کاربر ناشناس
بیت المال: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
imported>Mgolpayegani جز (←منابع) |
imported>Mgolpayegani جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''بیت المال'''، اصطلاحی در [[فقه]] و نام یکی از نهادهای دولت اسلامی. | '''بیت المال'''، اصطلاحی در [[فقه]] و نام یکی از نهادهای دولت اسلامی. | ||
==معنا == | ==معنا == | ||
این واژه در لغت به مکان حفاظت از اموال، اعم از عمومی و خصوصی، اطلاق می‌شود؛ اما در اصطلاح، تعبیر «بیت مال المسلمین» در صدر [[اسلام]] برای مکانی که در آن اموال عمومی و منقول دولت اسلامی به کار می‌رفت، سپس تعبیر «بیت المال» جانشین آن شد و همان معنی را افاده کرد. بتدریج، بر «اموال عمومی مسلمانان» نیز همین لفظ اطلاق شد که مشتمل بود بر وجه نقد، اشیای منقول، اراضی و غیر اینها. مراد از مال عمومی، هر مالی است که در سرزمین اسلامی ملک همه مسلمانان شمرده شود.<ref>ماوردی، ص۳۵۴؛ ابن فراء، ص۲۵۱.</ref> | این واژه در لغت به مکان حفاظت از اموال، اعم از عمومی و خصوصی، اطلاق می‌شود؛ اما در اصطلاح، تعبیر «بیت مال المسلمین» در صدر [[اسلام]] برای مکانی که در آن اموال عمومی و منقول دولت اسلامی به کار می‌رفت، سپس تعبیر «بیت المال» جانشین آن شد و همان معنی را افاده کرد. بتدریج، بر «اموال عمومی مسلمانان» نیز همین لفظ اطلاق شد که مشتمل بود بر وجه نقد، اشیای منقول، اراضی و غیر اینها. مراد از مال عمومی، هر مالی است که در سرزمین اسلامی ملک همه مسلمانان شمرده شود.<ref>ماوردی، ص۳۵۴؛ ابن فراء، ص۲۵۱.</ref> | ||
| خط ۷: | خط ۸: | ||
==تاریخچه== | ==تاریخچه== | ||
[[جزیرة العرب]] قبل از اسلام دولت واحد و نظام مالی خاص نداشت و نظام و عرف قبیله‌ای بر آن منطقه حاکم بود. پس از انتشار دعوت اسلام و پیشرفت آن، پیامبر(ص) به سازماندهی و تنظیم شئون اداری ـ مالی حکومت اسلامی پرداخت. اولین درآمدهای این حکومت غنایمی بود که در غزوات به دست مسلمانان می‌افتاد و به دستور [[پیامبراکرم]](ص) بین همۀ مسلمانان تقسیم می‌شد، که از آن جمله بود غنایم [[غزوه بدر|غزوۀ بدر]] و [[غزوه بنی قینقاع|غزوۀ بَنی قَینُقاع]]. | [[جزیرة العرب]] قبل از اسلام دولت واحد و نظام مالی خاص نداشت و نظام و عرف قبیله‌ای بر آن منطقه حاکم بود. پس از انتشار دعوت اسلام و پیشرفت آن، پیامبر(ص) به سازماندهی و تنظیم شئون اداری ـ مالی حکومت اسلامی پرداخت. اولین درآمدهای این حکومت غنایمی بود که در غزوات به دست مسلمانان می‌افتاد و به دستور [[پیامبراکرم]] (ص) بین همۀ مسلمانان تقسیم می‌شد، که از آن جمله بود غنایم [[غزوه بدر|غزوۀ بدر]] و [[غزوه بنی قینقاع|غزوۀ بَنی قَینُقاع]]. | ||
در زمین‌های [[بنی نضیر]]، اولین غنایم غیرمنقول بود که در سال چهارم در اختیار [[مسلمانان]] قرار گرفت و بین [[مهاجران]] تقسیم شد. سپس در سال هفتم هجری، اهل [[فدک]] با پیامبر(ص) نسبت به سرزمین‌هایشان مصالحه کردند؛ نصف آن به عنوان «[[فیء]]» به شخص پیامبر(ص) رسید و نیمة دیگر بین مسلمانان تقسیم شد. علاوه بر غنایم، [[جزیه]] و [[زکات]] نیز جزو درآمدهای دولت اسلامی بود و پیامبر(ص) در تمام این موارد آنها را تقسیم می‌کرد و به متصدیان گردآوری زکات نیز امر می‌فرمود که زکات را بین مستحقّان تقسیم کنند. لذا در آن عصر اموال زیادی گرد نمی‌آمد که نیاز به حفظ و محاسبه داشته باشد. | در زمین‌های [[بنی نضیر]]، اولین غنایم غیرمنقول بود که در سال چهارم در اختیار [[مسلمانان]] قرار گرفت و بین [[مهاجران]] تقسیم شد. سپس در سال هفتم هجری، اهل [[فدک]] با پیامبر (ص) نسبت به سرزمین‌هایشان مصالحه کردند؛ نصف آن به عنوان «[[فیء]]» به شخص پیامبر(ص) رسید و نیمة دیگر بین مسلمانان تقسیم شد. علاوه بر غنایم، [[جزیه]] و [[زکات]] نیز جزو درآمدهای دولت اسلامی بود و پیامبر(ص) در تمام این موارد آنها را تقسیم می‌کرد و به متصدیان گردآوری زکات نیز امر می‌فرمود که زکات را بین مستحقّان تقسیم کنند. لذا در آن عصر اموال زیادی گرد نمی‌آمد که نیاز به حفظ و محاسبه داشته باشد. | ||
===عصر [[خلفای سه گانه|خلفاء ثلاث]]=== | ===عصر [[خلفای سه گانه|خلفاء ثلاث]]=== | ||
پس از سال سیزدهم، فتوحات گستردۀ مسلمانان اموال منقول و غیرمنقول بسیاری نصیب ایشان کرد. این امر مقتضی وجود مرکزی برای حفظ اموال و دستگاهی برای رسیدگی به آنها بود. بنیان بیت المال رسمی حکومتی در زمان [[ابوبکر]] نهاده شد.<ref>سیوطی، ص۷۹.</ref> در برخی متون تاریخی آورده‌اند که ابوبکر، [[عمر بن خطاب]] را متولّی بیت المال خود کرده بود.<ref>قلقشندی، ۱۳۸۳، ج ۱، ص۴۱۳.</ref> | پس از سال سیزدهم، فتوحات گستردۀ مسلمانان اموال منقول و غیرمنقول بسیاری نصیب ایشان کرد. این امر مقتضی وجود مرکزی برای حفظ اموال و دستگاهی برای رسیدگی به آنها بود. بنیان بیت المال رسمی حکومتی در زمان [[ابوبکر]] نهاده شد.<ref>سیوطی، ص۷۹.</ref> در برخی متون تاریخی آورده‌اند که ابوبکر، [[عمر بن خطاب]] را متولّی بیت المال خود کرده بود.<ref>قلقشندی، ۱۳۸۳، ج ۱، ص۴۱۳.</ref> | ||
| خط ۱۸: | خط ۱۹: | ||
===عصر امیرالمؤمنین(ع)=== | ===عصر امیرالمؤمنین(ع)=== | ||
در زمان خلافت [[امیرالمؤمنین (ع)|امیرالمؤمنین علی]] (ع) سیرۀ پیامبر اکرم(ص) در مساوی دانستن مردم در برخورداری از اموال عمومی و نیز تقسیم فوری این اموال احیا شد. ایشان مکان بیت المال را پس از تقسیم اموال جاروب می‌کرد و در آن [[نماز]] می‌خواند.<ref>جاحظ، ص۲۴۲؛ ابن وردی، ج ۱، ص۲۲۱؛ سیوطی، ص۱۸۰؛ برای نمونه‌ای از یکسانی همۀ مردم در برخورداری از بیت المال در روزگار حضرت علی علیه‌السلام رجوع کنید به مجلسی، ج ۴۱، ص۱۱۳.</ref> در دوره‌های بعد، بیت المال نقش مالیه و خزانۀ دولت را داشت تا اینکه در قرون متأخر جای خود را به وزارت‌های دارایی و خزانۀ دولت داد. | در زمان خلافت [[امیرالمؤمنین (ع)|امیرالمؤمنین علی]] (ع) سیرۀ پیامبر اکرم (ص) در مساوی دانستن مردم در برخورداری از اموال عمومی و نیز تقسیم فوری این اموال احیا شد. ایشان مکان بیت المال را پس از تقسیم اموال جاروب می‌کرد و در آن [[نماز]] می‌خواند.<ref>جاحظ، ص۲۴۲؛ ابن وردی، ج ۱، ص۲۲۱؛ سیوطی، ص۱۸۰؛ برای نمونه‌ای از یکسانی همۀ مردم در برخورداری از بیت المال در روزگار حضرت علی علیه‌السلام رجوع کنید به مجلسی، ج ۴۱، ص۱۱۳.</ref> در دوره‌های بعد، بیت المال نقش مالیه و خزانۀ دولت را داشت تا اینکه در قرون متأخر جای خود را به وزارت‌های دارایی و خزانۀ دولت داد. | ||
==نهاد بیت المال== | ==نهاد بیت المال== | ||
پس از شکل گیری دیوان‌ها، دیوان بیت المال از مهمترین آنها محسوب می‌شد، چون اموال عمومی و درآمدها و مخارج را این دستگاه اداره می‌کرد، و از آنجا که خلیفه به عنوان اساس قدرت در نظام خلافت شناخته می‌شد، سلطۀ اصلی بر بیت المال از آن وی بود؛ او خود را نایب مسلمانان در تصرف این اموال می‌دانست. پیامبر(ص) و خلفای راشدین شخصاً سرپرستی جمع آوری بیت المال و مصرف آن را به عهده داشتند و برخی از [[صحابه]] تنها مسئول حراست و گاه محاسبۀ اموال بیت المال بودند. | پس از شکل گیری دیوان‌ها، دیوان بیت المال از مهمترین آنها محسوب می‌شد، چون اموال عمومی و درآمدها و مخارج را این دستگاه اداره می‌کرد، و از آنجا که خلیفه به عنوان اساس قدرت در نظام خلافت شناخته می‌شد، سلطۀ اصلی بر بیت المال از آن وی بود؛ او خود را نایب مسلمانان در تصرف این اموال می‌دانست. پیامبر(ص) و خلفای راشدین شخصاً سرپرستی جمع آوری بیت المال و مصرف آن را به عهده داشتند و برخی از [[صحابه]] تنها مسئول حراست و گاه محاسبۀ اموال بیت المال بودند. | ||
| خط ۸۹: | خط ۹۰: | ||
==درآمدهای بیت المال== | ==درآمدهای بیت المال== | ||
مهمترین درآمدهای بیت المال بدین شرح است: | |||
# [[فیءِ]] (که مهمترین مصادیق آن، بنابر رأی مشهور، خراج و جزیه بوده است) | # [[فیءِ]] (که مهمترین مصادیق آن، بنابر رأی مشهور، خراج و جزیه بوده است) | ||
# [[انفال]] | # [[انفال]] | ||
| خط ۱۰۳: | خط ۱۰۴: | ||
# بیت خمس | # بیت خمس | ||
# بیت اموال پیدا شده (مجهول المالک) | # بیت اموال پیدا شده (مجهول المالک) | ||
# بیت فیء | # بیت فیء | ||
اموال مجهول المالک را تنها فقیهان [[حنفیه|حنفی]] مختص فقرا و گم شدگان بی‌سرپرست، و سایر فقیهان مختصّ مصالح عمومی و همانند فی ء دانسته‌اند. | اموال مجهول المالک را تنها فقیهان [[حنفیه|حنفی]] مختص فقرا و گم شدگان بی‌سرپرست، و سایر فقیهان مختصّ مصالح عمومی و همانند فی ء دانسته‌اند. | ||