام استقلال کرد و در تاریخ هشت دسامبر سال ۱۹۹۲م قانون اساسی کشور از تصویب مجلس گذشت. رئیس جمهور ازبکستان اسلام کریم اف است، وی که قبلا دبیر اول حزب کمونیست ازبکستان بود، در انتخابات ریاست جمهوری دسامبر سال ۱۹۹۱م با کسب ۸۶ درصد آرا به پیروزی رسید. <ref> اولکات، مارتا بریل، «سیاست در آسیای مرکزی پس از فروپاشی امپراطوری»، ترجمه الهه کولائی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۱، ش ۲، ص۶۲.</ref>

# حزب دموکراتیک خلق: همان حزب کمونیست پیشین می‌باشد که در سال ۱۹۹۱م. تغییر نام داد، خط مشی آن‌‌ همان راه و روش کمونیستی است و رئیس جمهور ازبکستان از اعضای آن به شمار می‌رود.

# حزب احیای اسلامی: <ref> حزب احیای اسلامی در برخی منابع حزب تجدید حیات اسلام ذکر شده است. </ref> این حزب مهم‌ترین حزب اسلامی ازبکستان محسوب می‌شود که طرفدار ایجاد نظام سیاسی کشور براساس اصول اسلامی است، مرکز فعالیت آن در شهر تاشکند قرار دارد. بیشتر فعالیت حزب در زمینه جذب جوانان به [[اسلام]] متمرکز است.

# قوه مجریه: رئیس جمهور ازبکستان رئیس مملکت بوده، ریاست قوه مجریه را بر عهده دارد وی همزمان ریاست هیأت وزیران را نیز عهده دار می‌باشد. رئیس جمهور از میان شهروندان ازبکستان که کمتر از سی و پنج سال سن نداشته باشد انتخاب می‌شود.

# قوه قضائیه: قوه قضائیه در ازبکستان قوه‌ای است مستقل که بدون وابستگی به سایر قوا و گروه‌ها فعالیت دارد. سیستم قضایی ازبکستان از دادگاه مشروطه (شورای نگهبان)، دیوانعالی، دیوانعالی در امور اقتصاد ملی، دیوانعالی جمهوری خودمختار قره قالپاقستان و دیوانعالی در امور اقتصادی جمهوری خودمختار قره قالپاقستان تشکیل گردیده و برای ۵ سال انتخاب می‌شوند. <ref> چرمی، ازبکستان، ۹۱-۸۸.</ref>

نام ازبکستان گویای برتری ازبک‌ها در این سرزمین است. کلمه ازبک تا سال ۱۹۱۷، در [[روسیه]] معرف گروه‌های کوچرو و نیمه کوچرو ترک بود. <ref> ابوطالبی، مرتضی، «آسیای مرکزی: جغرافیای سیاسی»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، ش ۲، ص۳۳.</ref> تحرک این افراد که از ویژگی‌های شیوه معیشت آنان بود، محدودیت مرزی را از بین می‌برد و یکی از دلایل عمده پراکندگی گسترده ازبک‌ها در سایر کشورهای آسیای مرکزی همین نوع گذران زندگی آن‌ها بوده است. گرچه در این سرزمین بیش از ۱۱۰۰ ملیت زندگی می‌کنند، <ref>«ازبکستان کشوری کشف نشده»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، ش۲، ص۱۵۰.</ref> اما حدود ۷۱ درصد از جمعیت کشور را ازبک‌ها تشکیل می‌دهند. روس‌ها، تاجیک‌ها، قزاق‌ها، تاتار‌ها، قرقیز‌ها، ترکمن‌ها از سایر اقوام ساکن در ازبکستان هستند که به ترتیب بیشترین سهم را در جمعیت کشور دارند.

از سال ۱۹۸۹م، زبان ازبکی، زبان ملی و رسمی ازبکستان اعلام شده است تا قبل از این تاریخ، در ازبکستان نیز مشابه سایر کشورهای آسیای مرکزی، زبان روسی، زبان اصلی بود. اکنون نیز در امور دولتی و اداری از هر دو زبان ازبکی و روسی استفاده می‌شود. زبان ازبکی از گروه زبان های ترکی خاوری است که لهجه‌های مختلفی دارد و لغت هایی از زبانهای فارسی، عربی و روسی در واژگان آن وارد شده است.

تا سال ۱۹۳۰م، خط عربی در ازبکستان رواج داشت، در حد فاصل سال های ۴۰-۱۹۳۴م، خط لاتین بتدریج جایگزین خط عربی شد. در سال ۱۹۴۰م، خط سیریلی، خط رسمی مردم ازبکستان معرفی شد، پس از استقلال این کشور در سال ۱۹۹۱م، درباره جایگزین کردن خط لاتین به جای خط سیریلی اقدام هایی انجام شده است.

تعلیم و تربیت در کلیه مقاطع تحصیلی رایگان است و تعداد دانش آموزان ازبکستان در سال تحصیلی ۱۹۸۴-۳۱۹۸۳/۴ میلیون نفر بوده که در ۹۴۰۰ مرکز آموزشی شاغل به تحصیل بوده‌اند. در همین سال ۴۲ دانشگاه و مرکز آموزش عالی فعالیت می‌کرده‌اند که از جمله دو دانشگاه به نام های تاشکند و امیر علیشیر نوایی و همچنین تعدادی انستیتو را می‌توان نام برد. <ref>اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ص۳۵۲-۳۵۳.</ref>

ازبکستان سرزمینی است که یک جمهوری خودمختار به نام قراقالپاق ضمیمه آن است. قراقالپاق در شمال غربی کشور واقع است و ۱۶۵ هزار کیلومتر مربع وسعت دارد. <ref> آمار و ارقام ذکر شده، جمهوری قراقالپاق را نیز شامل می‌شود. </ref> دریاچه آرال در شمال این جمهوری خودمختارقرار گرفته و بخش بزرگی از اراضی آن در ردیف نواحی بیابانی جهان است. [[خوارزم]] که از عهد باستان در تمدن و فرهنگ آسیای مرکزی نقش حیاتی داشته، <ref>بارتولد، گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه کریم کشاورز، ص۱۹-۳۱.</ref> و شهرهای مهمی مانند جرجانیه، خیوه، کاث و اورگنج در آن واقع بودند، و در گذشته از آن به عنوان شمالی ترین پایگاه تمدن نام برده می‌شد، <ref> باستان‌شناسی در آسیای مرکزی، ص ۳۱۷. </ref> در جمهوری قراقالپاق فعلی واقع است و بیشتر قسمت های آن تقریبا خالی از سکنه است. مرکز قراقالپاق، نوکوس، با۱۶۹ هزار نفر جمعیت (سال ۱۹۹۰م) از شهرهای مهم ازبکستان است.

ازبکستان ۵ استان و۱۲۳ شهر و شهرستان دارد. <ref> «آسیای مرکزی: جغرافیای سیاسی»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۱، ش ۲، ص ۲۷. </ref> بسیاری از شهرهای مهم آسیای مرکزی که سابقه تاریخی طولانی داشته و از مراکز فرهنگی و سیاسی منطقه بوده‌اند، در محدوده سیاسی ازبکستان فعلی قرار دارند. <ref> برای آشنایی بیشتر با جغرافیای تاریخی شهرهای قدیمی ازبکستان نگاه کنید به: رنجبر، احمد. خراسان بزرگ، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳. </ref> پراکندگی شهر‌ها در سطح کشور به گونه‌ای است که جز چند شهر صنعتی، اکثر شهرهای بزرگ و مهم کشور در حوضه فرغانه قرار دارند.

[[بخارا]]، از جمله شهرهای کهن ازبکستان است که زمانی پایتخت حکومت بخارا بود. این شهر پس از ورود [[اسلام]] به آسیای مرکزی یکی از مهم‌ترین مراکز اسلامی شد که نقش مهمی در نشر و گسترش فرهنگ اسلامی در طی قرون متوالی، ایفا کرد. به طوری که در آن ایام، از قرن اول تا قرن دوازدهم هجری، بخارا را «مهد اسلام» نام نهادند. <ref> سارلی، اراز محمد، ترکستان در تاریخ، ص۱۶-۱۸.</ref> آرامگاه [[امیر اسماعیل سامانی]] و مزار چشمه ایوب در نزدیکی آن، مجموعه معماری متشکل از مسجد جامع کلان، مناره کلان و مدرسه میرعرب در مرکز بخارای قدیم از بقایای شاهکارهای معماری اسلامی آن دوران است. <ref>سیر و سیاحت در اتحاد شوروی، ص ۱۶۲.</ref> امروزه شهرت بخارا به سبب وجود منابع طبیعی و تولیدات نساجی آن است. جمعیت این شهر در سال ۱۹۹۰م، ۲۲۴ هزار نفر بوده است.

==ویژگی های اقتصادی==

روابط تجاری ازبکستان تا قبل از فروپاشی شوروی سابق محدود به [[روسیه]] و سایر جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی بود. <ref>«ازبکستان کشوری کشف نشده»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۲، ش۲، ص۱۵۰.</ref> پس از کسب استقلال، مقام‌های دولتی ضمن حفظ روابط سابق، ارتباطات جدیدی با سایر کشور‌ها برقرار کردند و در این راستا، از یک سو پیمان اقتصادی با کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (جمهوریهای اتحاد جماهیر شوروی سابق) را امضا کردند و از سوی دیگر قراردادهای اقتصادی متعددی با سایر ممالک جهان بستند. با این وجود هنوز به دلیل وابستگی، بیشتر مبادلات تجاری این کشور با دیگر جمهوری‌های شوروی سابق است.

 

با استقلال کشور ازبکستان، در حیات دینی جامعه ازبکستان مرحله جدیدی آغاز شده است. در این مرحله، برای ازبکستان که یک کشور کثیر المله و کثیر الادیان به حساب می‌آید، حفاظت از استقلال کشور، تحکیم امنیت در جامعه و تأمین رشد منظم اجتماعی و سیاسی و اقتصادی از عوامل مهم و محرک احیای هویت ملی و رشد معنوی و فرهنگی عموم مردم محسوب می‌شود. در دوران شوروی سابق، کمیته مرکزی حذب کمونیست، به جمعیت‌های مذهبی در قلمرو کشور به چشم یک رقیب نگاه می‌کرد و برای از بین بردن معارف دینی به تنظیم برنامه‌های ویژه‌ای پرداخته بود. به‌همین خاطر، هزاران مسجد و مدرسه دینی که جزء‌ آثار گرانمایه تاریخی و معماری محسوب می‌شدند، تحت تصرف دولت شوروی قرار گرفت. دین به طور مصنوعی، به یکی از جبهه‌ها در برابر ایدئولوژی حاکم تبدیل گردید. ورود به معارف اسلامی و معارف ادیانی از قبیل یهودیت و مسیحیت ممنوع گردید. دولت جمهوری ازبکستان و پیش از همه اسلام‌ کریم‌اف، رئیس جمهور ازبکستان، اصولاً این نکته را که بیان می‌دارد که دین با تقویت نمودن اعتقادات و صفای باطن، به انسان‌ها، روحیه‌ و توانایی بیشتری برای حل مشکلات زندگی و سختی‌ها و شکست‌های روزگار می‌بخشد و دین است که ارزش‌های معنوی بشر را از نسلی به نسل دیگر به امانت انتقال می‌دهد.<ref>زبکستان به سوی آینده بزرگ، تاشکند، انتشارات ازبکستان، ۱۹۹۸، ص۴۴۱.</ref> در قانون اساسی ازبکستان در فصل هفتم این قانون آمده که همه مردم از آزادی اعتقاد برخوردارند، هر شخصی حق دارد به یکی از ادیان بگرود و یا اصلاً‌ به هیچ کدام از آنها اعتقاد نداشته باشد. تحصیل اجباری عقاید دینی ممنوع است. <ref>وفایی عباس، گروه نویسندگان، سیمای فرهنگی ازبکستان، تاشکند، رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، انتشارات بین‌المللی الهدی، ۱۳۸۴، به نقل از قانون اساسی ازبکستان، فصل هفت، اصل ۳۱، تاشکند، انتشارات ازبکستان، سال ۲۰۰۱، ص ۱۲.</ref>

اکثریت جمعیت ازبکستان را مسلمانان [[سنی]] مذهب پیرو مذهب [[حنفی]] تشکیل می‌دهند. بیشتر شهرهای ازبکستان، از جمله [[سمرقند]] و [[بخارا]]، تا قبل از قرن حاضر از مهم‌ترین مراکز اسلامی در آسیای مرکزی و ماوراءالنهر بوده‌اند که اعتقادات سکنه آن‌ها شهرت جهانی یافته بود. پس از حاکمیت ایده ئولوژی کمونیستی، سعی شد، افکار و اعتقادات سوسیالیستی جایگزین اصول اسلامی شود و برای نیل به این هدف، انجام فعالیت‌ها و مراسم مذهبی ممنوع شد و مسلمانان در اجرای عبادات و فرایض دینی خود با محدودیت شدیدی روبرو شدند. با کسب استقلال کشورهای آسیای مرکزی، مسلمانان که مذهب خود را فراموش نکرده بودند، روحیه‌ای تازه یافتند و در انجام امور مذهبی فعال شدند. بسیاری از [[مسجد|مساجد]] بازسازی شد و ظرفیت برخی از آن‌ها افزایش یافت، که می‌توان به عنوان نمونه به مسجد طلاشیخ و مسجد جامع یکه سرای در شهر [[تاشکند]] اشاره کرد.<ref>دلدم، اسکندر، سیر و سیاحت در اتحاد شوروی، ص ۱۶۲.</ref>

ازبکستان که بیش از ۹۰ درصد سکنه آن مسلمان هستند، دارای دو مدرسه علمیه است. این مدارس تحت نظر مرکز روحانی آسیای مرکزی و [[قزاقستان]] اداره می‌شوند. و تعلیم و تربیت روحانیون را عهده دار هستند.

نام این مدارس، مدرسه میرعرب و انستیتوی عالی امام اسماعیل بخاری است. مدرسه میرعرب در سال ۱۵۳۶م در شهر بخارا تاسیس شد، و انستیتوی عالی امام اسماعیل بخاری در اواسط قرن شانزدهم میلادی به نام برک خان در شهر تاشکند احداث شد و در سال ۱۹۷۴م به یادبود هزار و دویستمین سالگرد تولد [[محمد بخاری|امام بخاری]] به اسم فعلی تغییر نام یافت.<ref> اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ص ۳۵۸.</ref>

از ابتدای ورود [[اسلام]] به این سرزمین، تصوف نیز مورد توجه گروهی از مردم قرار گرفت. شهرهای [[بخارا]] و خیوه از مهم‌ترین مراکز تعلیمات صوفیه در قرون وسطی بود. [[نجم الدین کبری]] در شهر خیوه پایه گذار راه و روش کبرویه شد و در بخارا، [[بهاءالدین نقشبندی]] مسلک [[نقشبندیه|نقشبندی]] را رواج داد. در آن عصر این دو شهر در اشاعه تصوف در جهان اسلام نقش عمده داشتند.<ref> ملیت‌های آسیای میانه، صص ۸۰-۸۱. </ref> اکنون نیز گروه کوچکی از [[وهابیون]] ازبک طرفدار گسترش و رواج تصوف، بخصوص طریقت نقشبندی هستند.<ref> می‌رفخرایی، هوشمند، «گزارش کامل کنفرانس دگرگونیهای اتحاد شوروی سابق و پیامدهای آن برای جهان سوم»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۱، ش ۱، ص ۱۴۲. </ref>

جمهوری ازبکستان صاحب قلب سرزمین ‌های مسلمان ‌نشین یعنی شهرهای بخارا و سمرقند و درة فرغان، و کهن ‌ترین تمدن شهرنشینی در منطقه نیز می ‌باشد. شهرهای ازبکستان امروزی در طول تاریخ، پایتخت‌ های امپراتوری ‌های متعددی در آسیای میانه قرار گرفته‌اند و درة حاصلخیز فرغانه نیز همیشه موطن بزرگ‌ترین تجمعات انسانی منطقه و مرکز فرهنگی دینداران و شورشیان مسلمان هر دو بوده است. به طوری که می توان گفت چه از لحاظ فرهنگی و چه از لحاظ دینی، امروزه ازبکستان بزرگ ‌ترین جمهوری آسیای میانه به شمار می‌رود.<ref>احمد رشید، اسلام پیکارجو در آسیای میانه ، ترجمه جمال آرام، تهران، نشر عرفان، ۱۳۸۷، ص۱۰۴.</ref>

 

اسلام در حوالی سال‌های ۵۵-۶۰ برای نخستین بار به آن سوی جیحون راه یافت و طبق معمول، با قرارداد صلح راه مراوده گشوده شد. نام [[تشیع]] علوی در این دیار با تبلیغات [[عباسیان]] آغاز گشت و در ‌‌نهایت با قیام شریک بن شیخ مهری در سال ۱۳۳ که به تعبیر تاریخ بخارا «خلق عظیم بر او گرد آمدند» به نام علویان و بر ضد عباسیان استوار گشت. سادات در آن دیار محبوب بودند و امیر اسماعیل سامانی سنی هم روستای برکه را [[وقف]] علویان و فقرای بخارا کرد. به تدریج پای تبلیغات [[اسماعیلیان]] به آن ناحیه گشوده شد و حتی به دربار سامانی هم نفوذ یافت.

با این حال ماوراء النهر به نام سنیان [[حنفی]] یا ماتریدی شهرت یافته و شیعیان اندکی از قرون نخستین در آن نواحی می‌زیسته‌اند. برخی از معروف‌ترین محدثان سنی و از جمله شهیر‌ترین آنان یعنی [[محمد بن اسماعیل بخاری]] (۲۶۵ـ۱۹۵) به همین شهر منسوب‌اند.

در دهه دوم و سوم قرن دوازدهم هجری و همزمان با ضعف صفویان، حملات ازبکان و افغانان به خراسان گسترش یافت و در حملاتی که صورت گرفت به مرور تعداد زیادی ایرانی شیعه به عنوان اسیر به بخارا برده شد. نادرشاه در سال ۱۱۵۸ موفق شد شش هزار خانواده ایرانی که اسیر خان خیوه بودند را آزاد کند. ازبکان که نزدیک به سه قرن با صفویان درگیر بودند، فتاوایی برای اثبات کفر شیعیان داشتند و اسرای ایرانی را مانند برده خرید و فروش می‌کردند. شماری از ایرانیان در آن نواحی ماندند و به مقاماتی هم رسیدند که از آن جمله حسین خان ایرانی حاکم قراکول بود. وی مذهب تشیع خویش را پنهان می‌کرد. <ref>جعفریان، اطلس شیعه، ص۶۲۱-۶۲۰</ref>

شیعیان مِسخِتی از اقلیت های شیعه هستند که در دره فرغانه ازبکستان زندگی می‌کنند. اگرچه از چگونگی گرایش این دسته به مذهب [[شیعه]]، اطلاع درستی در دست نیست، با این حال مسخت ها در حال حاضر از وضعیت چندان مناسبی برخوردار نیستند.<ref>بهمن، ژئوپلتیک تشیع، ص ۱۵۶</ref><ref>[http://mh1342.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=918&Itemid=66&limitstart=1 شیعیان آسیای مرکزی]</ref>

|۲۶۴۰۰۰۰۰|| -||۱۳۹۳۹۲۰||۵/۳|| ۲۰۰۸م||آمار [[مجمع جهانی اهل بیت|مجمع جهانی اهل‏ بیت(ع)]]

|۲۸۲۶۸۴۴۰||۲۶۴۶۹۰۰۰|| ۲۶۵۰۰۰|| ۱||۲۰۰۹م|| آمار انجمن دین و زندگی اجتماعی «مؤسسه ‏PEW»<ref>[http://www.ahlulbaytportal.com/fa.php/page,3210A5161.html آمارهای موجود از شیعیان ازبکستان]</ref>

|۲۹۵۰۰۰۰۰||۲۸۰۰۰۰۰۰|| ۱۵۰۰۰۰۰|| ۴||۲۰۱۵م|| آمار جمعیتی «سایت ‏Pewforum»<ref>[http://www.www.pewforum.org آمارهای موجود از شیعیان ازبکستان]</ref>

== شهرهای مهم شیعه نشین==

شهرهای سمرقند، بخارا، زیرآباد از توابع بخارا، تاشکند، جیزخ، نوایی، خوارزم، قشقوریا و شهر سیردریا از شهرهای مهم شیعه نشین هستند. از میان ۸۵% جمعیت مسلمان ازبکستان، ۵% آن را شیعیان تشکیل می‌دهند که در ذیل مناطق شیعه نشین ازبکستان با توجه به تاریخچه پیدایش، و موقعیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آنان بیان می‌گردد.<ref>مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت (ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴.</ref>

[[سمرقند]] از مراکز عمده [[شیعیان]] در [[آسیای مرکزی]] بوده است و علمای بزرگی از آن دیار برخاسته اند. به خصوص در قرن چهارم هجری، که [[عیاشی|محمد بن مسعود عیاشی]]، حوزه علمیه فعالی در این شهر تاسیس کرد، سمرقند از مراکز مهم شیعی به شمار می‌رفت. عیاشی از بزرگترین عالمان شیعه در سمرقند و در آسیای مرکزی بود و استادان و مشایخ او جمعی از محدثان [[قم]]، [[کوفه]] و [[بغداد]] بودند.<ref>احمد بن علی نجاشی، الرجال النجاشی، قم، موسسه نشر الاسلامی، ۱۴۰۷ قمری، ص۳۵۴.</ref>

از دیگر چهره های شاخص سمرقند، [[حسین بن اشکیب سمرقندی]]، از اصحاب [[امام حسن عسکری (ع)]] بود که پرورش یافته مکتب علمی قم بود. او فقیهی [[علم کلام|متکلم]] بود. حوزه علمیه سمرقند که توسط عیاشی و ابن شکیب شکل گرفت، بعد از ایشان توسط شاگردان این دو که مبرزترین آن ها حیدر بن محمد بن نعیم بود، اداره می شد. او تمام مصنفات و اصول شیعه را از طریق مشایخ قمی روایت می کرد.

علاوه براین تعدادی از اصحاب ائمه و راویان حدیث ، برخاسته از این منطقه هستند که از آن جمله می توان به افرادی همچون [[جعفر بن ابی جعفر سمرقندی]]، [[جعفر بن ایوب سمرقندی]]، [[محمد بن نعیم]] و [[محمد بن ابراهیم وراق]] و... اشاره نمود.<ref>محمد رضا جباری ، نمایندگان ائمه علیه السلام در ایران( از عصر امام صادق علیه السلام تا پایان غیبت صغری)، فصلنامه تاریخ در آینه پژوهش، پیش شماره یک، پاییز ۱۳۸۱، ص۱۱۶.</ref>

همچنین سید امام، ابوالقاسم [[علی بن عقیل]] از سادات بزرگی است که در مشهدالسادات سمرقند مدفون و قبر وی مورد احترام مردم منطقه می باشد.

در سمرقند اکثر شیعیان در محله پنجاب یا محله [[ایران|ایرانی‌ها]] زندگی می کنند. اجداد اهالی این محل اغلب از ایران آمده و در آن جا سکنی گزیده‌اند. در حال حاضر در محله ایرانی‌ها، مسجد اهل بیت (ع)، با کمک و مساعدت سفارت ایران در ازبکستان، در کنار مدرسه علوم دینی این شهر احداث شده است، در این مسجد علاوه بر اقامه [[نماز جماعت]]، [[دعای کمیل]]، [[دعای توسل]] و سایر مراسم های مذهبی نظیر [[ماه مبارک رمضان]] و [[عزاداری محرم|مراسم دهه محرم]] و ... نیز برگزار می شود.<ref>مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴.</ref>

در دو شهر بزرگ سمرقند و کش، از نواحی دور دست خراسان بزرگ، مذهب [[تشیع]] از اواخر قرن دوم هجری به تدریج رواج یافت. آغاز تشیع در این ناحیه معلوم نیست و نمی‌دانیم از چه طریق مذهب تشیع به این ناحیه دوردست راه پیدا کرد و اولین شیعیان آنچه کسانی بودند؛ اما فعالیت‌های دانشمندان بزرگ شیعه در این نواحی، حوزه علمی فعالی را در آستانه [[غیبت امام زمان (عج)|غیبت]] [[امام دوازدهم]] به وجود آورد که دستاوردهای ارزنده‌ای در دور‌ترین نقطهٔ شیعه نشین جهان اسلام در آن روزگار حاصل نمود.

ازجمله قراین حضور تشیع در بخارا، وجود اسامی شیعی در منابع رجالی است که منسوب به بخارا هستند؛ همچون احمد بن ابی عوف و فرزندش محمد که علامه حلی ، بخاری بودن آنها را تصریح کرده است. علاوه براین، در بخارا نیز سادات علوی و شیعیان می‌زیستند، شماری از آنان از بزرگان جامعه بودند و در میان مردم، احترام خاصی داشتند. یکی از این بزرگان، "محمد بن احمد بن علی بن عبدالرحمان علوی" بود که حدیث روایت می‌کرد و اشعاری به زبان عربی می‌سرود.

 

جمعی از رجال و علمای شیعی بخارا و سمرقند به شرح ذیل می باشند:<ref>به نقل از: جعفریان، اطلس شیعه، ص ۶۲۲</ref>

|جعفر بن احمد بن ایوب سمرقندی|| نویسنده کتابی با عنوان رد بر کسی که تصور می کند [[رسول خدا(ص)]] بر دین قومش بوده است.<ref>نجاشی، ص۱۲۱.</ref>

|[[موسی بن ابراهیم مروزی]]||از اصحاب [[امام کاظم علیه السلام]].<ref>نجاشی، ص۴۰۷.</ref>

مردمان تاشکند همانند غالب نقاط دیگر آسیای میانه، به استثنای برخی از نواحی اسماعیلیه، سنی حنفی هستند. هر چند هر ساله مراسم عاشورا در مرکزی که سفارت ایران و دفتر فرهنگی معین می‌کن برگزار می‌شود. <ref> جعفریان، اطلس شیعه، ص۶۲۳</ref>

 

مفهوم شیعه و سنی در کشورهای آسیای مرکزی و ازبکستان با دیگر کشورهای مسلمان تفاوت فاحشی دارد. به این معنی که اصولاً مفاهیم مذهبی و دینی کم رنگ‌تر و مذاهب به‌یکدیگر نزدیک ترند. بسیاری از [[اهل سنت]] در این کشور به [[اهل بیت(ع)]] علاقه مندند. برحسب عادت به [[خلفای راشدین]] احترام می‌گذارند و در عین حال سخت عاشق «[[امام علی (ع)]]» و «[[امام حسین (ع)]]» هستند و «[[حضرت زهرا (س)]]» را «بی‌بی فاطمه» خطاب می‌کنند. سابقه سوگواری امام حسین (ع) در منطقه «ترکستان» که شامل ازبکستان نیز می‌شود، به قرن سوم هجری بازمی‌گردد. در آن زمان عده‌ای از [[خراسان]] به این منطقه مهاجرت‌ کردند و در اوایل قرن سوم در بخارا و خیوه ساکن‌شدند و عزاداری امام حسین (ع) را برپا کردند. در آن دوران از ترس کمونیست‌ها، مجالس عزاداری در منازل به‌صورت پنهانی برگزار ‌می‌شد اما پس از فروپاشی شوروی عزاداری‌ها آزاد شد. امروز در [[ترکمنستان]]، [[قزاقستان]]، [[جمهوری آذربایجان|آذربایجان]] و ازبکستان مراسم سوگواری حسینی با شکوه تمام برگزارمی‌شود و در این مراسم اهل سنت نیز حضور خوبی ‌دارند. البته در مقاطعی وهابیون سعی می‌کنند با ترفند‌های مختلف، مانع این مراسم شوند ولی با گذشت‌ زمان این عزاداری‌ها باعث غنای فرهنگ تشیع شده و خطبا، نویسندگان و شاعران به گرامیداشت محرم همت گمارده‌اند. معمولاً ازبک‌های اهل سنت با دیدن سوگواری‌ها و نوحه‌سرایی و محافل حزن متأثر‌شده و با عزاداران همراهی‌می‌کنند. در سمرقند و بخارا، [[حسینیه|حسینیه‌هایی]] نیز ساخته شده و در آن به سوگواری می‌پردازند.<ref>[http://old.iran-newspaper.com/1391/7/16/Iran/5194/Page/12/Iran_5194_12.pdf روزنامه ایران: تجدید حیات اسلامی در ازبکستان]</ref>

 

سال ۱۳۷۷، کلنگ مسجد اهل بیت (س) در محله پنجاب سمرقند زده شد؛ در محله پنجاب، قطعه زمین بزرگی به وسعت حدود یکهزار متر قرار داشت که محل مناسبی برای ساخت [[مسجد]] بود. شیعیان سمرقند با کوشش «شیخ محمد علی» امام مسجد پنجاب و «روشن پهلوان» از شیعیان فعال و پرشور، موفق به ثبت این زمین به عنوان مایملک شیعیان شدند. این مسجد موجب اتحاد و برادری بین مسلمانان شد. بدین صورت آن روز سنگ بنای ساختمانی که قرار بود بزرگ‌ترین مسجد شیعیان ازبکستان شود، در شهر سمرقند گذارده شد. این مسجد که در سال ۱۳۷۸ افتتاح شد و بزرگ‌ترین مسجد شیعیان ازبکستان است می‌تواند تا ۲۰ هزار نفر نمازگزار را در خود جای دهد. جامعه شیعیان سمرقند معتقدند که ساخت این مسجد آرزوی دیرینه آن‌ها را برآورده کرده است، چرا که آن‌ها ۴۰ سال در انتظار ساخت این مسجد بودند. این مسجد که جلوه‌ای از هنر ایرانی را هم دارد، یادگار خوبی از دوستی [[ایران]] و ازبکستان است. نکته جالب اینکه بدون طراحی قبلی و به‌طور اتفاقی، چهارده لچکی در اطراف گنبد مسجد تعبیه شده که از آن‌ها برای نوشتن نام [[چهارده معصوم]] بر هر لچکی استفاده شده است. این مسجد امروز فعال‌ترین مسجد شیعیان ازبکستان است.<ref>[http://old.iran-newspaper.com/1391/7/16/Iran/5194/Page/12/Iran_5194_12.pdf روزنامه ایران: تجدید حیات اسلامی در ازبکستان]</ref>

 

کشور ازبکستان قبل از ورود به [[ماه مبارک رمضان]] فضای معنوی خاصی پیدا می‌کند. یکی از سنت‌های خوب در این کشور این است که مردم قبل از ورود ماه مبارک، به [[صله رحم]] و زیارت خویشاوندان ـ به خصوص بزرگسالان ـ می‌روند.

مردم ازبکستان برای مراسم [[افطار|افطاری]]، شیرینی مخصوصی می‌پزند «نشالده ـ neshalde» نام دارد. این شیرینی از سفیدهٔ تخم مرغ، شکر و... تهیه می‌شود.

بزرگ‌ترین اعیاد در ازبکستان «[[عید فطر]]» و «[[عید قربان]]» هستند. مردم این دو عید را سه شبانه‌روز جشن می‌گیرند و به آن‌ها بسیار اهمیت می‌دهند. مثلا همهٔ مردم ـ چه بزرگسال و چه کودک، مرد باشند یا زن ـ حتماً در این عید‌ها لباس نو می‌پوشند.

ازبکستان برای جلب سرمایه‌های خارجی و دریافت کمک های فنی و تأمین نیازهای خود با کشورهای متعدد روابط تجاری و سیاسی برقرار کرده است. [[هند]] در زمینه احداث کارخانه‌ها <ref> ثقفی عامری، ناصر، «ایران، هند و آسیای مرکزی»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۲، ش ۴، ص ۳۶۰. </ref> رژیم صهیونیستی در اجرای طرح های آبرسانی، <ref> فریدمن، رابرت، «رژیم صهیونیستی و آسیای مرکزی: تحلیل مقدماتی»، ترجمه بدرالزمان شهبازی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۲، ش ۲، ص ۱۶۴. </ref> [[عربستان سعودی]] با سرمایه گذاری در حمایت از نهادهای اسلامی، <ref> مؤسسه صلح ایالات متحده، «افغانستان و آسیای مرکزی، چشم اندازهای تحول سیاسی و نقش اسلام»، ترجمه کاملیا احتشامی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۱، ش ۴، ص ۵۳-۵۴. </ref> در این کشور فعالیت می‌کنند و کشورهای [[مصر]]، [[چین]]، [[کره جنوبی]]، [[مالزی]]، [[بنگلادش]]، [[افغانستان]]، [[چکسلواکی]] و [[مجارستان]]، با ازبکستان پیمان های تجاری متعددی منعقد کرده‌اند.

 

در خاک ادب‌پرور ازبكستان، که شاید مهمترین مشخضه و ویژگی باشد که می‌توان در رابطه فراهنگی ایران با ازبکستان بدان اشاره نمود، ستاره‌هاي درخشان ادب فارسي، چون رودكي، سمرقندي، نظامي عروضي سمرقندي، رشيد الدين و طواط، اديب صابر ترمذي، بدرالدين چاچي، خواجه عصمت بخارايي، شمس الدين شاهين، ميرزا سراج حكيم و ... به سر برده و ميراث گران‌مايه‌اي از خود به يادگار گذاشته‌اند. در اوايل قرن بيستم ميلادي نيز ادبيان و روشنفكران زيادي چون عبدالكريم سپندي، سيد احمد وصلي سمرقندي، سيد احمد عجزي و محود خواجه بهبودي و ... ادامه دهنده گان سبك و شيوه سنت هاي هنري، ادبي، فرهنگي و تاريخي گذشتگان خود بوده اند.<ref>مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت (ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴.</ref>

چه زمینه هایی برای پی ریزی روابط قوی و فعال بین دو كشور وجود دارد و به طور كلی چرا این دو كشور می توانند از قویترین ارتباطات برخوردار باشند؟

# وابستگی های فرهنگی، قومی، مذهبی و تجاری در طول تاریخ: مطالعه در تاریخ به خوبی نشان می‌دهد كه این كشورها با وجود پشت سرگذاشتن یك دوران پر از جنگ و نزاع و خونریزی همیشه ارتباطات خود را حفظ كرده‌اند و در طول تاریخ تحت تاثیر و تاثر یك‌دیگر بوده‌اند.

# محصور بودن ازبكستان در بین خشكی ها و عدم دسترسی به آب های گرم برای تجارت با دنیا و در مقابل دسترسی گسترده ایران به آب‌های گرم و وجود راه های مطمئن و مناسب برای اتصال این كشور به دنیا.

# وجود مشكلات مشترك منطقه ای مانند قاچاق مواد مخدر، تروریسم و قاچاق اسلحه كه لزوم اقدامات مشترك را ضروری می سازد.

# هم مرز بودن دو كشور با كشور [[افغانستان]] و وجود دیدگاه‌های مشترك در مورد مسایل موجود در این كشور.

# هم نظر بودن دو كشور در مورد یافتن راه‌حل‌های منطقه‌ای برای مسائل و مشكلات امنیتی و عدم لزوم حضور نیروهای خارجی برای حل این‌گونه مسایل در منطقه. <ref>مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴.</ref>

  {{پانویس2}}

* قسمت هایی از این مدخل از فصلنامه مشکوة، شماره ۴۹، احمدیان شالچی، نسرین، اخذ شده است.

* روزنامه قدس، سال هفتم، شماره ۱۹۱۱، چهارشنبه ۱۲ مرداد سال ۱۳۷۳، ص آخر.

* می‌رفخرایی، هوشمند، «گزارش کامل کنفرانس دگرگونی‌های اتحاد شوروی سابق و پیامدهای آن برای جهان سوم»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۱، شماره ۱، تابستان ۱۳۷۱، صص ۱۱-۱۴۰.