درایة الحدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

این اصطلاح مرکب است از دو کلمه «درایة» و «الحدیث» می باشد. درایه مصدر ثلاثی مجرد است از ریشه '''دری''' به معنای دانستن؛ البته نه مطلق دانستن بلکه نوعی خاص از آن یعنی دانشی که در پی یک سلسله مقدمات و با نوعی تدبیر به دست آید.<ref>راغب اصفهانی، ذیل «دری»</ref> دانشی که نه با تحصیل و از طریق مقدمات معمول بلکه به شیوه‌ای غیرمعمول حاصل شود<ref> مصطفوی، ذیل «دری» </ref> و سرانجام دانشی که مسبوق به شک باشد.<ref>عبدالله مامقانی، ج۱، ص ۴۰</ref>

در احادیث [[شیعه]]، واژه درایه به معنای فهم حدیث در مقابل روایه به معنای نقل و روایت آن به کار رفته است.<ref> کراجکی، ج۲، ص ۳۱؛ مجلسی، ج ۲، ص ۱۶۰</ref> در این احادیث بر لزوم فهم حدیث و برتری فهم بر نقل و اندک بودن فهم کنندگان در مقایسه با نقل کنندگان تأکید شده است.<ref>کلینی، ج ۱، ص ۴۰؛ مجلسی، ج ۱، ص ۱۰۶</ref>

در احادیث اهل سنت واژه درایه با مشتقات آن در نقل آن در نقل روایات نبوی نه به صورت یادشده، بلکه با الفاظی مشابه مانند «همة العلماء الرعایة و همة السفهاء الروایة» به کار رفته است. <ref>خطیب بغدادی، ۱۴۰۴، ص ۳۵؛ سیوطی، ج۲، ص ۷۱۳</ref> از احادیث دیگر در این باب نیز برتری عالم حدیث به حدیث بر ناقل آن برداشت شده است.<ref>رامهرمزی، ص ۱۶۹</ref>

===تعاریف اهل سنت===

====تعریف ابن کفانی====

ابن کفانی در مقام طبقه‌بندی علوم و برای اولین بار علم حدیث را به دو شاخه علم الحدیث خاص بالروایة و علم الحدیث خاص بالدرایة تقسیم و هر یک را تعریف کرده است. روایة الحدیث یعنی علم به نقل گفتار و کردار پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم، روایت آن، ضبط درست آن و تصحیح الفاظ آن<ref> ص ۵۷</ref>. درایة الحدیث یعنی دانشی که با آن حقیقت نقل حدیث، شروط و انواع و احکام آن، وضعیت راوی و شروط و انواع مرویات وی و هر آنچه که بدان مربوط است، شناخته می‌شود. <ref>ابن کفانی همانجا</ref>

====تعریف ابن جماعه====

ابن جماعه با تلخیص مباحث علم درایه و با اندکی تفاوت، آن را به علم به قوانینی که با آن‌ها وضع و سند و متن شناخته می‌شود تعریف کرده است. <ref>سیوطی ج ۱، ص ۳۲</ref>

====تعریف طاشکوپری زاده====

اما طاشکوپری زاده تعریفی کاملاً متفاوت از روایة الحدیث و درایة الحدیث ارائه کرده است. او با پذیرش اینکه عموم مباحث درایه ناظر به سند حدیث است، آن را دانشی دانسته است که با توجه به جایگاه راویان در حفظ و عدالت و نیز با توجه به چگونگی اتصال و انقطاع سند و خصوصیات دیگری که ناقدان حدیث بدان آگاه‌اند، از چگونگی اتصال احادیث به پیامبر اکرم بحث می‌کند. <ref>ج ۱ ص ۴۳۷</ref>

او روایة الحدیث را دانشی می‌داند که بر اساس قواعد زبان عربی و ضوابط شرعی به دریافت معنای الفاظ حدیث و مراد از آن‌ها می‌پردازد و مطابقت آن را با احوال پیامبر اکرم می سنجد. <ref>ج ۲ ص ۱</ref>

با آنکه عالمان اهل سنت، عموماً، این تعارف را نقد و بررسی نکرده‌اند،<ref> برای نقد اجمالی این تعارف نک: د. اسلام، چاپ دوم، ذیل اصول الحدیث </ref>از دو منظر می‌توان درباره آن بحث کرد: اول از منظر رابطهٔ درایة الحدیث با علوم زیر مجموعه آن، مثلاً علم رجال؛ دوم از منظر رابطهٔ درایة الحدیث و روایة الحدیث با یکدیگر. با توجه به تعاریف موجود، همه دانش‌های حدیثی را می‌توان ذیل این دو شاخه قرار داد.

گروهی از درایه نگاران معاصر همه دانش‌های حدیثی را زیر مجموعه درایه دانسته و به شش مورد از آن‌ها تصریف کرده‌اند<ref> صبحی صالح ص ۱۰۷-۱۱۲</ref> <ref>صباغ، ص ۱۵۱-۱۶۵</ref> حال آنکه متقدمان یکایک مباحث ذیل درایه را یک علم مستقل دانسته و بعضاً حدی مشخص هم برای آن‌ها قائل نشده‌اند.<ref> ابن حجر عسقلانی، ۱۴۱۷، ج ۱، ص ۲۳۲-۲۳۴؛ سیوطی، ج ۱، ص ۳۳</ref> مثلاً از مهم‌ترین شاخه‌های درایـة الحدیث علم رجال است که بسیاری از مباحث آن، از جمله مباحث ناظر به طبقات و اسامی راویان و همچنین مباحث درایه فزون تر است، رابطه این دانش را با زیرمجموعه‌های آن، به ویژه رجال در خود تأمل می‌سازد. ناروشن بودن مرز بین این دانش با فروع آن همچنین موجب شده است تاریخ نگارش آثار درایی نیز آشفته به نظر برسد و به رغم اینکه تاریخ نگارش آثار مستقل در بعضی از زیرمجموعه‌های علم درایه بسیار پیش از قرن چهارم است، اولین اثر مستقل در زمینه این علم را متعلق به رامهرمزی متوفی ۳۶۰ دانسته‌اند.

در خصوص رابطه دو دانش روایة الحدیث و درایة الحدیث نیز باید گفت که گاه ارتباط درایه را با متن حدیث از نوع رابطه تفسیر با متن و احکام با وقایع <ref>صبحی صالح، ص ۱۰۷</ref> و گاه از نوع رابطه اصول فقه با فقه و نحو با اعراب دانسته‌اند. <ref>نورالدین عتر، ص ۳۴</ref>

مجموع تعاریفی را که درایه نگاران شیعه ارائه کرده‌اند می‌توان ذیل سه تعریف اصلی طبقه‌بندی کرد

نزد شهید ثانی <ref>شهید ثانی،ص ۱۴۹</ref> درایه دانشی است که در آن از متن حدیث و طرق آن، اعم از صحیح و سقیم و علیل و همه آنچه برای بازشناختن حدیث مقبول از مردود لازم است، بحث می‌شود.

شیخ بهایی با تغییر دادن تعبیر طرق به سند و گنجاندن مباحث کلی تر در تعریف درایه آن را دانشی دانسته است که از سند حدیث و متن آن و چگونگی دریافت و آداب نقل آن بحث می‌کند.<ref>شیخ بهایی، ص ۵۳۴</ref>

آقابزرگ تهرانی با اصلاح مواردی در تعریف اول، مباحث درایه را به سند حدیث محدود کرده است و آن را بحث از احوال و عوارض سند حدیث، از آن حیث که در اعتبار و عدم اعتبار آن دخالت دارد، دانسته است.

چون در میان درایه نگاران شیعه تقسیم علم حدیث به دو دانش درایه و روایه پیشینه ندارد و عالمان شیعه چندان به طبقه‌بندی علوم حدیثی توجه نشان نداده‌اند، تقسیم‌بندی بعضی از معاصران را باید تطبیق نابجای تقسیم‌بندی علم حدیث نزد علمای اهل سنت بر علم حدیث نزد علمای شیعه دانست. <ref>برای نمونه ربانی ص ۱۳-۱۴؛ مدیر شانه چی، ص ۲-۴</ref>

تقسیم دانش‌های حدیثی به سه دسته فقه الحدیث، رجال و درایه هم تقسیمی بسیار متأخر است که شهرت یافته است.<ref> برای طبقه‌بندی جدید از شاخه‌های علم درایه مهریزی، ص ۲۰-۲۵</ref> اگرچه این تقسیم‌بندی متأخر کوششی بوده برای ساماندهی طبقه‌بندی دانش‌های حدیثی، اما قابلیت آن در اشتمال بر همه این نوع دانش‌ها نزد گذشتگان در خور تأمل است. با این همه تردیدی نیست که عالمان شیعه از دیرباز به تفکیک مباحث درایه و رجال توجه داشته‌اند. <ref>برای نمونه حائری اصفهانی، ص ۵۲۶-۵۲۷؛ جیلانی رشتی، ص ۲۱۸-۲۱۹</ref> گاه افزون بر رجال و درایه از دانش دیگری به نام «اسناد» هم یاد شده است و گاه دو دانش اول را زیر مجموعه آن خوانده <ref>دربندی، ص ۸۲</ref> و گاهی هم این سه را قسیم هم دانسته‌اند. <ref>حسینی جلالی، ص ۱۳</ref>

در هر صورت روشن است که از دیدگاه عالمان شیعه برخلاف اهل سنت، دو دانش درایه و رجال یکی یا زیر مجموعه هم نیستند. دربندی همانجا بر همین اساس عالمان شیعه از آنجا که دانش رجال را جزئی از درایه ندانسته‌اند، به این معنی که به ور کلی بحث از سند را در درایه بحثی کبروی و ناظر به سند و در رجال بحثی صغروی و ناظر به یکایک راویان دانسته‌اند.<ref> عبدالله مامقانی، ج۱، ص ۴۲</ref> به تفکیک روشن مباحث این دو دانش از یکدیگر توفیق یافته‌اند. با این همه، در عمل، چون در درایه از نتایج دانش رجال استفاده می‌شود، پرداختن به برخی مباحث رجالی مانند الفاظ جرح و تعدیل، معرفی کتاب‌های رجالی و تعارض احوال رجالی، امری معمول است. <ref>جیلانی رشتی، ص ۳۰۴-۳۳۲؛ حسینی جلالی، همانجا</ref>

از دانش درایه به علوم الحدیث، درایة الحدیث، مصطلح الحدیث و اصول الحدیث نیز تعبیر شده است. <ref>فضلی، ص ۹، عبدالماجد غوری، ۱۴۲۸، ج ۱، ص ۲۳ </ref>در میان علمای شیعه، اصطلاح درایه پراستعمال‌ترین عنوان برای این دانش است.<ref> صدرایی خویی، ص ۵۵-۵۸</ref> نزد علمای شیعه تعبیر اصول الحدیث عموماً برای اشاره به کتاب‌های اصلی حدیثی، مثل [[کتب اربعه]] به کار رفته است.<ref> برای نمونه امینی، ص ۱۶۹؛ توحیدی، ج ۱، ص ۹۴</ref>

شکل‌گیری درایة الحدیث را باید حاصل تعامل گسترده محدثان، فقیهان و متکلمان با حدیث دانست. البته این روند در میان شیعیان و اهل سنت مسیری گاه متفاوت را پیموده است. در میان اهل سنت از دوره صحابه و پس از آن‌ها شاهد توجه به بعضی از مباحث درایه هستیم.<ref> نورالدین عتر، ص ۳۷-۵۸</ref> نمونه‌هایی از نگارش در برخی موضوعات درایه از اواخر قرن دوم در دست است. شافعی، اولین فردی است که در الرسالة مباحثی از این دست را به بحث گذاشته است. <ref>عبدالماجد غوری، ج ۱، ص ۲۴</ref>

==شکل‌گیری اصطلاحات علوم حدیث==