میرزا مهدی اصفهانی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''میرزا مهدی غروی اصفهانی''' (۱۳۰۳-۱۳۶۵ق)، عالم [[شیعه]] قرن چهاردهم قمری، بنیانگذار مکتب معارفی خراسان یا [[مکتب تفکیک]]. وی دانش‌آموخته [[نجف]] و از شاگردان [[میرزای نایینی]] بود. پس از مهاجرت در [[مشهد]]، [[فقه]]، [[اصول]] و دروس معارف را تدریس کرد و به ضدیت با [[فلسفه]] پرداخت و مکتب معارفی خراسان یا [[مکتب تفکیک]] را بنا نهاد. ابواب الهدی، اعجاز القرآن، تقریرات از آثار به جای مانده از اوست. [[محمود حلبی]]، [[میرزا جواد تهرانی]]، میرزا [[هاشم قزوینی]]، [[شیخ مجتبی قزوینی]] از شاگردان مکتب اصفهانی‌اند. {{سخ}}

اصفهانی در مکتب خود میان معارف الهی و معارف بشری فرق می‌گذارد و به بطلان معارف بشری قائل است و فلاسفه و عارفان را گمراه می‌شمارد. [[سید جلال الدین آشتیانی]]، در توانایی علمی میرزای اصفهانی خدشه کرده و علت مخالفت او با فلسفه و عرفان را پریشان‌حالی دانسته است. میرزامهدی در [[۱۹ ذی‌الحجه]] سال ۱۳۶۵ق درگذشت و در دارالضیافة [[حرم امام رضا]] [[دفن]] شد.

میرزا محمد مهدی ابن میرزا اسماعیل اصفهانی غروی در سال ۱۳۰۳ق در [[اصفهان]] متولد شد.<ref>برای کسب اطلاع بیشتر دربارهٔ تاریخ زندگانی میرزا مهدی اصفهانی رک: دائره‌المعارف تشیع بنگرید ذیل میرزا مهدی اصفهانی، محمد رازی، گنجینه دانشمندان، ج ۷، انتشارات اسلامیه، ۱۳۵۴، شیخ محمود تولایی و علیرضا غروی (فرزند ارشد میرزای اصفهانی)، شرح حال میرزامهدی اصفهانی؛ الشیخ علی النمازی الشاهرودی، مستدرک سفینه‌البحار، ج ۱، ص۹؛ مکتب تفکیک، مقاله‌مندرج در کیهان فرهنگی و کتاب منتشرشده در این موضوع.</ref> پدرش را که از ملاکان اصفهان بود در نُه‌سالگی از دست داد. او پس از فوت پدر تحت سرپرستی [[رحیم ارباب|حاج آقا رحیم ارباب]] قرار گرفت. اصفهانی تحصیلات مقدماتی و اندکی از [[اصول]] و [[فقه]] را نزد استادان محلی آموخت.<ref>حکیمی، مکتب تفکیک، ص۱۷۷</ref>

میرزا مهدی اصفهانی در سال ۱۳۱۵ق، به سفارش [[رحیم ارباب]] به [[عتبات عالیات]] رفت و به نزد [[سید اسماعیل صدر]] رفت.<ref>حکیمی، مکتب تفکیک، ص۱۷۷</ref> سید اسماعیل صدر پس از وفات [[میرزای شیرازی]] به [[کربلا]] رفته بود و تا آخر عمر آنجا ماند.<ref>امین، اعیان الشیعه؛ سید عبدالحسین شرف‌الدین، بغیه الراغبین فی سلسلة آل شرف‌الدین، ج ۱، ص۱۹۰ به بعد: «و فی سنة ۱۳۱۴ خرج من سامراء لامور اقتضت ذلک فلحقه معظم علمائها البررة کالمقدسین الشیخ ملافتحعلی السلطان آبادی … وجمیع المحققین من تلامذته کالشیخ حسن الکربلائی و….»</ref> مدت توقف وی در کربلا معلوم نیست.

اصفهانی سپس به [[نجف]] رفت و در درس [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] [[آخوند خراسانی]] حاضر شد. او در این دوران با [[سید احمد کربلایی|سید احمد کربلایی]]، شیخ [[محمد بهاری]]، [[سید علی قاضی طباطبایی|سیدعلی قاضی]] و [[سید جمال الدین گلپایگانی]] انس گرفت.<ref>محمد رازی، گنجینه دانشمندان، ج ۷،، حکیمی، «مکتب تفکیک»، ص۲۱۳</ref> گفته‌اند او در مدت کوتاه حضورش در کنار سید احمد کربلایی، به اخذ مقام مرشدیت و راهبری مستعدّین موفق گشت.<ref group="یادداشت">حسین مفید می‌گوید: این نقل را نگارنده از خود آقای علی ملکی میانجی (فرزند محمدباقر ملکی میانجی)، او از آقای علیرضا غروی (فرزند ارشد میرزای اصفهانی)، و وی از شیخ مجتبی قزوینی، شاگرد میرزای اصفهانی، شنیده است</ref><ref>حسین مفید، مقدمه بر ابواب الهدی، ص۲۶؛ همچنین رک: الشیخ علی النمازی الشاهرودی، مستدرک سفینه‌البحار، ج ۱۰، ص۵۱۸؛ مقدمه حسین مفید، ابواب الهدی</ref>

مصادف با ایام [[مشروطه]] به درس [[میرزای نائینی]] (۱۲۷۳-۱۳۵۵ق) رفت.<ref>حکیمی، «مکتب تفکیک (زندگی‌نامهٔ میرزای اصفهانی)», کیهان فرهنگی، سال نهم (۱۳۷۱)،ش ۱۲</ref> سید جمال‌ گلپایگانی و [[سید محمود حسینی شاهرودی|سید محمود شاهرودی]] در آن درس حاضر بودند<ref>حکیمی، مکتب تفکیک، ص۲۱۴</ref> به نظر می‌رسد میرزای اصفهانی تا قبل از مهاجرتش از نجف به سوی مشهد، در تمام ادوار درسی میرزای نائینی شرکت کرده،<ref>مفید، حسین، مقدمه بر ابواب الهدی</ref> و در سال ۱۳۳۸ق از وی [[اجازه اجتهاد]] یافت و [[آقا ضیاء عراقی]]، [[شیخ عبدالکریم حائری یزدی]] و [[سید ابوالحسن اصفهانی]] نیز آن را در حاشیه تأیید کردند.<ref>رحیمیان فردوسی، متأله قرآنی، ۱۳۸۲، ص۴۱۳ به بعد.</ref> جزئیات زندگی میرزای اصفهانی در نجف اشرف روشن نیست.<ref>مقدمه ابواب الهدی، حسین مفید</ref>

میرزای اصفهانی در ۱۳۴۰ق<ref>حکیمی، مکتب تفکیک، ص۲۱۹</ref> و به نقلی ۱۳۴۵ق<ref>رحیمیان فردوسی، متأله قرآنی،، ص۴۱۱: بخشی از مقاله دکتر احمد مهدوی دامغانی در زندگی‌نامه میرزا مهدی اصفهانی.</ref> به [[مشهد]] آمد. او در ۱۳۳۸ق از [[میرزای نایینی]] اجازه گرفت. او پس از حضورش در مشهد به [[مدرسه پریزاد]] رفت<ref>رحیمیان فردوسی، متأله قرآنی، ص۴۱۱</ref> و در درس میرزا هاشم قزوینی، حاضر شد، اما در پی اشکالی که در هنگام درس بر استاد خود گرفت، [[میرزا هاشم قزوینی]] مقام علمی او را بر خود ارجح دید و وی را در مقام تدریس نشاند و خود از آن پس در درس میرزای اصفهانی تا آخرین دوره حاضر شد.<ref>جزوه‌ای پیرامون زندگانی میرزا مهدی اصفهانی تحت نظر آقا اسماعیل اصفهانی، انجمن حجتیه، ص۷</ref>

:: در حدود سال ۱۳۴۰ق، یکی از شاگردان ممتاز میرزای نائینی، مدرس بزرگ [[حوزه علمیه نجف]] و مرجع تقلید دورهٔ قبل (متوفی در ۱۳۵۵ق)، به نام میرزا مهدی اصفهانی به مشهد آمد. ابتدا به تدریس سطوح عالیه و سپس خارج فقه و اصول مشغول شد و چون بر مبانی اصولی [[میرزای نائینی]] تسلط کامل داشت و این مبانی در حد خود تازه و بی‌سابقه بود، مورد توجه فضلا و طلاب مشهد قرار گرفت.<ref>گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، سید علی خامنه‌ای، کنگره جهانی حضرت رضا، تیرماه ۱۳۶۵، ص۲۶</ref>..و پس از مدتی، کرسی درس معارف را نیز برپا کرد.<ref>گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، سید علی خامنه‌ای، کنگره جهانی حضرت رضا، تیرماه ۱۳۶۵، ص۲۶</ref>

*'''دوره نخست:'''با ورود وی به مشهد، او مبانی فقهی و اصولی [[آخوند خراسانی]] و [[میرزای نایینی]] را تدریس کرد.<ref>جزوه‌ای پیرامون زندگانی میرزا مهدی اصفهانی تحت نظر آقا اسماعیل اصفهانی، انجمن حجتیه، ص۷</ref>

*'''دوره دوم:''' در دوره دوم، مبانی فقهی و اصولی خود را درس می‌داد. در روزهای پنجشنبه و جمعه مباحثی جدید که سابقهٔ تدریس آن‌ها در حوزه‌های علمیه وجود نداشت تحت عنوان مباحث معارف مطرح شد.<ref>حکیمی، مکتب تفکیک، ص۲۲۱؛ طلایه‌دار آفتاب (شرح زندگانی شیخ محمود حلبی)، جمع از شاگردان، ص۳۱</ref> از جملهٔ حضار در این دروس شیخ هاشم قزوینی، شیخ مجتبی قزوینی،و شیخ محمود حلبی تولایی بوده‌اند.<ref>جزوه‌ای پیرامون زندگانی میرزا مهدی اصفهانی، ص۸</ref> از این دوره [[تقریرات]] محمدحسن بروجردی و [[محمود حلبی]] به جا مانده است. تقریرات حلبی با تصحیح میرزای اصفهانی است. کامل‌ترین و دقیق‌ترین اثر در این دوره آثار شیخ محمود حلبی می‌باشد که تحت عنوان تقریرات اصول، حجیت قرآن، هناک مطالب ثلاثه و مناصب النّبی در آستان قدس رضوی موجود است.<ref>‌آستان قدس، بخش مخطوطات، شمارگان ۱۲۴۵۴، ۱۲۴۵۵، ۱۲۴۵۶، ۱۲۴۸۰</ref> به‌تازگی تقریرات بحث حجیت قرآن از بروجردی نیز یافت شده است.<ref>مفید، مقدمه بر ابواب الهدی</ref>

میرزای اصفهانی در [[۱۹ ذی‌الحجه]] سال ۱۳۶۵ق درگذشت. در دارالضیافة [[حرم امام رضا]] دفن شد. پس از وی حوزهٔ مشهد دوباره دچار رکود شد. [[سید علی خامنه‌ای]] در گزارشی این مطلب را چنین ترسیم کرده است:

::لیکن این دو عالم متشخص [شیخ [[مرتضی آشتیانی]] و میرزا مهدی اصفهانی] در سال ۱۳۶۵ق بدرود زندگی گفتند و [[حوزه علمیه مشهد|حوزهٔ علمیهٔ مشهد]]، با درگذشت آن دو، آخرین مدرسان بزرگ خود را از دست داد و درس خارج در این حوزه مجدداً دچار رکود شد. البته در همان هنگام در گوشه و کنار بعضی درس‌های خارج وجود داشت، ولی این درس‌ها، که مدرسان آن در مراتب علمی بالا قرار نداشتند، نمی‌­توانست جوابگوی نیاز حوزه‌ای همچون مشهد باشد. ازاین‌رو این حوزه، پس از شکفتگی نسبی اواخر نیمهٔ اول قرن ۱۴، در اوایل نیمهٔ دوم این قرن بار دیگر دچار توقف و رکود شد و به همین دلیل بسیاری از طلاب ترقی‌طلب آن به قم و نجف هجرت کردند.<ref>گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، سید علی خامنه‌ای، کنگره جهانی حضرت رضا، تیرماه ۱۳۶۵، ص۲۹</ref>

* [[آخوند خراسانی]]

* [[سید محمدکاظم یزدی]]

* [[میرزای نایینی]]؛ او در نخستین حلقه درس نایینی، که بیش از هفت نفر نبودند شرکت کرد. [[سید محمود حسینی شاهرودی|سید محمود شاهرودی]] و [[سید جمال الدین گلپایگانی]] نیز در این حلقه شرکت داشتند. این درس حدود ۵ سال ادامه داشت.<ref>حکیمی، مکتب تفکیک، ص۱۷۷</ref>

[[حسین وحید خراسانی]]،از آخرین شاگردان اصفهانی، در مصاحبه‌‎ای مدعی شده که میرزا مهدی [[حوزه علمیه مشهد|حوزهٔ مشهد]] را منقلب کرده است و فضلای مشهد محصول درس اویند و کسانی که او را بیسواد خوانده‌اند، جاهل‌اند.<ref>به نقل از مفید، مکتب معارف خراسان بررسی تاریخ حیات علمی آیت الله میرزا مهدی اصفهانی، مجله زمانه، شماره ۶۲</ref> وحید خراسانی می­‎‌گوید پس از حضور در درس اصول میرزای اصفهانی در مشهد، در نجف به نکتهٔ تازه­‎‌تری دربارهٔ مبانی نائینی دست نیافته است. وحید خراسانی به نقل از [[سید جمال‌الدین گلپایگانی]] می‌گوید که میرزای اصفهانی جزء شش یا هفت<ref>تردید از وحید خراسانی است. </ref> نفری بوده که نائینی مبانی خود را دور نخست با ایشان پخته کرده است.<ref>مصاحبه با حسین وحید خراسانی به نقل از حسین مفید، مکتب معارف خراسان بررسی تاریخ حیات علمی آیت الله میرزا مهدی اصفهانی، مجله زمانه، شماره ۶۲</ref>

شاگردان او مانند هاشم قزوینی، حسنعلی مروارید، میرزا جواد تهرانی، مهم‌ترین [[نظام درسی حوزه|دروس سطح]] و [[درس خارج|خارج]] را پس از او در اختیار داشتند.<ref>گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، سید علی خامنه‌ای، کنگره جهانی حضرت رضا، تیر ماه ۱۳۶۵، ص۲۶</ref>

گفته شده است میرزای اصفهانی در ابتدای حضورش در نجف اشرف و رفاقتش با سید احمد کربلایی و شیخ محمد بهاری، که بخشی مهم از روابطشان را به طی مراحل نفسانی اختصاص داده بودند، با مشکلاتی مواجه شد و به همین جهت به [[امام عصر]] توسل نمود. گفته شده است او در سال‌های حضور در [[نجف اشرف]] به محضر کسی رسید که خود به رمز، نام او را '''صاحب علم جمعی''' گذاشته است. گفته‌اند اصفهانی چندان از او یاد نمی‎­‌کرد و حتی نام او را نیز بر زبان نمی‌آورد.

::«بالأخره در عالم رؤیا خود را در یکی از مدارس [[نجف اشرف]] در حجره‌ای دیدم، ورقه‌ای به دست حقیر رسیده کأنّه مثل ورق قرآن‌های باغچه‌سرائی روسی است، ولی ورق او بزرگ‌تر است از اوراق مصحف‌های فعلی. در طرفی از او در عرض ورقه نوشته شده به خط نسخ: «طلب المعارف من غیر طریقنا اهل البیت مساوق لانکارهم» (مظنون حقیر آن است که «لإنکارهم» بود) و این ورقه خط دور او آب طلا بود و در ظَهر ورقه در طول او قریب به آخر ورقه در گوشه چپ نوشته شده بود به خط نسخ: «و قد اقامنی الله و انا حجة بن الحسن». بعد از این رؤیا تغییری در حال فقیر به تدریج پیدا شد.»<ref>مقدمه ابواب الهدی، مقدّمه، ص۲۷</ref>

# از وی رسائل دیگری نیز به جای مانده است که از آن‌ها می‌­توان به رسالهٔ «اعجازالقرآن» (در بحث اعجاز قرآن چندین رساله مختلف دیده می­شود که از آن جمله رساله‌ای فارسی و در پاسخ به شاهزاده افسر (یکی از شاهزادگان قاجار) می­باشد.)، «صوارم‌العقلیه» (در ردّ [[شیخیه]] و [[شیخ احمد احسایی]])، رسالهٔ «غایةالمُنی» و «معراج‌القرب و اللقاء» (در حقیقتِ صلاة)، «المواهب السَنیه و العنایات الرضویه» (در معاریض و [[توریه]])، افتاء و تقلید، خلقه العوالم (در خلقت و طبیعیات)، جبر و تفویض (در قضا و قدر و بداء)، فهارس فقه و اصول و معارف و اخلاق، رساله معرفت نفس (تقریر دروس عمومی وی در مباحث اخلاق و معارف) و رسائل فقهی فی الکر، شرائط التکلیف و النجاسات، الطهاره و طهارات الثلاثه، فی احکام الوضوء، المطهرات و النجاساة و صلاة المیت، فی الفاظ العبادات و الطهارات، فی القرعه، فی بعض احکام الصلاه، الصلاة، الخمس، الطلاق، الاطعمة و الاشربه، حصر المحرمات من الحیوانات و جنات الرضویه اشاره کرد.

[[سید جلال الدین آشتیانی]]، مقام علمی میرزای اصفهانی را تأیید نمی‎کرد و معتقد بود اصفهانی قابلیت فراگیری فلسفه نداشته است. آشتیانی بر این باور بود که تلاش‌ها و ریاضت‎های فراوان برای فهم مسائل غامض فلسفه و عرفان، آسیب‎های جدی بر او وارد کرد و تحملش را نسبت به فلسفه و عرفان از دست داد و به مخالفت با فلسفه برخاست.<ref>جمشیدی، گنج پنهان فلسفه و عرفان، ص۱۱۷</ref> آشتیانی به نقل از سید هادی میلانی می‌گوید: «ایشان در عرفان سر خورد و به جان فلسفه افتاد.»<ref>آشتیانی، نقدی بر تهافت، ص۴۲</ref> آشتیانی هم توانایی علمی میرزا را نفی می‎کند و هم به شواهدی اشاره می‎کند که پریشان حالی میرزا بر پریشان فکری او تأثیر گذاشته است.<ref>جمشیدی، گنج پنهان فلسفه و عرفان، ص۱۱۹</ref> آشتیانی به نقل از شیخ [[هاشم قزوینی]] می‌نویسد: «ما می‌خواستیم مطالب مرحوم نایینی را برای ما تقریر کند، بعد از آن که تقریرات حاج شیخ محمدعلی خراسانی کاظمینی مدائنی چاپ شد، معلوم شد که کثیری از مباحث را ایشان به گونه‌ای دیگر و مغایر با آنچه در تقریرات است، طرح نموده است.»<ref>آشتیانی، نقدی بر تهافت، ص۴۴؛ کیهان اندیشه،ش ۳، ص۵۱</ref>