خاندان اشعریون: تفاوت میان نسخه‌ها

بعضی علت این نامگذاری را چنان دانسته‌اند که جد آنان پر مو بوده است.<ref>الانساب، ج۱، ص۲۶۶</ref>

در منابع اسلامی، فضایل بسیاری به اشعریان پیش از اسلام نسبت داده شده و از جوانمردی و نیک‌خویی آن یاد شده است. به گفته این روایات اشعریان چنان بودند که گویی در اموال و املاک و منازل و دارایی خود با مردم سهیم بودند.<ref>قمی، تاریخ قم، ص۲۸۰-۲۸۱</ref> هم‌چنین ادعا شده گروهی از اینان در حمله [[ابرهه]] به [[کعبه]] شرکت داشته‌اند.<ref>ابن فهد، ج ۱ص ۲۹-۳۰</ref>

[[مالک بن عامر اشعری]] را اولین مسلمان از قبیله اشعریان دانسته‌اند، وی که جد اعلای اشعریان [[قم]] است، نخستین مهاجر این قوم به سوی [[پیامبر (ص)]]، جهت پذیرش [[اسلام]] بود. وی پس از اسلام آوردن به میان قوم خود باز گشت و چند سال بعد با اقوام خویش دوباره، به نزد پیامبر(ص) آمد.<ref>تاریخ قم، ص۲۶۸ </ref><ref>اسدالغابه، ج۴، ص ۲۸۲</ref>

پس از اسلام [[مالک بن عامر اشعری|مالک بن عامر]]، گروهی دیگر از اشعریان در سال هفتم پس از [[غزوه خیبر|فتح خیبر]] به [[مدینه]] آمدند و مسلمان شدند.<ref>السیره النبویه و آلاثار المحمدیه، ج۳ص ۴۶</ref> برخی مورخان به گونه‌ای دیگر، اسلام آنان را، بیست سال پس از [[مبعث]] پیامبر(ص) گزارش کرده‌اند.<ref>شیخ المضیره ابوهریره، ص۳۸</ref> غالب منابع به هجرت و اسلام مالک در مکه، اشاره نکرده‌اند<ref>ابن سعد، ۲ص۱۰۸ وج۷ ۴۳۴</ref>به هر حال اسلام اشعریان از سر رغبت بوده و این کار پیش از [[فتح مکه]] می تواند مایه افتخار آنان باشد.<ref>پیشگامان تشیع، ص۲۷</ref>بر خلاف بعضی از [[قبایل عرب]] که بعدها و زمانی که پیروزی پیامبر(ص) را حتمی دیدند، گروه گروه مسلمان شدند،<ref>تایخ قم، ۲۷۷</ref>  

از چهره‌های نامدار اشعری در بین صحابه پیامبر اسلام(ص) افزون بر [[ابوموسی اشعری]] می‏‌توان به [[ابو عامر اشعری]] که در [[جنگ حنین]] به شهادت رسید و فرزند او [[عامر بن ابی عامر اشعری|عامر بن ابی عامر]] و نیز [[حارث اشعری]] از جمله راویان حدیث پیامبر(ص) اشاره کرد.<ref>خصری، ص ۱۶۵</ref>

در دوره فتوحات، اشعریان نیز در [[فتح عراق]] شرکت کردند. اشعریان در نبرد مدائن حضور داشتند و [[مالک بن عامر اشعری]] (جد اعلای اشعریان قم) نخستین فرد از سپاهیان عرب بود که از [[دجله]] عبور کرد و پس از او دیگر لشکریان از آن گذشتند و [[ساسانیان]] را شکست دادند.<ref>ابن حجر، ج۵، ص ۵۴۰</ref> وی را فاتح [[نواحی جبال]] از جمله [[ساوه]] دانسته‌اند،<ref> تاریخ قم، ۲۶۱</ref> پس از فتح [[عراق]]، اشعریان همانند بسیاری از یمنی‌ها در [[کوفه]] ساکن شدند، دو تن از فرزندان مالک یعنی [[سائب بن مالک اشعری|سائب]] و [[سعد بن مالک اشعری|سعد]] از بزرگان کوفه و سرشناسان عراق بودند. سعد بن مالک همان کسی است که در ایام خلافت [[عثمان بن عفان]] به شراب خواریِ [[ولید بن عقبه]]، امیرکوفه، شهادت داد.<ref>تاریخ قم، ص۲۹۰-۲۹۱</ref>

در وقایع پس از قتل عثمان، سه گروه از اشعریان را می‌توان بازشناخت: گروهی از اشعریان در زمان فتوحات به [[شام]] رفته بودند و در نزاع [[معاویه]] با [[امام علی(ع)]] در سپاه معاویه و طرفدار او بودند. گروهی از اشعریان نیز در کوفه به رهبری [[ابو موسی اشعری]] از علی و عثمان کناره گرفتند و گروهی دیگر به رهبری [[مالک بن عامر اشعری|مالک بن عامر]] به تشیع و طرفداری از علی(ع) گرایش پیدا کردند و همین گروه‌ بعدها به قم آمدند.<ref>حیدر سرلک و همریزی، ص۵۰-۵۱</ref>

یکی از گزارش‌ها شرکت مالک بن عامر در نبرد صفین در سپاه امام علی(ع) است. <ref>ابن اثیر، اسد الغابه، ج ۴، ص۲۵۴؛ ابن حجر، ج۵، ص ۵۴۰</ref>

درباره گرایش سائب فرزند مالک به تشیع نیز روایاتی در منابع نقل شده از جمله این که هنگام حرکت امام علی(ع) برای نبرد با اهل جمل، آن حضرت به [[ابوموسی اشعری]] فرمان بسیج مردم کوفه را داد، ابو موسی که موافق نبود از [[سائب بن مالک اشعری]] مشورت خواست و سائب او را به اطاعت از فرمان امام(ع) توصیه کرد.<ref>خضری، ج۲، ص ۱۶۹</ref>

دیگر این که: وقتی [[عبدالله بن مطیع]] عامل کوفه از سوی[[زبیریان]]، سیره [[عمر بن خطاب|عمر]] و [[عثمان بن عفان|عثمان]] را مبنای حکومت خود قرار داد، [[سائب بن مالک اشعری]] اعتراض کرده و ضمن نقد سیره عثمان وعمر، گفت ما تنها به سیره علی (ع) راضی می شویم.<ref>تاریخ قم ص۲۸۵</ref>

شرکت فعال وی در [[قیام مختار]]<ref>جمهره انساب العرب، ص۳۷۴؛تاریخ طبری، ج۴ص۵۶۹؛ الکامل، ج۴ص ۲۷۳؛ اخبارالطوال، ص۳۵۱؛</ref> که به نام خونخواهی از [[اهل بیت]] بود، مویدی بر حضور وی در امور سیاسی و اجتماعی به نام اهل بیت است.

وقتی مختار بر اوضاع کوفه مسلط شد سائب خطبه‌ای خواند و در ابتدای آن گفت: یا شیعة آل رسول الله.<ref>الفتوح، ج ۳ص۲۶۲</ref>

::حسبی علی و علی و علی.<ref>تاریخ قم ص ۲۹۰</ref> (مرا علی و علی و علی بس است)

بر اساس برخی روایات به دلیل سابقه همکاری اشعریان با امام علی(ع) و شرکت آنان در [[قیام مختار]]، حجاج بن یوسف ثقفی عامل خلیفه بر عراق، بر ایشان سخت گرفت. وی [[محمد بن سائب اشعری|محمد بن سائب]] را به [[آذربایجان (منطقه)|آذربایجان]] تبعید کرد اما محمد در کوفه مخفی شد، حجاج بر او دست یافت و به قتل رساند.<ref>خضری، ج۲، ص۱۶۷</ref> بعد از کشته شدن محمد بن سائب، اشعریان از کوفه خارج شدند.<ref>تاریخ قم، ص ۲۶۰</ref>

برخی روایات تاریخی، خروج اشعریان از کوفه را به شرکت آنان در قیام ضد اموی «عبدالرحمن بن محمد بن اشعث» مربوط دانسته‌اند. حجاج بعد از شکست دادن  ابن اشعث، بر اشعریان خشم گرفت و تنها سه روز به آنان فرصت داد تا کوفه را ترک کنند و دستور داد بعد از سه روز هر کس از از آل سائب بن مالک را یافتند، بکشند.<ref>تاریخ قم، ص ۲۶۴</ref>

به هر روی، فرزندان سائب از [[کوفه]] کوچ کردند، فرزندان [[سعد بن مالک اشعری|سعد بن مالک]] نیز به آنان پیوستند، اولاد سعد به سوی قم آمده و در آنجا منزل گزیدند،<ref>تاریخ قم، ص ۲۶۰ </ref> بدین ترتیب تمام فرزندان [[مالک بن عامر اشعری|مالک بن عامر]] به سوی ایران سفر کردند، آنان و جمعی از خدمتگزاران، حرکت نموده و در راس آنان [[عبدالله بن سعد بن مالک اشعری|عبدالله]] و [[احوص بن سعد بن مالک اشعری|احوص]] پسران سعد اشعری بودند،<ref> تاریخ قم، ص ۲۶۲</ref> پس از مدتی اقوام و خویشان اشعریان به قم مهاجرت کردند.<ref> تقویم البلدان، ص۴۰۹</ref><ref>تاریخ قم، ص۲۵۷-۲۶۳</ref>

در باره چرایی سکونت اشعریان در قم، گفته شده قم را جدشان [[مالک بن عامر]] فتح کرده بود و با مردم این ناحیه رفتار خوبی داشته و حتی اشرار [[طبرستان]] و [[دیلم]] را از آن منطقه دفع کرده بود.<ref>تاریخ قم،ص۲۶۱ </ref> وی وقتی به [[کوفه]] برگشت، جریان دیلیمان و اهالی [[طخرود]] را با فرزندان خود در میان گذاشت، همین امر باعث عزیمت آنان به این نواحی شد و مورد استقبال مردم این شهر نیز قرار گرفتند.<ref>تاریخ قم،ص۲۶۰-۲۶۱</ref>

بر اساس برخی گزارش‌ها مقصد اشعریان قم نبود و اشعریان قصد سفر به مناطق دیگر از جمله اصفهان، [[قزوین]] و آذربایجان را داشتند؛ اما به دلیل تلفاتی که بر اثر شیوع وبا در ماه بصره (منظور شهرهای [[همدان]]، [[نهاوند]] و قم است که عرب‌ها آن را ماه بصره می‌خواندند) به سوی مرکز ایران حرکت کرده و در سال ۹۴ق به روستای اَبَرَشّتَجان از نواحی قم رسیده و در آنجا به طور موقت اقامت کردند. در همین زمان دیلمیان به قم حمله کردند و اشعریان به کمک اشراف محلی آمده و دیلمیان را شکست دادند. بعد از این واقعه بومیان خواستار سکونت اشعریان در قم شدند.<ref>خضری، ج۲، ص ۱۶۸</ref>

با افزایش جمعیت اشعریان و در پی آن افزایش نفوذ و قدرت اشعریان در قم، اختلافاتی بین آنان و بومیان شهر ایجاد شد. نویسنده تاریخ قم عامل این اختلافات را بدرفتاری و نقض پیمان بومیان دانسته است. اشعریان بر بومیان غلبه کرده و بزرگان آنان را کشتند.<ref>تاریخ قم، ص۲۷۸</ref>

اشعریان در توسعه و آبادانی قم نقش مهمی داشتند و قم را که ‏متشکل از روستاهای پراکنده بود به شهری اسلامی تبدیل کردند.<ref>خضری، ج۲، ص ۱۶۹</ref> از همین روست که برخی منابع بنای شهر قم را به اینان نسبت می‏‌دهند.<ref>سمعانی، ج۱۰ص۴۸۵-۴۸۴</ref><ref>یاقوت، ج۴ص ۱۷۵</ref> اما مسلم است که اشعریان قم را به سرعت توسعه دادند، و آن را از [[اصفهان]] جدا نموده و به صورت شهری مستقل در آوردند و بر اهمیت آنان افزودند،<ref>حسینی،۱۷۲</ref> ورود اشعریان به قم باعث نفوذ و گسترش اسلام و عقاید شیعی شد.

با همت اشعریان، قم که ابتدا از توابع اصفهان بود به جایی رسید که از حاکمان اصفهان خراج می گرفت، و دایره نفوذش تا [[همدان]] پیش رفت.<ref>پیشگامان تشیع، ص۴۰</ref> قمی‌ها با توجه به این که مذهب [[شیعه]] داشتند، از ورود کارگزاران حکومت [[بنی عباس]] به داخل شهر قم جلوگیری می‌کردند،و خود از میان خود قاضیانی برای قضاوت بر می‌گزیدند.<ref>تاریخ قم، ص۱۷-۳۹-۴۰-۲۴۱</ref> وقتی [[حسین بن حمدان]] شیعی مذهب از سوی خلیفه به عنوان حاکم به سوی آنان آمد، مردم به استقبال او رفتند و حکومتش را پذیرفتند. <ref>مجالس المومنین، ج۱ص ۸۵</ref>

اشعریان افزون بر قم، [[آوه]]، [[ساوه]]، [[تفرش]] و [[کاشان]] را نیز تحت سیطره خود در آورده بودند.<ref>تاریخ قم، ص۲۶۳</ref> و حتی بعضی [[قزوین]] را هم جزء منطقه تحت نفوذ آنان دانسته‌اند.<ref>تاریخ قم، ص۲۷۹</ref>

اگر چه اشعریان از زمان [[عامر بن مالک]] به اهل بیت گرایش داشتند، ولی اولین کسی که این عقیده را در قم و در دوران حاکمیت اهل سنت در جهان اسلام و ایران، علنی ساخت[[موسی بن عبدالله اشعری]] بود.<ref>تقویم البلدان، ص۸۲</ref><ref>النقض، ص ۱۷۰</ref>

آنان آشکارا خمس اموال خود را به ائمه می‌دادند و از پرداخت خراج به حکومت مرکزی امنتاع می‌کردند. خودداری از پرداخت خراج باعث برور درگیری‏‌های شدید میان اشعریان و برخی خلفا شد. از جمله در زمان [[مأمون]] و [[معتصم]]  لشکری از سوی  برای سرکوب و کشتار اشعریان به قم فرستاده شد.<ref>خضری، ج۲، ص ۱۷۰-۱۷۱</ref>

در مقابل،‌ برخی از خلفا نیز افرادی از اشعریان را به حکمرانی قم برمی‌گزیدند؛ از جمله [[هارون الرشید|هاورن الرشید]]، [[عامر بن عمران بن عبدالله اشعری]] را در سال ۱۹۲ق. به ولایت قم فرستاد و بعد از وی نیز پسرش عامر حاکم قم شد. [[علی بن عیسی الطلحی اشعری]] نیز در سال ۲۱۲ق. از جانب حکومت والی قم شد.<ref>پیشگامان تشیع، ص ۴۲</ref>

اشعریان ، روابط عمیقی با [[ائمه اطهار|ائمه معصومین (ع)]] داشتند این رابطه تا ''[[غیبت امام زمان (عج)|غیبت]]'' [[امام دوازدهم|امام دوازدهم (عج)]] ادامه داشت و در هیچ دوره ای قطع نشد. آگاهی از میزان و کیفیت روابط ایشان با امامان معصوم (ع) و شناخت منزلت و جایگاه آنان نزد ائمه (ع) وبالعکس، با مراجعه به مجامع حدیثی و کتب رجالی شیعه به دست می آید، بیش از صد تن از اصحاب ائمه (ع) از اشعریان بودند، و تنها ۱۲ تن از فرزندان [[عبدالله بن سعد بن مالک اشعری|عبدالله بن سعد]] از اصحاب [[امام صادق (ع)]] به شمار آمده اند.<ref>تاریخ قم، ص۲۷۸</ref> برخی از آنان جزء اصحاب خاص ائمه (ع) قلمداد می شدند.

حدود ۵۰ تن از اشعریان قم از چهارصد [[شیخ]]، حدیث نقل کرد‌ه‌اند و برخی بیش از ۱۶۰ کتاب نوشته‌اند. محور اصلی این کتاب‌ها [[فقه]] است، اگر چه در عقاید نیز کتاب داشتند.<ref>پیشگامان تشیع، ص۵۷</ref>

از سوی دیگر، دانشمندانی چون[[علی بن ابراهیم قمی]]، [[محمد بن حسن صفار]]، [[عبدالله بن جعفر حمیری|الحمیری]]، [[کلینی]]، [[علی بن بابویه]]، [[ابن همام اسکافی|ابن همام]]، [[شیخ صدوق|صدوق]]، [[ابن قولویه]]، [[شیخ طوسی]]، و [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] از بزرگان اشعریان بارها روایت نقل کرده‌اند.<ref>پیشگامان تشیع، ص۵۹-۶۳</ref>

از ویژگی‌های مکتب حدیثی قم که اشعریان بنیانگذاران آن بودند مبارزه با [[غلو]] بود. بزرگان حدیث در قم به [[غالی‎گری]] واکنش نشان می‌دادند و برخی از [[محدثان شیعه]] را به دلیل نقل اخبار مشکوک به غلو از این شهر اخراج کردند.<ref>خضری، ج۲، ص۱۷۶-۱۷۷</ref>

این خاندان خدمات زیادی به مذهب شیعه کرده‌اند وشخصیت‌های برجسته‌ای در این خاندان پرورش یافتند که از رجال بارز شیعی محسوب می‌شوند، بعضی تعداد شخصیت‌های معروف این خاندان را بیش از ۱۳۰ نفر گزارش کرده‌اند؛<ref>پیشگامان تشیع، ۶۷-۲۳۴</ref> بعضی از آنان عبارتند از:

*[[آدم بن اسحاق بن آدم اشعری]] که در عصر [[امام کاظم (ع)]]، [[امام رضا (ع)]] و [[امام جواد (ع)]] می‌زیسته. نجاشی وی را توثیق کرده است.<ref>رجال نجاشی، ص ۱۰۵ش۲۶۲</ref>

*[[آدم بن عبدالله بن سعد اشعری قمی]]، [[شیخ طوسی]]<ref>رجال طوسی، ص۱۴۳ش۱۷</ref> و [[احمد بن محمد بن خالد برقی|برقی]]<ref>]رجال برقی، ج۱ص۲۷</ref>او را از اصحاب [[امام صادق (ع)]] دانسته‌اند.

*[[احمد بن اسحاق]] از اصحاب [[امام جواد (ع)]] و[[امام هادی (ع)]] و از خواص [[امام حسن عسکری (ع)]].<ref>رجال برقی، ص۵۶،۵۹،۶۰</ref>

*[[احمد بن محمد بن عیسی اشعری]]، از معاصرین امام رضا (ع) ، امام جواد (ع) و امام هادی (ع) و اصحاب ایشان<ref>رجال طوسی ص ۲۵ ش۳،ص ۳۶۶ش۶،ص۳۹۷ش۳</ref> وی با امام رضا علیه السلام دیدار داشته است.<ref>رجال، فهرست، ص۲۵، ش۶۵</ref> معروفترین کار وی اخراج [[احمد بن محمد بن خالد برقی|برقی]] از قم به دلیل نقل از [[راویان ضعیف|ضعفا]] است.<ref>رجال علامه حلی، ص۱۴ش۷</ref>

*[[احوص بن سعد بن مالک اشعری]]، همان کسی که از [[کوفه]] به قم آمده و حرکت اولیه اشعریان به قم را به نام خود ثبت کرد.<ref>تاریخ قم، ص ۲۴۲-۲۴۴</ref>

* [[حمزة بن یسع الاشعری]]، از اصحاب امام صادق (ع) و امام کاظم (ع)<ref>رجال طوسی، ص۱۷۸، ش۲۱۱، ص۳۴۷</ref> همان کسی که قم را مستقل ساخته و از [[اصفهان]] جدا کرد،<ref> تاریخ قم، ۲۸</ref> روستایی به نام حمزه آباد در قم به وی منسوب است.<ref>تاریخ قم، ص۵۹</ref>

*[[زکریا بن آدم اشعری]]، از اصحاب چهار امام تا امام جواد (ع)<ref>رجال طوسی، ص۲۰۰، ش۷۷، ص۳۷۷،ش۴،ص۴۰۱ش۱</ref> قبر وی در [[قبرستان شیخان قم]] زیارتگاه مردم است.<ref>پیشگامان تشیع،۱۴۷</ref>

*[[سائب بن مالک اشعری]]، بعضی وی را از [[صحابه]] دانسته‌اند که در [[کوفه]] ساکن شد،<ref> رجال نجاشی، ص۸۲</ref> وی در [[قیام مختار]] به دست [[مصعب بن زبیر]] به قتل رسید.<ref>جمهره انساب العرب، ص ۳۴۷</ref>

*مالک بن عامر اشعری، اولین اشعری مسلمان،<ref> جد اشعریان قم، تاریخ قم، ص ۲۷۸</ref>

*[[موسی بن خزرج بن سعد اشعری]] میزبان حضرت معصومه(س)<ref>بحار الأنوار، المجلسی ،ج‏۴۸، ص۲۹۰</ref>

تحقیقات نشان می‌دهد از مجموع ۸۳ نفر محدث اشعری، ۳۸ نفر در [[قرن دوم]] و ۳۳ نفر در [[قرن سوم]] و هفت نفر در [[قرن چهارم]] می‌زیسته‌اند که خود، گویای سیر شکوفایی و افول علمی این خاندان است.<ref> شجره علمی خاندان اشعری قم” فصلنامه علوم حدیث ، ش ۵ ، ص ۲۳۰ </ref> در قرن چهارم و با شروع دوران [[غیبت کبری]]،  عظمت و آوازه اشعریان رو به افول نهاد و مهم‌ترین عامل آن، حملات متوالی نظامی و شورش‌های مکرر قمی‌ها بر ضد حکومت مرکزی است. نویسنده [[تاریخ قم (کتاب)]]، عوامل زوال این خاندان را این گونه توصیف می‌کند:

::لاجرم پایه دولت ایشان بلغزید و دشمن بر ایشان ظفر یافت. بعضی هلاکت شدند و برخی جلای وطن کردند، مگر اندکی از ایشان که بماندند. بعضی بر اندک معاشی که ایشان را بود، قناعت کردند و بعضی دیگر، قافله‌ها رابدرقه می‌کردند و حق السعی می‌گرفتند.<ref>تاریخ قم ، ص ۲۴۱ </ref>

از خاندان اشعری در روز گار ما، تنها دو خانواده اشعری (طاهری و انصاری) باقی مانده‌اند. که اولی از سلاله [[زکریا بن آدم]] و دومی منسوب به [[سعد بن عبدالله بن ابی خلف اشعری]] هستند. [[ملا محمدطاهر اشعری]] و فرزندش عبدالله اشعری و نواده او [[ملا محمدطاهر اشعری قمی]]، از روحانیون معروف قم و از اساتید [[امام خمینی]] درتاریخ معاصر بوده‌اند.<ref>ستارگان حرم،شماره۲۷-۲۶ ص ۲۷۳</ref> وی در جوار [[امامزاده پنج تن]] در [[زرند کهنه]] مدفون است. فرزند [[میرزا علی اصغر قمی اشعری]] نیز کسی است که امام خمینی درباره وی گفته‌است: من ۴۶سال با وی هم بحث بودم و حتی مکروهی از وی ندیدم.<ref>ستارگان حرم،شماره۲۷-۲۶ ص ۲۷۳</ref>

همچنین از این خاندان می‌توان از [[مرتضی انصاری قمی]] نام برد که از شاگردان [[عبدالکریم حائری|شیخ عبد الکریم حائری]] (مؤسس [[حوزه علمیه قم|حوزه علمیه قم]]) و از خطبا و مبلغان بنام بود و بیش از سی هزار حدیث از حفظ داشت و از مخالفان مشهور [[بهائیت]] و [[کمونیسم]] بود. نخستین یورش ارتش [[محمد رضا شاه پهلوی]] به [[مدرسه فیضیه]] در دوم فروردین ۱۳۴۲ به هنگام سخنرانی وی صورت گرفت.<ref>دائره المعارف تشیع ، ج ۲ ، ص ۱۹۹</ref>