imported>S.j.mousavi |
|
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{امام علی}} | | {{امام علی}} |
| '''مصحف علی'''، نخستین [[مصحف]] ([[قرآن]]) که پس از درگذشت [[پیامبر (ص)]]، به دست [[امام علی (ع)]] جمع آوری شد. این مصحف امروزه در دسترس نیست و گویا ترتیب جمع‌آوری [[سوره|سوره‌ها]] در آن، با ترتیب مصحف امروزین متفاوت بوده است. | | '''مصحف علی''' یا '''مصحف امام علی(ع)'''، نخستین [[مصحف|نسخه جمع‌آوری‌شده]] [[قرآن]] که پس از درگذشت [[پیامبر (ص)]]، به دست [[امام علی (ع)]] جمع‌آوری شد. این مصحف امروزه در دسترس نیست و بنابر نقل‌ها، ترتیب جمع‌آوری [[سوره|سوره‌ها]] در آن، با ترتیب مصحف امروزین متفاوت بوده است. |
| | |
| == جمع‌آوری مصحف توسط امام علی (ع) == | | == جمع‌آوری مصحف توسط امام علی (ع) == |
| پس از رحلت [[پیامبر (ص)]]، [[علی (ع)]] که به نص قطعی و تصدیق پیامبر (ص) از همه مردم به قرآن مجید آشناتر بود، در خانه خود قرآن مجید را به ترتیب نزول در یک مصحف جمع فرمود و هنوز ۶ ماه از رحلت نگذشته بود که فراغت یافت و مصحفی که نوشته بود بر شتری بار کرد پیش مردم آورده نشان داد.<ref>[[سیدمحمدحسین طباطبائی|طباطبائی]]، قرآن در اسلام، ص ۱۱۳؛ السجستانی، کتاب المصاحف، ص ۱۶؛ سیوطی، الاتقان، ج ۱، ص ۱۶۱.</ref> | | پس از رحلت [[پیامبر (ص)]]، امام [[علی (ع)]] در خانه خود قرآن مجید را به ترتیب نزول در یک مصحف جمع کرد و حدود ۶ ماه پس از رحلت پیامبر، مصحف را به مردم نشان داد.<ref>طباطبائی، قرآن در اسلام، ص۱۱۳؛ السجستانی، کتاب المصاحف، ص۱۶؛ سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۱۶۱.</ref> سلیم بن قیس هلالی (درگذشته ۷۶ق) به نقل از صحابه پیامبر از جمله ابوذر غفاری، سلمان فارسی و ابن عباس، درباره مصحف امام علی(ع) و ویژگیهای آن سخن گفته است. به‌علاوه، روایاتی از ابن عباس به طور مستقل در این باره نقل شده است.<ref>ایازی، مصحف امام علی(ع)، ص۱۶۷.</ref> |
| | |
| راویانی که از وجود مصحف امام علی(ع) به صراحت سخن گفته اند و یا از موضوع گردآوری قرآن به دست حضرت یاد کرده اند:<ref>ایازی، مصحف امام علی(ع)، ص167.</ref>
| |
| # [[سلیم بن قیس هلالی]] (درگذشته 76ق) در کتابش به اصل مصحف امام علی(ع) و ویژگی‌هایش اشاره کرده است. وی این خبر را از چند صحابی [[پیامبر(ص)]] و یاران نزدیک امام علی(ع) نقل کرده است؛ مانند [[ابوذر غفاری]] (درگذشته ۳۲ق)، [[سلمان فارسی]] (درگذشته ۳۴ق)، و ابن عباس (درگذشته ۶۸ق).
| |
| # [[ابن عباس]] نیز از راویانی است که مستقلانه درباره مصحف سخن گفته است.
| |
| | |
| === سخن شهرستانی ===
| |
| در تفسیر شهرستانی (درگذشته 548ق) آمده است که حضرت علی (ع) پس از جمع قرآن، با کمک غلامش [[قنبر]] آن را به نزد مردم [بزرگان صحابه] بردند. آنها این مجموعه را به دشواری حمل می‌کردند و گویند به اندازه بار شتری بود. حضرت (ع) به ایشان گفت این کتاب الله است به گونهای که بر [[حضرت محمد (ص)]] نازل شده است. آن را بین دو جلد (لوح) جمع آورده‌ام. آنان گفتند مصحفت را بردار و ببر ما به آن نیازی نداریم. حضرت (ع) گفت به خدا دیگر هرگز آن را نخواهید دید. وظیفه من این بود که چون جمعش کردم آگاهتان سازم و سپس در حال خواندن این [[آیه]] به خانه خود بازگشت:<ref>شهرستانی، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، ج۱، ص۵آ؛ نیز ر.ک: تفسیر شهرستانی، تحقیق آذرشب، ج۱، ص۱۲۰، به نقل خرمشاهی، قرآن پژوهی (۲)، ص ۴۶۸.</ref>{{سخ}}{{متن قرآن|یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَـٰذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا|ترجمه=پروردگارا، قوم من این قرآن را رها کردند.|سوره=۲۵|آیه=۳۰}}
| |
| | |
| شهرستانی آنان که مصحف امام علی(ع) را به کنار نهادند، با لحنی بازخواست کننده، مورد خطاب قرار می دهد و می نویسد:
| |
| :چگونه آنان گردآوری علی بن ابی طالب را مطالبه نکردند؟ آیا [[زید بن ثابت]] بهتر می توانست بنویسد؟ آیا [[سعید بن عاص]] ادیب تر و به فنون و قواعد عرب آشناتر بود یا علی؟ آیا آنان به پیامبر خدا نزدیکتر بودند یا ایشان؟ آری، همه آنان کار علی(ع) را وانهادند و مصحفش را به کنار گذاردند و فراموشش کردند، در حالی که چون از تجهیز و تدفین و نماز بر رسول خدا فارغ شد، سوگند یاد کرد که عبای خویش را جز برای [[نماز جمعه]] بر دوش نیندازد مگر آنکه قرآن را گردآورد. بی گمان، او مأمور این کار بود. قرآن را گردآورد؛ چونان که نازل شده بود، بی تحریف و تبدیل و کم و زیاد. پیامبر گرامی همواره او را از موضع آیات و سوره ها آگاه کرده بود و جایگاه و تقدم و تأخر آنها را نشان داده بود.<ref>ایازی، مصحف امام علی(ع)، ص۱۷۲-۱۷۳، به نقل از شهرستانی، مفاتیح الاسرار و مصابیح الانوار، ج۱، ص۱۲۰؛ نیز ر.ک: شهرستانی، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، ج۱، ص۵آ.</ref>
| |
| | |
| === سخن ابن ندیم ===
| |
| [[ابن ندیم]] در کتاب [[الفهرست ابن ندیم|الفهرست]] می‌گوید: پس از درگذشت [[پیامبر (ص)]]، [[امام علی (ع)]] ۳ روز در خانه نشست و [[قرآن]] را گردآوری نمود و این نخستین مصحفی بود که قرآن در آن گردآوری شد. این مصحف نزد خاندان جعفر بود؛ و من در زمان خویش نزد [[ابویعلی حمزه حسنی]] مصحفی به خط [[علی بن ابی طالب]] که برخی از صفحه‌هایش از بین رفته بود دیدم و خاندان حسن در طول تاریخ آن را از یکدیگر ارث برده بودند و این است ترتیب سوره‌ها در این مصحف...<ref>ابن الندیم، الفهرست، ص۳۰.</ref>
| |
| | |
| امروزه در نسخه‌های موجود الفهرست قسمت ترتیب سوره‌ها به کلی از بین رفته است. علت این تغییر در کتاب ابن ندیم مشخص نیست. <ref>رامیار، تاریخ قرآن، ص ۳۶۸.</ref>
| |
| | |
| == ۷ جزء بودن مصحف ==
| |
| چنانکه در [[تاریخ یعقوبی]]<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، صص ۱۵-۱۶.</ref> آمده است قرآن جمع‌آوری شده توسط امام علی (ع) به ۷ جزء بخش شده بود:
| |
| | |
| '''جزء اول''': [[سوره بقره|بقره]]، [[سوره یوسف]]، [[سوره عنکبوت|عنکبوت]]، [[سوره روم|روم]]، [[سوره لقمان|لقمان]]، [[سوره فصلت|حم سجده]]، [[سوره ذاریات|ذاریات]]، [[سوره انسان|هل اتی علی الانسان]]، [[سوره سجده|الم تنزیل سجده]]، [[سوره نازعات|نازعات]]، [[سوره تکویر|اذا الشمس کورت]]، [[سوره انفطار|اذا السماء انفطرت]]، [[سوره انشقاق|اذا السماء انشقت]]، [[سوره اعلی|سبح اسم ربک الاعلی]] و [[سوره بینه|لم یکن]]، این جزء بقره است که ۸۸۶ [[آیه]] و ۱۵ [[سوره]] است.
| |
| | |
| '''جزء دوم''': [[سوره آل عمران|آل عمران]]، [[سوره هود|هود]]، [[سوره حج|حج]]، [[سوره حجر|حجر]]، [[سوره احزاب|احزاب]]، [[سوره دخان|دخان]]، [[سوره الرحمن|رحمان]]، [[سوره حاقه|حاقه]]، [[سوره معارج|سال سائل]]، [[سوره عبس|عبس]]، [[سوره شمس|و الشمس و ضحاها]]، [[سوره قدر|انا انزلناه]]، [[سوره زلزله|اذا زلزلت]]، [[سوره همزه|ویل لکل همزة لمزة]]، [[سوره فیل|ا لم تر]] و [[سوره قریش|لایلاف]]. این است جزء آل عمران که ۸۸۶ آیه و ۱۶ سوره است.
| |
| | |
| '''جزء سوم''': [[سوره نساء|نساء]]، [[سوره نحل|نحل]]، [[سوره مؤمنون|مؤمنون]]، [[سوره یس|یس]]، [[سوره شوری|حم عسق]]، [[سوره واقعه|واقعه]]، [[سوره ملک|تبارک الملک]]، [[سوره مدثر|یا ایها المدثر]]، [[سوره ماعون|ا رایت]]، [[سوره مسد|تبت]]، [[سوره اخلاص|قل هو الله احد]]، [[سوره عصر|عصر]]، [[سوره قارعه|قارعه]]، [[سوره بروج|و السماء ذات البروج]]، [[سوره تین|و التین و الزیتون]] و [[سوره نمل|طس نمل]]، این است جزء نساء که ۸۸۶ آیه و ۱۶ سوره است.
| |
| | |
| '''جزء چهارم''': [[سوره مائده|مائده]]، [[سوره یونس|یونس]]، [[سوره مریم|مریم]]، [[سوره شعراء|طسم شعراء]]، [[سوره زخرف|زخرف]]، [[سوره حجرات|حجرات]]، [[سوره ق|ق و القران المجید]]، [[سوره قمر|اقتربت الساعة]]، [[سوره ممتحنه|ممتحنه]]، [[سوره طارق|و السماء و الطارق]]، [[سوره بلد|لا اقسم بهذا البلد]]، [[سوره شرح|الم نشرح لک]]، [[سوره عادیات|عادیات]]، [[سوره کوثر|انا اعطیناک الکوثر]] و [[سوره کافرون|قل یا ایها الکافرون]]، این است جزء مائده که ۸۸۶ آیه و ۱۵ سوره است.
| |
| | |
| '''جزء پنجم''': [[سوره انعام|انعام]]، [[سوره اسراء|سبحان]]، [[سوره انبیاء|اقترب]]، [[سوره فرقان|فرقان]]، [[سوره قصص|موسی و فرعون]]<ref>سوره طه را به نقل سیوطی از سخاوی در جمال القراء، سوره کلیم هم می‌گویند (سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۵۶) و اینجا مراد سوره قصص است (به نقل یعقوبی، تاریخ یعقوبی (ترجمه)، ج۲، ص۱۶، پاورقی ۱).</ref>، [[سوره غافر|حم مؤمن]]، [[سوره مجادله|مجادله]]، [[سوره حشر|حشر]]، [[سوره جمعه|جمعه]]، [[سوره منافقون|منافقون]]، [[سوره قلم|ن و القلم]]، [[سوره نوح|انا ارسلنا نوحا]]، [[سوره جن|قل اوحی الی]] و [[سوره مرسلات|المرسلات]] و [[سوره ضحی|الضحی]] و [[سوره تکاثر|الهاکم]]، این است جزء انعام که ۸۸۶ آیه و ۱۶ سوره است.
| |
| | |
| '''جزء ششم''': [[سوره اعراف|اعراف]]، [[سوره ابراهیم|ابراهیم]]، [[سوره کهف|کهف]]، [[سوره نور|نور]]، [[سوره ص|ص]]، [[سوره زمر|زمر]]، [[سوره جاثیه|شریعت]]،<ref>نسخه بدل: جاثیه. سوره جاثیه را به نقل سیوطی از کرمانی در العجائب، سوره شریعت و سوره دهر نیز گویند (سیوطی، اتقان، ج۱، ص۵۶، به نقل یعقوبی، تاریخ یعقوبی (ترجمه)، ج۲، ص۱۶، پاورقی۲).</ref> [[سوره محمد|الذین کفروا]]، [[سوره حدید|حدید]]، [[سوره مزمل|مزمل]]، [[سوره قیامه|لا اقسم بیوم القیامة]]، [[سوره نبأ|عم یتساءلون]]، [[سوره غاشیه|غاشیه]]، [[سوره فجر|فجر]]، [[سوره لیل|و اللیل اذا یغشی]] و [[سوره نصر|اذا جاء نصر الله]]، این است جزء اعراف که ۸۸۶ آیه و ۱۶ سوره است.
| |
| | |
| '''جزء هفتم''': [[سوره انفال|انفال]]، [[سوره توبه|براءه]]، [[سوره طه|طه]]، [[سوره فاطر|ملائکه]]، [[سوره صافات|صافات]]، [[سوره احقاف|احقاف]]، [[سوره فتح|فتح]]، [[سوره طور|طور]]، [[سوره نجم|نجم]]، [[سوره صف|صف]]، [[سوره تغابن|تغابن]]، [[سوره طلاق|طلاق]]، [[سوره مطففین|مطففین]] و [[معوذتین]]، این است جزء انفال که ۸۸۶ آیه و ۱۵ سوره است.<ref>همه این سوره‌ها ۱۰۹ سوره است و ۵ سوره از نسخه افتاده است. ر.ک: مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار شهرستانی، به نقل یعقوبی، تاریخ یعقوبی (ترجمه)، ج۲، ص۱۶، پاورقی ۴.</ref>
| |
|
| |
|
| نویسنده تاریخ قرآن در بررسی گفته یعقوبی درباره ترتیب سوره‌ها در مصحف امام علی (ع) می‌نویسد: سخن یعقوبی و تقسیم به ۷ جزء بسیار غریب می‌نماید. چیزی که جمله مورخان و راویان گفته‌اند ترتیبی است بر حسب نزول و مشتمل بر شأن نزول و توضیح بسیاری از مبهمات قرآن؛ اما با پذیرش سخن یعقوبی همه آن سخنان در هم می‌ریزد.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ص ۳۷۰-۳۷۱.</ref>
| | بنا بر آنچه شهرستانی (درگذشته ۵۴۸ق) در تفسیر خود ذکر کرده، حضرت علی (ع) پس از جمع کردن آیات قرآن کریم، آن را که به اندازه یک بار شتر بود، با کمک غلامش [[قنبر]] به برخی از صحابه پیامبر و مردم نشان داد و گفت این همان چیزی است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. اصحاب پیامبر(ص) گفتند ما به این مصحف نیازی نداریم و آن را ببر. امام علی(ع) در پاسخ به آنان گفت: به خدا دیگر هرگز آن را نخواهید دید، و سپس در حال خواندن آیه ۳۰ سوره فرقان<ref>وَقَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَـٰذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا؛ و پيامبر گفت: «پروردگارا، قوم من اين قرآن را رها كردند.»</ref>، به خانه خود بازگشت.<ref>شهرستانی، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، ج۱، ص۵آ؛ نیز ر.ک: تفسیر شهرستانی، تحقیق آذرشب، ج۱، ص۱۲۰، به نقل خرمشاهی، قرآن پژوهی (۲)، ص۴۶۸.</ref> |
|
| |
|
| == ویژگیهای مصحف ==
| | [[ابن ندیم]] در کتاب [[الفهرست ابن ندیم|الفهرست]]، مدت‌زمان گردآوری مصحف را ۳ روز دانسته و آن را اولین مصحف قرآن کریم معرفی کرده است.<ref>ابن الندیم، الفهرست، ص۳۰.</ref> |
| بیشتر اخبار و روایات حاکی از آن است که مصحف علی (ع) به ترتیب نزول گردآوری شد؛ یعنی مثلاً اول [[سوره علق|سوره اقرأ]]، بعد [[سوره مدثر|المدثر]]، پس از آن [[سوره قلم|نون و القلم]]، سپس [[سوره مزمل|مزمل]]... تا آخر؛ اما درباره اینکه شامل چه بوده و آیا تنها حاوی متن قرآن بوده و یا [[شأن نزول]] و [[ناسخ و منسوخ]] را نیز داشته است سخنان مختلفی گفته‌اند.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ص ۳۷۰-۳۷۱.</ref>
| |
|
| |
|
| [[امام باقر]](ع) فرمود: | | ==ویژگی‌ها== |
| :کسی از مردم نیست که بگوید قرآن را چنانکه خداوند نازل فرموده جمع کرده‌ام، مگر اینکه دروغ گفته باشد. قرآن را به ترتیب نزول کسی جمع و حفظ نکرد مگر علی بن ابی طالب.<ref>بحار، ۸۸:۹۲؛ وافی ۲: ب۱۳۰/۷۲، به نقل رامیار، تاریخ قرآن، ص ۳۷۱.</ref>
| | بر اساس روایات، مصحف امام علی(ع) با دسخط وی<ref>ایازی، مصحف امام علی(ع)، صص۱۷۷-۱۷۸.</ref> و به ترتیب نزول گردآوری شده است؛ یعنی [[سوره علق]] در ابتدای قرآن آمده و پس از آن [[سوره مدثر|المدثر]]، [[سوره قلم|نون و القلم]] و...، اما درباره اینکه آیا در این مصحف، [[شأن نزول]] و معرفی آیات [[ناسخ و منسوخ]] هم آمده و یا فقط آیات قرآن کریم به تنهایی ذکر شده، اختلافاتی در روایات وجود دارد.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ص۳۷۰-۳۷۱.</ref> در روایتی از امام باقر(ع) آمده که هیچ کس قرآن را بر اساس ترتیب نزول جمع‌آوری نکرده، مگر علی بن ابی طالب(ع).<ref>بحار، ۸۸:۹۲؛ وافی ۲: ب۱۳۰/۷۲، به نقل رامیار، تاریخ قرآن، ص۳۷۱.</ref> |
|
| |
|
| چنانکه شهرستانی در تفسیرش گفته است قرآن امام علی دارای متن و حاشیه بوده است.<ref>شهرستانی، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، ج۱، ص۵آ؛ نیز ر.ک: تفسیر شهرستانی، تحقیق آذرشب، ج۱، ص۱۲۰، به نقل خرمشاهی، قرآن پژوهی (۲)، ص ۴۶۸.</ref> از دیگر ویژگیهای مصحف امام علی (ع) این بوده است که به گفته [[شیخ مفید]] (د.۴۱۳ق) و بعضی دیگر از محققان در آن تأویل آیات قرآن نیز وجود داشته است.<ref>اوائل المقالات، ص۹۴، به نقل خرمشاهی، قرآن پژوهی (۲)، ص ۴۶۹-۴۶۸.</ref> دیگر آنکه در آن [[ناسخ و منسوخ|منسوخ بر ناسخ]] مقدم بوده است.<ref>زنجانی، تاریخ قرآن، ص۵۴، به نقل خرمشاهی، قرآن پژوهی (۲)، ص ۴۶۹.</ref> نیز گفته‌اند بسیاری از مبهمات، از جمله نام بعضی از منافقان را [طبعاً در حاشیه] آشکار کرده بوده است. همین‌هاست که باعث پذیرفته نشدن آن شده و حضرت در عین تأیید [[مصحف عثمان]] ([[مصحف امام]])، مصحف خود را برای همیشه پنهان داشته است.<ref>خرمشاهی، قرآن‌پژوهی (۲)، ص ۴۶۹.</ref>
| | به باور شهرستانی در تفسیر مفاتیح الاسرار، قرآن جمع‌آوری‌شده توسط امام علی(ع) علاوه بر متن، حاشیه هم داشته<ref>شهرستانی، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، ج۱، ص۵آ؛ نیز ر.ک: تفسیر شهرستانی، تحقیق آذرشب، ج۱، ص۱۲۰، به نقل خرمشاهی، قرآن پژوهی (۲)، ص۴۶۸.</ref> و همچنین به گفته شیخ مفید، تاویل آیات قرآن کریم هم در آن بوده است.<ref>اوائل المقالات، ص۹۴، به نقل خرمشاهی، قرآن پژوهی (۲)، ص۴۶۹-۴۶۸.</ref> بنابر برخی روایات، بسیاری از مبهمات، از جمله نام بعضی از منافقان، در حاشیه قرآن جمع‌آوری‌شده توسط امام علی(ع) بیان شده بوده و برخی محققان، همین مورد را یکی از دلایل پذیرفته‌نشدن آن توسط صحابه پیامبر دانسته‌اند.<ref>خرمشاهی، قرآن‌پژوهی (۲)، ص۴۶۹.</ref> |
|
| |
|
| بسیاری از منابع شیعی برآنند که آن مصحف به نوبت و توارث در دست [[ائمه (ع)]] بوده است و اکنون نزد [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|حضرت ولی عصر (عج)]] است.<ref>حقائق هامة، ص۱۶۰، به نقل خرمشاهی، قرآن‌پژوهی (۲)، ص ۴۶۹.</ref> | | به تصریح بسیاری از منابع شیعه، مصحف امام علی(ع) به نوبت و بر اساس توارث، در دست [[ائمه (ع)]] بوده و اکنون نزد [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|امام دوازدهم(ع)]] است.<ref>حقائق هامة، ص۱۶۰، به نقل خرمشاهی، قرآن‌پژوهی (۲)، ص۴۶۹.</ref> |
|
| |
|
| به طور کلی برخی از ویژگیهای مصحف امیرالؤمنین(ع) از این قرار است:
| |
| # علاوه بر متن [[قرآن]] تفسیر و تاویل هم در آن بوده است.
| |
| # به خط خود حضرت بوده است.
| |
| # نوع گردآوری بدیع، ابتکاری و انحصاری بوده که مانندش را در جمع و حفظ کسی نیاورده و در این جهت که کسی بتواند شرایط نزول را رعایت کند، کاری بی‌نظیر بوده است.<ref>ایازی، مصحف امام علی(ع)، صص۱۷۷-۱۷۸.</ref>
| |
| == پانویس == | | == پانویس == |
| {{پانویس|2}} | | {{پانویس|2}} |
| | |
| == منابع == | | == منابع == |
| * [[ابن ندیم]]، فهرست ابن الندیم، تحقیق: رضا تجدد، بی جا، بی تا (نسخه موجود در لوح فشرده مکتبة اهل البیت (ع) نسخه دوم). | | * ابن ندیم، فهرست ابن الندیم، تحقیق رضا تجدد، بی‌جا، بی‌تا (نسخه موجود در لوح فشرده مکتبة اهل البیت (ع) نسخه دوم). |
| * السجستانی، عبدالله بن سلیمان، کتاب المصاحف، [[بیروت]]: دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. | | * السجستانی، عبدالله بن سلیمان، کتاب المصاحف، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. |
| * ایازی، سیدمحمدعلی، مصحف امام علی(ع)، در دانشنامه امام علی(ع)، ج۱۲، زیر نظر علی اکبر رشاد، تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۰. | | * ایازی، سید محمدعلی، «مصحف امام علی(ع)»، در دانشنامه امام علی(ع)، ج۱۲، زیر نظر علی اکبر رشاد، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۰ش. |
| * [[سیدمحمدحسین طباطبائی|طباطبائی، سیدمحمدحسین]]، [[قرآن در اسلام (کتاب)|قرآن در اسلام]]، مصحح: [[محمدباقر بهبودی]]، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶ش. | | * طباطبائی، سید محمدحسین، قرآن در اسلام، تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶ش. |
| * الشهرستانی، محمدبن عبدالکریم، مفاتیح‌الاسرار و مصابیح‌الابرار، با مقدمه عبدالحسین حائری، [[تهران|طهران]]: مرکز انتشارات نسخ خطی، ۱۴۰۹ق/۱۳۶۸ش. | | * الشهرستانی، محمد بن عبدالکریم، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، با مقدمه عبدالحسین حائری، طهران، مرکز انتشارات نسخ خطی، ۱۴۰۹ق/۱۳۶۸ش. |
| * [[جلال الدین سیوطی|سیوطی، جلال الدین]]، [[الاتقان فی علوم القرآن]]، تحقیق: سعید المندوب، [[لبنان]]: دارالفکر، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م. | | * سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م. |
| * [[بهاء الدین خرمشاهی|خرمشاهی، بهاء الدین]]، قرآن پژوهی، تهران: علمی فرهنگی، ۱۳۸۹. | | * خرمشاهی، بهاء الدین، قرآن‌پژوهی، تهران، علمی فرهنگی، ۱۳۸۹ش. |
| * [[محمود رامیار|رامیار، محمود]]، تاریخ قرآن، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۹. | | * رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۹ش. |
| * یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (ابن واضح یعقوبی)، تاریخ یعقوبی، ج۲، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸. | | * یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ش. |
| {{قرآن کریم}} | | {{قرآن کریم}} |
| {{امام علی (ع)}} | | {{امام علی (ع)}} |
|
| |
|
| |
|
| [[ar:مصحف الإمام علي عليه السلام]] | | [[ar:مصحف الإمام علي عليه السلام]] |
