مسجد الحرام: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مسجدالحرام'''، (عربی: المسجدالحرام) مشهورترین و مقدس‌ترین مسجد در اسلام، واقع در شهر [[مکه]] در کشور [[عربستان سعودی]] که [[کعبه]]، [[قبله]] مسلمانان، در آن است. اشیا، بناها و اماکن مقدسی همچون [[حجر الاسود]]، [[ملتزم]]، [[مستجار]]، [[حطیم]] و [[حجر اسماعیل]] در این مسجد جای گرفته‌اند. مسجدالحرام در [[فقه]] اسلامی، افزون بر احکام عمومی [[مسجد]]، احکامی ویژه نیز دارد. در شریعت [[اسلام]] بر هر مسلمانی [[واجب]] است در صورت [[استطاعت (حج)|استطاعت]]، یک بار در عمر خود به مکه سفر کند (سفر [[حج]]) و [[مناسک حج|مناسکی]] را که برخی از آنها در این مسجد انجام می‌گیرد، انجام دهد.

*«المسجدالحرام» کلمه‌ای عربی و ترکیبی وصفی است. سبب توصیف این مسجد به «حرام» آن است که برخی افعال که در مساجد دیگر [[حرام]] نیست، در این مسجد و پیرامون آن([[حرم]])به لحاظ فقهی حرام شمرده شده است و این مسجد احترام و احکام خاصی دارد<ref>نک: راغب اصفهانی، ص230.</ref> و ارتکاب گناه در آن، نسبت به دیگر مکان‌ها، ممنوعیت و حرمت شرعی بیشتری دارد و به گفته برخی منابع، اراده گناه هر چند به انجام نرسد، در مسجدالحرام گناه محسوب می‌شود. <ref>ابن ضیاء، ج1، ص3.</ref>

*از منابع دینی اسلام، به ویژه قرآن کریم چنین بر می‌آید که مسجدالحرام، پیش از اسلام نیز بدین نام نزد مردمان [[حجاز]] شهرت داشته، هرچند در پیرامون کعبه، بنا یا دیوار و حصاری نبوده ولی کعبه و محیط پیرامونی آن -که محل طواف زائران بوده- بدین نام شناخته می‌شده است. قرآن بارها ترکیب وصفی المسجد الحرام را به کار برده است؛ از جمله درباره جلوگیری مشرکان از زیارت کعبه و حج مسلمانان در قرآن آمده است: «وَ ما لَهُمْ أَلاَّ يُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ؛ <ref>انفال، 34.</ref> و چرا خدا آنان را عذاب نکند در حالی که[دیگران را]از مسجدالحرام منع می‌کنند؟!»

*ترکیب «المسجد الحرام» در آیات و روایات، گاه برای اشاره به کعبه، شهر مکه و منطقه [[حرم مکه|حرم]] نیز به کار رفته است.<ref>ابن ظهیره، 161 و 162.</ref>

*مسجدالحرام، در شهر [[مکه]] [[عربستان سعودی]] میان کوه‌های [[کوه ابوقبیس|ابوقبيس]]، [[اجياد]]، [[کوه هندی|هندی]] و [[کوه عمر|عمر]] واقع است.

*حدود کنوني مسجدالحرام: از شرق به کوه ابوقبيس، از غرب به کوه عمر و خيابان شبيکه، از شمال به خيابان شاميه و کوه هندی و از جنوب به خيابان اجياد و مسفله محدود می‌شود.

* حدود [[حرم مکه|حرم]] تا مسجدالحرام در نقاط مختلف، متفاوت است: از [[تنعيم]] تا مسجدالحرام ۶۱۵۰ متر، از [[جِعرانه]] تا مسجد ۱۸۰۰۰ متر، از مسير طائف در نقطه هُدی تا مسجدالحرام ۱۵۵۰۰ متر، از مسير ليث تا مسجد ۱۷۰۰۰ متر و از راه جده تا مسجدالحرام ۱۱۰۰۰ متر فاصله است.

*مسجدالحرام از دیرباز برای مردمان حجاز محترم بوده است. به لحاظ تاریخی اطلاع دقیقی از این که از چه زمان چنین موقعیتی پیدا کرده است، در دست نیست. بنابر روایات محلی و مذهبی، این محل از زمان پیدایش زمین محترم بوده است. در روایات اسلامی، مسجدالحرام بافضیلت‌ترین مکان روی زمین است.<ref>نک: ابن ضیاء، ج1، ص3.</ref>

*بنابر حدیثی منسوب به پیامبر اکرم(ص) مسجدالحرام قدیم‌ترین مسجد زمین است و حتی پیش از [[بیت المقدس|مسجدالاقصی]] بنیان نهاده شده است.<ref>ابن ضیاء، ج1، ص3.</ref>

*در حدیث مشهور [[حدیث شدالرحال|شَدّ الرِّحال]] ، که بنابر آن پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «سفر مکنید جز برای زیارت سه مسجد... .» یکی از این مساجد، مسجدالحرام است.

*بنابر روایات محلی، قبر هفتاد پیامبر از جمله هود و صالح و اسماعيل در مسجدالحرام است.<ref>ازرقى ، ج‏1، ص73.</ref>

*در آموزه‌های اسلامی احکام فقهی و معنوی ویژه‌ای برای مسجدالحرام و مکه وضع شده است. برای نمونه، جنگ در مسجدالحرام و بلکه حرم مکه گناه بزرگی است مگر به قصد دفاع.<ref>نک: ابن ضیاء، ج1، ص4.</ref> عباداتی از جمله نماز در مسجدالحرام بسیار بیشتر از مکان‌های دیگر، دارای اثرات معنوی و مادی شمرده شده است.<ref>نک: ابن ضیاء، ج1، ص2.</ref>

مسجد الحرام، رویدادها، تغییرات، بازسازی‌ها و توسعه‌های متعددی داشته که در منابع تاریخی و روایی ثبت شده‌اند<ref>برای تفصیل بیشتر نک: ازرقی، ج1 ص355.</ref>و مهمترین آنها عبارتند از:

*پیش از اسلام، پیرامون کعبه را مسجدالحرام می‌گفته‌اند که حدودی تقریبی داشته‌است.<ref>نک: ازرقی، ج2، ص62.</ref>

*مسجد در دوران پیش از اسلام، حصار و دیوار و بنای دیگری جز کعبه نداشته است. این که از چه زمان محوطه یاد شده به عنوان مسجد برگزیده شد، گزارشی تاریخی از آن در دست نیست و تنها در منابع روایی از آن سخن رفته است. بنابر این منابع، مکان فعلی مسجدالحرام برای بنای کعبه، پیش از آفرینش انسان برگزیده و کعبه به دست ملایک ساخته شد.<ref>ازرقی، ج1، ص34.</ref>

*برخی روایات بنا یا بازسازی کعبه را به آدم(ع)نسبت می‌دهند.<ref>ازرقی، ج1، ص36.</ref> پس از او، ابراهیم و اسماعیل(ع)آن را بازسازی کردند.<ref>ازرقی، ج1، ص59.</ref>

*در روایتی از پیامبر اکرم(ص) بنای مسجد به ابراهیم(ع) نسبت داده شده است. در این روایت، مسجدالحرام، قدیم‌ترین مسجد بر زمین است.<ref>ابن ضیاء، ج1، ص3.</ref>

*تا پیش از [[قصی بن کلاب|قُصَیّ ‌بن کِلاب‌]] بن مُرَّة‌ بن کَعْب، جد چهارم پیامبر اکرم(ص) و پیشوای [[قریش]]، مردم مکه در نزدیکی مسجد خانه نمی‌ساخته‌اند و فاصله‌ای را رعایت می‌کرده‌اند. در زمان قصی، او مردم را به خانه‌سازی در نزدیک کعبه با فاصله‌ای به اندازه طواف کعبه ترغیب کرد.<ref>سباعی، ص65؛ جعفریان، ص43.</ref>

*نخستین تغییر در مساحت مسجد در زمان خلیفه دوم روی داد. او برخی خانه‌های اطراف مسجد را خرید و به مسجد ملحق کرد و دیواری کوتاه پیرامون مسجد کشید<ref>ابن ظهیره، ص177.</ref>و دستور داد تا از آن پس شبها بر دیوار چراغ بگذارند تا محوطه مسجد روشن شود.<ref>جعفریان، ص72.</ref>

*[[عثمان|خلیفه سوم]] نیز به سبب بسیار شدن تعداد زائران مسجدالحرام، خانه‌های اطراف مسجد را خراب و به مسجد ملحق کرد و برای مسجد رواق و فضای مسقّف ساخت.<ref>ازرقی، ج2، ص69؛ ابن ظهیره، ص177 و 178؛ سباعی، 84 و 85.</ref>

*وليد بن عبد الملك اموى(حکومت: ۸۶- ۹۶ق.)، بر مساحت مسجد الحرام به مقدار ۱۷۲۵ متر افزود و مسجد را بازسازى كرد. او رواق‏هايى در اطراف مسجد ساخت و آنها را با ستون‏هايى عظيم سرپا نگاه داشت. اين ستون‏ها به صورت زيبايى تزيين شد و در قسمت‏هايى از آنها طلا به كار رفت. وليد ناودان خانه خدا را نيز از طلا ساخت كه تا به امروز به همين نام شهرت دارد.<ref>جعفریان، ص73.</ref>

*منصور، دومين خليفه [[عباسیان|عباسى]] (حکومت: ۱۳۶- ۱۵۸ق.)، در سال ۱۳۷ وسعت مسجد را دو برابر کرد و نزديك پنج هزار متر مربع از شمال و غرب مسجد بر مساحت آن افزود و رواقهايى در اطراف آن ساخت، مناره‏اى در ركن غربى مسجد احداث و تزيينات روى ديوارها و ستون‏ها را بیشتر کرد نيز بيشتر شد.<ref>جعفریان، ص73 و 74.</ref>

*مهدىِ عباسى فرزند منصور(حکومت: ۱۵۹- ۱۶۹ق.) در سال ۱۶۱ق. باز خانه‌های اطراف را از مردم گرفت و به زمین مسجد افزود. <ref>sf سباعی، ص158-160؛ جعفریان، ص74.</ref> بدین ترتیب، ۸۳۸۰ متر مربع به مسجد افزوده شد و درهاى متعددى را در اطراف مسجد گشودندکه تا قرن‏ها بعد، به همان صورت باقى ماند.<ref>جعفریان، ص75.</ref>

*مهدى عباسى در سال ۱۶۴ ق. دستور داد تا مسجد از ناحيه جنوبى نيز وسعت يابد و مسجد به شكل مربع در آيد و كعبه در ميانه آن قرار گيرد. از این رو، مساحت مسجد به مقدار ۶۵۶۰ متر مربع افزايش يافت و رواق‏هايى در اطراف آن ساخته شد و ستون‏هايى برافراشته گرديد. اين ستون‏ها هنوز بر سر پا است و كتيبه‌‏اى كه يادگار دوره مهدى عباسى است، بر آن باقى مانده است.<ref>جعفریان، ص75.</ref>

*در دوره معتضد عباسى (حکومت: ۲۷۹- ۲۸۹ق.) به پیشنهاد حاکم مکه، دستور داد تا در سال۲۸۱ق. جایی را برای اقامت حجگزاران بر مساحت مسجد بیفزایند.<ref>جعفریان، ص76.</ref>

*مقتدر عباسی(حکومت: ۲۹۵- ۳۲۰ق.) در سمت باب ابراهيم، محدوده‏‌اى را به مسجد افزود.<ref>جعفریان، ص76.</ref>

*در دوران مستنصر بالله عباسى (حکومت: ۶۲۳- ۶۴۰ق.) كوشش‏هاى بسیاری براى بازسازى و نوسازى مسجد و از جمله تجديد بناى مطاف(جایی که حجگزاران کعبه را طواف می‌کنند) صورت گرفت.<ref>جعفریان، ص76.</ref>

*ملك عبد العزيز آل سعود، در سال ۱۳۶۸ق./۱۳۲۸ ش. دستور داد تا مسجد را از هر سو توسعه دهند. اين توسعه از سال ۱۳۷۵ ق./ ۱۳۳۵ ش. آغاز شد و مساحت مسجد تا ۱۶۰۸۶۱ متر رسید. اين مقدار مساحت، براى جمعيت نمازگزارى بالغ بر سيصد هزار تن در نظر گرفته شد. تعداد درهاى مسجد نيز  تا ۶۴ افزایش یافت.<ref>جعفریان، ص77.</ref>

*ملك فهد به سال ۱۴۰۹ ق.، افزایش مساحت مسجد الحرام را به صورت بی‌سابقه‌‏اى آغاز کرد. مطالعه این طرح و خرید برخی اماکن پیرامونی مسجد، از سال ۱۴۰۳ق. آغاز شده بود. اين افزايش، بيشترين افزايشى بود كه در طول تاريخ مسجد الحرام صورت گرفته است. محدوده‏‌اى به وسعت ۷۶۰۰۰ هزار متر مربع به سمت غرب مسجد، افزوده شد. دو مناره بزرگ ۸۹ متری در آن قسمت بنا گرديد. سه گنبد بزرگ در ميانه سطح افزوده شده ساخته شد كه هر كدام بر چهار ستون استوار است. تعداد مأذنه‏‌هاى فعلى مسجد الحرام، نُه عدد است.<ref>http://www.alharamain.gov.sa/index.cfm?do=cms.conarticle&contentid=4046&categoryid=234؛ جعفریان، ص78.</ref>

*هم اکنون مسجدالحرام مجموعه‌ای بسیار بزرگ با مساحتی بیش از۸۸۰۰۰ متر مربع است و نزدیک یک میلیون نمازگزار را در خود جای می‌دهد. مسجدالحرام سه طبقه‌است، که طبقه سوم یعنی بام آن محوطه بسیار وسیعی است. <ref>http://www.alharamain.gov.sa/index.cfm?do=cms.conarticle&contentid=4046&categoryid=234</ref>

[[تصویر:کعبه.jpg|بندانگشتی|170px|چپ]]

[[تصویر:حجر اسماعیل.jpeg|بندانگشتی|200px|چپ|حجر اسماعیل]]

حِجْرِ اسماعیل؛ فضاى بین کعبه و دیوارى نیم‌دایره را گویند که از یال شمالىِ کعبه (رکن عراقى) تا یال غربى آن (رکن شامى) امتداد دارد. نام دیگر آن حطیم است و برخی نیز آن را حظیره خوانده‌اند.

پس از آنکه حضرت ابراهیم (ع) و [[هاجر]] و فرزند شیرخوارشان اسماعیل به وادى مکه رسیدند، با راهنمایى جبرئیل در جایگاه کنونى حجر مستقر شدند. سپس [[هاجر]] و اسماعیل، همراه با گوسفندانشان، در همین مکان و در سایبانى که با چوب درخت ساختند، سکونت گزیدند. هاجر و اسماعیل هر دو پس از وفات در همین مکان دفن شدند.{{مدرک}}

حجر اسماعیل از دوران پیش از اسلام مورد احترام و تقدیس بود. پیامبر اکرم (ص) نیز، پس از بعثت، در حجر اسماعیل می‌نشست و علاوه بر عبادت و تلاوت قرآن، به سؤالات مردم پاسخ می‌داد.

به نظر مشهور فقهاى امامى، به استناد احادیث معتبر، حجر اسماعیل جزء کعبه نیست.{{مدرک}}

بنابر نظر شيعه [[ملتزم]] قسمتی از دیوار پشت كعبه است؛ جايى  كه مستجار و [[ركن يمانى]] واقع شده است. در یک سوی ملتزم، حجرالاسود و در سوی دیگرش باب کعبه قرار دارد. اين محل را از آن روى ملتزم مي­‌نامند كه زائران و حجگزاران در آنجا مي‌­ايستند و به ديوار ملتزم شده، مي­ چسبند و دعا مي­‌خوانند.

بنابر برخی روایات، پیامبر اکرم(ص) صورت و دست‏هاى خود را بر اين قسمت از ديوار می‌گذاشت. از آن حضرت نقل کرده‌اند که در این محل، دعای بندگان مستجاب است. اعتراف به گناه و طلب بخشایش، از اعمال مستحب این محل است.<ref>کلینی، الکافی، ج 4، ص 410.</ref> <ref>جعفريان، آثار اسلامى مكه و مدينه، ص96.</ref>

رکن جنوبی یا یمانی که بر اساس جهت حرکت در طواف پس از رکن غربی واقع است، [[مستجار]] نام دارد. این رکن موازی رکن حجرالاسود است. از این جهت که تقریباً در جهت جنوب است رکن جنوبی و به این دلیل که عرب‎ها هر چیزی را که در سمت جنوب بود یمانی می‌گفتند (به اعتبار یمن)، رکن یمانی نامیده شده است.<ref>نک: جعفريان، آثار اسلامى مكه و مدينه، ص96.</ref>

حد فاصل بین رکن حجرالاسود و درِ کعبه که از آن در باب حج و لعان مباحث فقه نام برده‏‌اند، [[حطیم]] گویند.

چاه آبی در قسمت شرقی مسجدالحرام است که آن را [[زمزم|بئر زمزم]]، چاه اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، شفاء سُقم، عافیه، مَیمونه، طُعم، بَرکة و بَرّة می‌خوانند. چاه در نزدیکی مقام ابراهیم و در حدود هجده متری کعبه و در زیرزمین قرار دارد.

آثار مکتوب بسیاری درباره مسجدالحرام نگاشته شده است. این آثار بر دو دسته‌اند: برخی آثار به صورت مستقیم به موضوع مسجدالحرام پرداخته‌اند؛ اما برخی دیگر به مناسبت پرداختن به شهر مکه، از مسجدالحرام نیز سخن گفته‌اند. قدیم‌ترین اثر موجود که به صورت مفصل مسجدالحرام را معرفی کرده، کتاب ''أخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار''<ref>نک: ج2، ص62ـ114.</ref> نوشته ابوالولید ازرقی مربوط به قرن سوم قمری<ref>[http://hajj.ir/99/3277 مدخل اخبار مکه ازرقی در دانشنامه حج و حرمین شریفین]</ref> و سپس ''اخبار مكة في قديم الدهر و حديثه''<ref>نک: فاکهی، ج2،  ص86ـ209.</ref>نوشته محمد بن اسحاق بن عباس فاكهي مكّي از همین قرن است.<ref>[http://hajj.ir/99/3280 مدخل اخبار مکه فاکهی در دانشنامه حج و حرمین شریفین]</ref><br />

*''اشارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثة و الی البیت العقیق'' نوشته شمس‌الدین محمد بن اسحاق خوارزمی (درگذشتۀ 827ق.) .

*''العِقد الثَّمین''، نوشته تقی الدین فاسی(درگذشتۀ 832ق.) که از منابع بسیار مهم در تاریخ مکه و مسجدالحرام است.

*''تاریخ مکة و المسجد الحرام و المدینة المنورة و القبر الشریف'' نوشتۀ محمد بن محمد بن احمد بن الضیاء مالکی (درگذشتۀ 885ق.).

درباره شهر مکه و مسجدالحرام مطالب بسیاری را می‌توان در میان سفرنامه‌ها بازیافت. بیشتر این سفرنامه‌ها، گزارش سفر [[حج]] است که به مناسبت حج، مسجدالحرام را معرفی کرده‌اند. از مهمترین و قدیم‌ترین سفرنامه‌های حج که اطلاعات تاریخی ارزشمندی در خود دارند، دو سفرنامه ، ''تذکیر بالاخبار عن اتفاقات الامصار'' نوشته ابن جبیر(540 -614ق‌/ 1145-1217م) و ''تحفةالنظار'' از ابن بطوطه(م.779ق. 1369م.) است.<br />

شیعیان ایرانی نیز در سفرنامه‌های خود، مطالب بسیاری درباره مسجدالحرام نوشته‌اند. از مهمترین آثار در این زمینه، ''سفرنامه ناصرخسرو''(درگذشته ۴۸۱ ق. / ۱۰۸۸ م.)، ''سفرنامه فرهاد میرزا'' معتمدالدوله(درگذشتۀ 1305 قمری) و ''دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الله الحرام و القدس الشریف و مدینة السلام'' نوشته حسام السلطنه(درگذشتۀ 1300ق.) است.

{{پانویس|اندازه=ریز|4}}

*ازرقى، محمد بن عبد الله، أخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار، دار الأندلس، اول، بيروت، ۱۴۱۶ق.

*ابن ظهيره، محمد بن محمد، الجامع اللطيف في فضل مكة و أهلها و بناء البيت الشريف، مكتبة الثقافة الدينية، اول، قاهره، ۱۴۲۳ق.

*جعفريان، رسول، آثار اسلامى مكه و مدينه، ‏نشر مشعر، هشتم،‏ تهران‏، ۱۳۸۶ش.

* ابن ضياء، محمد بن احمد، تاريخ مكة المشرفة و المسجد الحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف، مصحح: ازهرى، ايمن نصر / ازهرى، علاء ابراهيم، المكتبه التجاريه مصطفي احمد الباز، مكه مكرمه‏، ۱۴۱۶ق.

*سباعى، احمد، تاريخ مكة، مكتبه احياء التراث الاسلامي‏، مكه مكرمه‏، ۱۴۲۰ق.

*سباعى، احمد، تاريخ مكه از آغاز تا پايان دولت شرفاى مكه، ترجمه رسول جعفریان، نشر مشعر، تهران، اول، ۱۳۸۵ش.