تعزیه‌خوانی (آیین): تفاوت میان نسخه‌ها

تعزیه در ادبیات مذهبی ایران بر بنیاد فرهنگ [[عاشورا]] و وقایع تاریخی [[کربلا]] در ۶۱ق/۶۸۰م، و نبرد دلیرانه و شهادت مظلومانه [[امام حسین(ع)]] نهاده شده و به صورت تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی، شکلی ویژه از نمایش یا [[درام مذهبی]]، تجلی کرده است.<ref>بلوکباشی، علی، حدیث قدسی مصایب در نمایش آیینی، ص۱۷</ref> نشانه‌های اولیه تعزیه خوانی در زمان [[دیلمیان]] و پس از آن دوران [[آل بویه]] دیده می‌شود؛{{مدرک}} اگر چه تعزیه به صورت امروزی از زمان [[صفویه]] شروع شد و در زمان [[قاجار]] به اوج خود رسید.{{مدرک}}  

برخی اولین اَشکال تعزیه و شبیه‌خوانی در نواحی شمال [[ایران]] را به زمان دیلمیان بازمی‌گردانند و می‌گویند این شکل نمایشی از طریق موزیکانچیان ( سربازان نوازنده موزیک) سپاه دیلمی، سربازان، بازرگانان و زائران [[عتبات عالیات]] به این دیار آمد و گسترش یافت.<ref>نصری اشرفی، جهانگیر، ص۳</ref> اما پس از دیلمیان تعزیه‌خوانی از رونق افتاد و در زمان [[صفویان]] دوباره برقرار شد. گفته می‌شود نسخه‌هایی از تعزیه که در زمان [[عضدالدوله دیلمی]] نوشته شده بود، در [[کتابخانه مادرید]] نگهداری می‌شود.<ref>باستان، شبیه خوانی و تعزیه خوانی، ص۱۳-۱۴</ref>

ابن جوزی (درگذشت ۵۹۷ق) و ابن اثیر (درگذشت ۶۳۰ق) نخستین تاریخ‌نگارانی هستند که گزارش‌هایی از تجمعات مذهبی [[شیعیان]] و دسته‌گردانی و عزاداری مردم برای امام حسین(ع) در [[بغداد]] و بستن بازارها و تعطیل خرید و فروش و [[نوحه خوانی]] و بر سر و سینه زدن زنان در روز عاشورای سال ۳۵۲ق/۹۶۲م می‌دهند.<ref>ابن جوزی، ج۱۴، ص۱۵۰؛ </ref> <ref>ابن اثیر، ج۸، ص۶۳۲</ref>

ابن اثیر در شرح وقایع سال ۳۶۳ق/۹۷۴م اشاره‌ای کوتاه به نوعی شبیه سازی میان [[اهل تسنن]] محله سوق الطعام [[بغداد]] می‌کند و می‌نویسد که سنیان زنی را شبیه [[عایشه]] بر شتر سوار کرده بودند و دو تن دیگر را شبیه [[طلحه]] و [[زبیر]] ساخته، و جنگی تمثیلی راه‌انداخته بودند که گویی با یاران [[علی(ع)]] می‌جنگند.<ref>ابن اثیر، ج۸، ص۶۳۲</ref>

تاورنیه به شبیه‌سازی شخصیت‌های وقایع کربلا و نمایش برخی صحنه‌ها در دسته‌های عزاداری در حضور [[شاه صفی]] (۱۰۳۸-۱۰۵۲ق) در میدان نقش جهان [[اصفهان]] اشاره نموده و اسب‌های زین و یراق شده شهیدان و شبیه نعش کودکان در تابوت‌هایی بر روی عماری را وصف کرده است.<ref>تاورنیه، ص۴۱۲-۴۱۴</ref>

گزارش این دو سیاح در کتابی به زبان آلمانی با عنوان «‌تاریخ و جغرافیای امروز ایران و یا کشور شاهنشاهی ایران در عهد معاصر۱ »، کهن‌ترین سند شرح [[واقعه کربلا]] را به صورت نمایش بر روی ارابه تأیید می‌کند.<ref>ممنون، نخستین تعزیه‌ها در ایران، ص۲۳؛همو، پیدایش و تکامل تعزیه، ص۱۱</ref>

منابع از اجرای تعزیه [[قاسم بن حسن|حضرت قاسم(ع)]] در زمان [[زندیه]] خبر می‌دهند، این مطلب گویای آن است که بی‌تردید تعزیه‌خوانی راهی نسبتاً دراز پیموده تا به شکل یک نمایش کاملاً نظام یافته در این دوره درآمده است. تعزیه خوانی «‌عروسی حضرت قاسم »، که با مکالمات و شعرخوانی بسیار ظریف همراه است و در میان مجالس تعزیه از مجالس فرعی و گوشه به شمار می‌آید، باید بنابر شواهد و قراین از مجموعه نمایشهای متأخرتر از نمایشهای اصلی، مانند تعزیه «‌شهادت حضرت [[امام حسین(ع)]]‌» ساخته شده باشد. از این رو تعزیه خوانی باید دورۀ تکوین و تحولی را در دورۀ صفوی و پس از آن پیموده باشد تا در دورۀ زندیان تعزیه «‌عروسی حضرت قاسم‌» را به نمایش گذارد.<ref>بلوکباشی، شمایل و شمایل نگاری در حوزۀ هنرهای عامه ایران، ص۳-۷؛ همو، تعزیه خوانی، حدیث قدسی مصایب در نمایش آیینی، ص۲۴</ref>

همچنین از نمایش کبوترهای خونین منقار که خبر شهادت امام حسین علیه‌السلام را به مدینه می‌بردند، سخن گفته است. <ref>ویلیام فرانکلین ص۷۲ـ۷۳</ref>

در این دوره تعزیه‌خوانی روند تحولی ویژه و شتابنده‌ای را پیمود. [[فتحعلی شاه]] به تعزیه‌خوانی علاقه‌ای مخصوص نشان می‌داد. وی سرپرستی امور عزاداری و تعزیه خوانی دربار و حکومت را در [[ماه محرم]] به چند تن از رجال درباری سپرده بود و در برخی مجالس تعزیه، به ویژه تعزیه روز [[تاسوعا]] و [[روز عاشورا|عاشورا]] حاضر می‌شد. برخی از رجال درباری و اعیان و اشراف مملکت هم در دهه محرم در تکیه‌ها یا حیاطهای خانه هایشان مجالس سوگ و تعزیه خوانی برپا می‌کردند. <ref>بلوکباشی، تعزیه خوانی در...، ۲۲-۲۳</ref>

رواج [[تعزیه]] در این دوران تا به حدی بود که به صورت یک فرهنگ درآمده بود و در بیشتر مراسم شادی و عزا، تعزیه‌های خاص مربوط به آن برگزار می‌شد. در این دوره حتی گروه‌های خاص زن تعزیه‌گردان نیز وجود داشته است و از اولین تعزیه‌های زنانه در منزل [[قمرالملوک دختر فتحعلی شاه]] برگزار شد و از آن پس هرسال دهه اول محرم برقرار بوده. تعزیه‌های زنانه در اواسط دوره [[احمدشاه قاجار|احمدشاه]] رو به زوال گذاشت. به‌هرحال، رواج تعزیه رکود [[روضه خوانی]] را در پی داشت و با توجه به این‌که گردانندگان تعزیه، مردم عادی بودند و ممکن بود خرافاتی را در آن داخل کنند، همچنین به دلایل فقهی تشبه به نساء در مردان و تشبه به رجال در زنان و هتک حرمت امامان در تَمَثُّل به آنان و... برخی فقها با آن مخالفت کردند.<ref>نک: مظاهری، رسانه شیعه، ص۹۴-۱۰۰</ref>  

تعزیه در این دوران، مقبولیت بسیار یافت و تکیه‌ها چند برابر گشت. البته موارد ساختگی تعزیه زیادتر شد و تقریبا به شکل نمایشنامه‌ای تآتری درآمد <ref>(الگار، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ۱۳۵۶ش، ص۱۹۱)</ref> و سبب مخالفت علماء شد. از جمله عالمان مخالف و منتقد شبیه‌خوانی این دوره، [[شیخ جعفر شوشتری]]، [[شیخ هادی نجم آبادی]]، [[ملا محمد تقی برغانی|ملا محمدتقی برغانی]] (شهید ثالث)، [[محمدباقر بیرجندی]] و [[شیخ جعفر نجفی]] (کاشف‌الغطاء) بودند. البته شهید ثالث پس از چندی به واسطه رؤیایی، دست از مخالفت کشید. [[امیرکبیر]] هم از کسانی است که با تعزیه‌خوانی مخالفت کرد اما چون با مخالفت مردم مواجه شد به اصلاح آن همت ورزید.<ref>نک: مظاهری، رسانه شیعه، ص۹۴-۱۰۰</ref>  

جیمز موریه مامور نظامی سیاسی انگلیس در [[ایران]] در نخستین سفرنامه‌اش به نام «‌سفری در ایران... »، به اجرای ۳ مجلس تعزیه در حضور فتحعلی شاه: تعزیه‌های «‌شهادت [[طفلان زینب]] »، «‌بازار شام‌» و «‌شهادت امام‌» در روزهای ۸ و ۹ و ۱۰ محرم ۱۲۲۴ اشاره می‌کند و وصفی کوتاه از آنها می‌آورد.<ref>بلوکباشی، «‌تعزیه خوانی در »، ۳۴-۴۳</ref>

اما در طول حدود ۱۵۰ سال سلطنت [[خاندان قاجار]] در ایران، دورۀ [[ناصرالدین شاه]] (۱۲۶۴-۱۳۱۳ق)، دورۀ توسعه و شکوه و جلال تعزیه‌خوانی در ایران، به‌ویژه در تهران، بوده است. ناصرالدین شاه به مراسم تعزیه‌خوانی بسیار علاقه نشان می‌داد و در [[محرم]] هر سال اگر در [[تهران]] به سر می‌برد، برای دیدن شبیه‌خوانی به تکیه‌های حکومتی، و اگر در ییلاق و بیرون از شهر تهران بود، به تکیه‌ها و حسینیه‌های محلی می‌رفت. او کارگزاران و مسئولان برپایی مجالس تعزیه‌های درباری را در مجلل ساختن محیط تعزیه‌خوانی و جذاب کردن صحنه‌های وقایع ترغیب و تشویق می‌کرد.<ref>مستوفی، ج۱، ص۲۸۸</ref>

[[تکیه دولت]] مهم‌ترین تکیه اجرای تعزیه در زمان [[ناصرالدین شاه]] بود که به دستور وی ساخته شد، این تکیه در ترویج تعزیه بسیار مؤثر بود. تعزیه‌خوانانِ آنجا ــ که در حقیقت تعزیه‌خوانِ دولتی بودند ــ زیرنظر «‌مُعین البُکا‌»ی دربار، در برابر شاه و درباریان تعزیه می‌خواندند.<ref>مستوفی، ج۱، ص۲۹۰</ref>

در دوره رضاخان، به‌ویژه در دهه دوم سلطنتش، سوگواری‌های ماه محرّم محدود شد و ممنوعیت‌های متعددی به وجود آمد. <ref>غفاری، ص۱۸۱؛ واقعة کشف حجاب، ص۱۸۲</ref> در همین راستا بتدریج برگزاری رسمی مجالس تعزیه در تهران و شهرها متوقف شد، اما اجرای آن در روستاها کمابیش ادامه یافت.{{مدرک}}  

در دوره پهلوی دوم، چند مجلس تعزیه بر روی صحنه نمایش آمد.<ref> همایونی، ۱۳۶۸ش، ص۱۴۱</ref> در ۱۳۵۵ ش، «‌مجمع بین المللی تعزیه »، با شرکت و سخنرانی جمعی از صاحب‌نظران و تعزیه‌شناسان ایرانی وخارجی در شیراز برگزار شد و در آن مجمع تعزیه‌هایی نیز به اجرا در آمد. مجموعه سخنرانی‌های این مجمع را چلکوفسکی در نیویورک منتشر کرد.<ref>نیایش و نمایش در ایران، دیباچه چلکوفسکی، ص۴ـ ۵</ref>

نمایش تعزیه در سال ۱۳۸۹ش در فهرست آثار معنوی ایران در یونسکو ثبت شد.<ref>[http://fa.irunesco.org/%d9%87%d9%86%d8%b1-%d9%86%d9%85%d8%a7%db%8c%d8%b4%db%8c-%d8%a2%db%8c%db%8c%d9%86-%d8%aa%d8%b9%d8%b2%db%8c%d9%87-1389/ «هنر نمایشی آیین تعزیه(۱۳۸۹)»،سایت کمیسیون ملی یونسکو.]</ref>

نمایش تعزیه به دلیل بعضی از جاذبه‌ها از مرزهای ایران پا فراتر گذاشته و به کشورهای دیگر نیز نفوذ کرده است. از شیفتگان نمایش سنتی تعزیه، الکساندر خوجکو، ایران شناس لهستانی کنسول روسیه در ایران از ۱۲۴۶ تا ۱۲۵۶ق/۱۸۳۰ تا ۱۸۴۰م بود که در بیشتر مجالس تعزیه خوانی درباری و اعیان و اشراف شرکت می‌کرد. او نخستین کسی بود که به ارزش تعزیه نامه پی برد و کامل‌ترین مجموعه‌ای حاوی ۳۳ مجلس تعزیه از معین البکای دربار فتحعلی شاه، به نام حسین علی خواجه، مشهور به تعزیه گو و سرایندۀ برخی از مجالس این مجموعه را خرید.<ref>خوجکو، مقدمه، ص۳۵ </ref>

خوجکو دو مجلس «‌پیغمبر خدا‌» و «‌رحلت پیغمبر‌» را از این مجموعه با ویرایش فارسی در ۱۸۵۲م در پاریس چاپ و منتشر کرد و ۵ تعزیه نامه را هم به زبان فرانسه ترجمه و با مقدمه‌ای جامع و تحلیلی در کتابی با عنوان «‌تئاتر ایرانی: منتخب تعزیه ها۱‌» در ۱۸۷۸م منتشر کرد.<ref>انریکو چرولّی، فهرست توصیفی نمایشنامه‌های مذهبی ایرانی، ص۱۳و۱۴</ref>

*احسان یارشاطر، «‌تعزیه و آیین‌های سوگواری در ایران قبل از اسلام »، در تعزیه، نیایش و نمایش در ایران.

*باستان، نصرت الله، «‌شبیه خوانی و تعزیه خوانی »، خوشه، تهران، ۱۳۴۶ش، ش ۸-۱۰.

* غفاری، فرخ، «‌درآمدی بر نمایش‌های ایرانی »، ایران نامه، سال۹، ش۲، بهار ۱۳۷۰ش.

* ویلیام فرانکلین، مشاهدات سفر از بنگال به ایران در سالهای ۱۷۸۷ـ۱۷۸۶ میلادی، ترجمة محسن جاویدان، تهران ۱۳۵۸ش.

* صادق همایونی، تعزیه در ایران، شیراز ۱۳۶۸ش.