حوزه علمیه خراسان: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
←از آغاز افشاریه تا انقلاب مشروطه
| خط ۶۳: | خط ۶۳: | ||
===از آغاز افشاریه تا انقلاب مشروطه=== | ===از آغاز افشاریه تا انقلاب مشروطه=== | ||
حوزه علمیه مشهد در این دوره استمرار یافت و صورت متکامل حوزه در دوره [[صفویه]] بود. در دوره [[افشاریه]] (۱۱۴۸ـ۱۲۱۰) با وجود بی‌ثباتی سیاسی، حوزه علمیه مشهد به حیات خود ادامه داد و علمای بارزی در مشهد ظهور کردند. مدارس پیشین به حیات خود ادامه دادند و مدرسه جدیدی هم به نام [[مدرسه خواجه رضوان]] تأسیس گردید.<ref>مولوی، ص۲۰۶</ref> [[مولا محمد رفیع گیلانی]]، مشهور به رفیعا (متوفی ح ۱۱۵۵)، و [[مولا شفیع گیلانی]] (متوفی ۱۱۴۴)، از دانشمندان مهم و مشهور این دوره به شمار می‌روند. مولامحمد رفیع گیلانی در [[فقه]]، [[اصول فقه|اصول]]، [[تفسیر]]، [[علم کلام|کلام]] و [[حکمت]] ید طولائی داشته و مرجع علمی و دینی مشهد محسوب می‌شد.<ref>ر.ک:قزوینی، ص۱۵۹ـ۱۶۱</ref> وی | حوزه علمیه مشهد در این دوره استمرار یافت و صورت متکامل حوزه در دوره [[صفویه]] بود. در دوره [[افشاریه]] (۱۱۴۸ـ۱۲۱۰) با وجود بی‌ثباتی سیاسی، حوزه علمیه مشهد به حیات خود ادامه داد و علمای بارزی در مشهد ظهور کردند. مدارس پیشین به حیات خود ادامه دادند و مدرسه جدیدی هم به نام [[مدرسه خواجه رضوان]] تأسیس گردید.<ref>مولوی، ص۲۰۶</ref> [[مولا محمد رفیع گیلانی]]، مشهور به رفیعا (متوفی ح ۱۱۵۵)، و [[مولا شفیع گیلانی]] (متوفی ۱۱۴۴)، از دانشمندان مهم و مشهور این دوره به شمار می‌روند. مولامحمد رفیع گیلانی در [[فقه]]، [[اصول فقه|اصول]]، [[تفسیر]]، [[علم کلام|کلام]] و [[حکمت]] ید طولائی داشته و مرجع علمی و دینی مشهد محسوب می‌شد.<ref>ر.ک:قزوینی، ص۱۵۹ـ۱۶۱</ref> وی کتابهایی چون [[شرح مقاصد]]، [[شرح تهذیب تفتازانی|شرح تهذیب تفتازانی]]، [[تفسیر بیضاوی]] و [[الهیات شفا]] را تدریس می‌کرد و تألیفاتی داشت، از جمله رساله‌ای در باب [[وجوب تعیینی|وجوب تعیینی]] [[نماز جمعه]].<ref>ر.ک:قزوینی، ص۱۶۱</ref> وی مشرب اصولی داشت و با [[اخباری ها|اخباریان]] مخالف بود.<ref>جزایری، ص۱۳۸</ref> پسر وی [[آقا محمد شریف مشهدی]] نیز عالمی معتبر و رئیس علمای مشهد بود.<ref>قزوینی، ص۱۷۸</ref> [[میر محمد تقی بن معزالدین محمد رضوی]] مشهور به شاهی (متوفی ۱۱۵۰) هم در این عهد از بزرگترین عارفان و متألهان محسوب می‌شد.<ref>قزوینی، ص۸۴ـ۸۶</ref> یکی دیگر از علمای مهم این عصر در مشهد [[میر محمدتقی مشهدی]] مشهور به پاچناری بوده که در مسئله وجوب تعیینی یا [[وجوب تخییری|تخییری]] نماز جمعه میان او و مولامحمدرفیع گیلانی رسائلی ردوبدل شده است.<ref>قزوینی، ص۸۳</ref> همچنین [[سیدمحمد سبزواری]] (متوفی ۱۱۹۸) در عصر افشاری مرجعیت داشت و به حکم میرزانصرالله پسر [[نادرشاه]] به [[امام جمعه|امامت جمعه]] مشهد منصوب شده بود.<ref>مدرس، ص۴۶</ref> | ||
====خاندان‌های علمی==== | ====خاندان‌های علمی==== | ||
در این دوره و دوره‌های [[زندیه]] و [[قاجاریه]] باید از چند خاندان علمی بزرگ نام برد که در مشهد پدید آمدند و طی چند نسل ریاست علمی و مرجعیت شرعی را برعهده داشتند و غالبآ از سادات رضوی بودند. | در این دوره و دوره‌های [[زندیه]] و [[قاجاریه]] باید از چند خاندان علمی بزرگ نام برد که در مشهد پدید آمدند و طی چند نسل ریاست علمی و مرجعیت شرعی را برعهده داشتند و غالبآ از سادات رضوی بودند. | ||
* از جمله خاندان معروف [[خاندان شهیدی|شهیدی]] که به مناسبت [[شهادت]] سرسلسله این خاندان، [[محمد مهدی خراسانی|میرزامحمدمهدی خراسانی]] (متوفی ۱۳۱۸) به این نام موسوم شده‌اند. از وصف بلیغ [[محمد حسن زنوزی]]، شاگرد دانشمند وی در [[ریاض الجنة]]<ref>زنوزی، ریاض الجنة، روضه۴، قسم ۴، ص۶۱۹ـ۶۲۰</ref> درباره مقام علمی و اخلاقی میرزامحمدمهدی، تسلط وی بر عمده علوم عصر خاصه علوم عقلی و ریاضیات آشکار می‌شود. وی از شاگردان [[وحید بهبهانی]] بوده است.<ref>ر.ک:مدرس، ص۵۵</ref> زنوزی در مشهد نزد وی کتب بسیاری از جمله [[اشارات]] ابن سینا و عیون الحساب [[محمدباقر یزدی]] (متوفی قبل از۱۰۵۶) را به درس خوانده است.<ref>زنوزی، ریاض الجنة،روضه ۴، قسم ۴، ص۶۲۰، ۶۲۲</ref> وی در [[فقه]] شرحی بر کفایةالمقتصد [[محمد باقر سبزواری|ملا محمدباقر سبزواری]] نوشته است.<ref>زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، ص۶۲۰</ref> وی سه پسر داشت که هر سه عالم بودند. پسر بزرگش میرزاهدایت | * از جمله خاندان معروف [[خاندان شهیدی|شهیدی]] که به مناسبت [[شهادت]] سرسلسله این خاندان، [[محمد مهدی خراسانی|میرزامحمدمهدی خراسانی]] (متوفی ۱۳۱۸) به این نام موسوم شده‌اند. از وصف بلیغ [[محمد حسن زنوزی]]، شاگرد دانشمند وی در [[ریاض الجنة]]<ref>زنوزی، ریاض الجنة، روضه۴، قسم ۴، ص۶۱۹ـ۶۲۰</ref> درباره مقام علمی و اخلاقی میرزامحمدمهدی، تسلط وی بر عمده علوم عصر خاصه علوم عقلی و ریاضیات آشکار می‌شود. وی از شاگردان [[وحید بهبهانی]] بوده است.<ref>ر.ک:مدرس، ص۵۵</ref> زنوزی در مشهد نزد وی کتب بسیاری از جمله [[اشارات]] ابن سینا و عیون الحساب [[محمدباقر یزدی]] (متوفی قبل از۱۰۵۶) را به درس خوانده است.<ref>زنوزی، ریاض الجنة،روضه ۴، قسم ۴، ص۶۲۰، ۶۲۲</ref> وی در [[فقه]] شرحی بر کفایةالمقتصد [[محمد باقر سبزواری|ملا محمدباقر سبزواری]] نوشته است.<ref>زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، ص۶۲۰</ref> وی سه پسر داشت که هر سه عالم بودند. پسر بزرگش میرزاهدایت الله (متوفی ۱۲۴۸) نزد پدر درس خوانده بود<ref>ر.ک: مدرس، ص۶۷</ref> و مثل او از بسیاری از علوم آن عصر آگاهی داشت<ref>زنوزی، روضه۴، قسم۴، ص۶۲۱</ref> و در واقع ریاست علمی خراسان آن عصر را در دست داشت.<ref>ر.ک:مدرس، ص۵۵</ref> پسر کوچکش میرزا داوود (متوفی ۱۲۴۰) نیز عالم بزرگی بود و خاصه در ریاضیات تبحر ویژه داشت. وی سرآمد علمای عصر بود، چنانکه طالبان این علم از دیگر شهرها برای استفاده از وی به مشهد می‌آمدند. همچنین وی در سفری که [[شیخ محمدتقی اصفهانی]]، مؤلف هدایةالمسترشدین، به مشهد کرد، به مدت چهارده ماه در نزد او فقه خواند.<ref>مدرس، ص۶۸</ref> دو پسر میرزاهدایت الله، یکی میرزاهاشم (متوفی ۱۲۶۹) بود که نزد پدر خود درس خواند و به تدریس و ترویج احکام در مشهد مشغول شد و دیگری میرزاعسکر (متوفی ۱۲۸۰) که بعد از پدر [[امام جمعه]] مشهد شد.<ref>مدرس، ص۹۲، ۹۴</ref> | ||
* خاندان معروف علمی دیگر در مشهد [[خاندان قصیر]] است. سرسلسله این خاندان [[سید محمدبن میرزا معصوم رضوی]] معروف به سید قصیرِ رضوی (متوفی ۱۲۵۵) است که از شاگردان [[سید بحرالعلوم]] و [[وحید بهبهانی]] بود و | * خاندان معروف علمی دیگر در مشهد [[خاندان قصیر]] است. سرسلسله این خاندان [[سید محمدبن میرزا معصوم رضوی]] معروف به سید قصیرِ رضوی (متوفی ۱۲۵۵) است که از شاگردان [[سید بحرالعلوم]] و [[وحید بهبهانی]] بود و سالها ضمن تدریس و تألیف در مشهد، تولیت [[افتا]] و احکام قضایی در کل خراسان را برعهده داشت.<ref>آزاد کشمیری، ص۴۰۴ـ۴۰۵؛مدرس، ص۸۰ـ۸۱</ref> از جمله تألیفات وی در فقه کتاب مصابیح، شامل یک دوره کامل فقه، است.<ref>مدرس، ص۸۲</ref> برادر وی سیدحاج میرزا حسن (متوفی ۱۲۸۷) نزد او در مشهد و نزد شیخ محمدتقی اصفهانی در اصفهان درس خواند و پس از مرگ پدر در مشهد مرجعیت و ریاست عام یافت.<ref>مدرس، ص۹۲ـ۹۳</ref> فرزند سیدمحمد قصیر، میرزامهدی رضوی (متوفی ۱۲۶۷)، هم شاگرد پدر خود و هم شاگرد صاحب [[جواهر الکلام|جواهر]] در [[نجف]] بود و از او اجازه [[اجتهاد]] گرفت و در مشهد به تدریس مشغول شد.<ref>مدرس، ص۸۹ـ۹۰</ref> | ||
* [[خاندان رضوی]] یکی دیگر از خاندان‌های معروف علمی در این دوره است. [[محمدباقر رضوی]] (متوفی ۱۳۴۲) نویسنده کتاب [[شجره طیبه]] در انساب سادات رضوی خود عالم و مدرّس معتبری در حوزه علمیه مشهد در اواخر عصر [[قاجار]] بوده و [[شرح لمعه]]، [[قوانین]] و فصول را درس می‌داده و تألیفاتی هم در این زمینه داشته است.<ref>رضوی، مقدمه مدرس رضوی، ص۳۸ـ۳۹</ref> وی در کتاب خود عالمان این خاندان را معرفی کرده است. از آن جمله [[میرزا حبیب الله رضوی]] (زنده تا ۱۱۹۶) که از علمای عصر خود و ملجأ همگان بوده است.<ref>رضوی، ص۳۰۵</ref> دیگری عالم بزرگ میرزامحمد رضوی (متوفی ۱۲۶۶) است که در نجف نزد [[سید علی بن محمد علی طباطبایی|صاحب ریاض]] تلمذ کرد و از او اجازه [[اجتهاد]] گرفت<ref>ر.ک:رضوی، ص۳۰۵ـ۳۰۶</ref> و در مشهد نیز از [[سید محمد قصیر]] مُجاز شد<ref>ر.ک:رضوی، ص۳۰۶ـ۳۰۷</ref> و در این عصر ریاست عام و مرجعیت تام یافت.<ref>رضوی، ص۳۰۹ـ۳۱۰</ref> [[میرزا محمدعلی رضوی]] (متوفی ۱۳۱۱) نیز شاگرد [[شیخ انصاری]] بود و از او اجازه اجتهاد گرفت و | * [[خاندان رضوی]] یکی دیگر از خاندان‌های معروف علمی در این دوره است. [[محمدباقر رضوی]] (متوفی ۱۳۴۲) نویسنده کتاب [[شجره طیبه]] در انساب سادات رضوی خود عالم و مدرّس معتبری در حوزه علمیه مشهد در اواخر عصر [[قاجار]] بوده و [[شرح لمعه]]، [[قوانین]] و فصول را درس می‌داده و تألیفاتی هم در این زمینه داشته است.<ref>رضوی، مقدمه مدرس رضوی، ص۳۸ـ۳۹</ref> وی در کتاب خود عالمان این خاندان را معرفی کرده است. از آن جمله [[میرزا حبیب الله رضوی]] (زنده تا ۱۱۹۶) که از علمای عصر خود و ملجأ همگان بوده است.<ref>رضوی، ص۳۰۵</ref> دیگری عالم بزرگ میرزامحمد رضوی (متوفی ۱۲۶۶) است که در نجف نزد [[سید علی بن محمد علی طباطبایی|صاحب ریاض]] تلمذ کرد و از او اجازه [[اجتهاد]] گرفت<ref>ر.ک:رضوی، ص۳۰۵ـ۳۰۶</ref> و در مشهد نیز از [[سید محمد قصیر]] مُجاز شد<ref>ر.ک:رضوی، ص۳۰۶ـ۳۰۷</ref> و در این عصر ریاست عام و مرجعیت تام یافت.<ref>رضوی، ص۳۰۹ـ۳۱۰</ref> [[میرزا محمدعلی رضوی]] (متوفی ۱۳۱۱) نیز شاگرد [[شیخ انصاری]] بود و از او اجازه اجتهاد گرفت و سالها در مشهد به تدریس پرداخت و کتابهای فقهی زیادی تألیف کرد.<ref>ر.ک:رضوی، ص۲۹۵ـ۲۹۷</ref> | ||
* به جز خاندان‌های یاد شده عالمان بسیار دیگری در مشهد خاصه در عهد [[قاجار]] وجود داشتند که شرح حال آنان در کتابهایی چون تاریخ علماء خراسان از [[عبدالرحمان مدرس]] و فردوس التواریخ [[نوروز علی بسطامی]]، که خود از عالمان | * به جز خاندان‌های یاد شده عالمان بسیار دیگری در مشهد خاصه در عهد [[قاجار]] وجود داشتند که شرح حال آنان در کتابهایی چون تاریخ علماء خراسان از [[عبدالرحمان مدرس]] و فردوس التواریخ [[نوروز علی بسطامی]]، که خود از عالمان مبرَّز اواخر قاجار در مشهد بودند، آمده است. حوزه علمیه مشهد در این دوره به تبع رشد و غلبه علمای اصولی در محافل علمی [[عراق]] و [[اصفهان]] و تحصیل پاره‌ای از طلاب و علمای مشهد در این محافل و انتقال میراث آنها به مشهد، گرایش اصولی بارزی پیدا کرد. به علاوه، این حوزه در همه جا به علوم ریاضی شهرت داشت.<ref>ر.ک: مدرس، ص۱۰۸</ref> | ||
====مدارس علمیه==== | ====مدارس علمیه==== | ||
در عصر قاجار در کنار مدارس موجود، دو مدرسه جدید در مشهد بنا شد: یکی [[مدرسه سلیمان خان]] و دیگری [[مدرسه نو بخارائی|مدرسه نو]] (حاج صالح) بخارایی که هنگام تخریب اطراف حرم در | در عصر قاجار در کنار مدارس موجود، دو مدرسه جدید در مشهد بنا شد: یکی [[مدرسه سلیمان خان]] و دیگری [[مدرسه نو بخارائی|مدرسه نو]] (حاج صالح) بخارایی که هنگام تخریب اطراف حرم در سالهای قبل از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] خراب شد.<ref>مولوی، ص۲۰۶ـ ۲۰۷</ref> در زمان [[فتحعلی شاه]] از مجموع شانزده مدرسه مشهد، مدرسه‌های [[مدرسه نواب|نواب]]، [[مدرسه ملا محمدباقر|ملامحمدباقر]] (باقریه)، [[مدرسه فاضل خان|فاضل خان]]، [[مدرسه میرزا جعفر|میرزاجعفر]]، [[مدرسه سعدالدین|سعدالدین]] (پایین پا) و [[مدرسه بالاسر|بالاسر]] فعال و منظم بوده است.<ref>ر.ک: اعتمادالسلطنه، ج۲، ص۳۱۳ـ۳۱۶</ref> ظاهراً در این دوره به طلاب و مدرّسان شهریه ثابتی داده نمی‌شد.<ref>ر.ک: اعتمادالسلطنه، ج۲، ص۳۱۹</ref> | ||
====نظام آموزشی==== | ====نظام آموزشی==== | ||
درباره شیوه اداره مدارس حوزه علمیه مشهد در دوره‌های مختلف، اطلاعات زیادی در دست نیست. در این میان اطلاعات موجود درباره مدرسه فاضل خان یا فاضلیه، به ویژه در | درباره شیوه اداره مدارس حوزه علمیه مشهد در دوره‌های مختلف، اطلاعات زیادی در دست نیست. در این میان اطلاعات موجود درباره مدرسه فاضل خان یا فاضلیه، به ویژه در سالهای پایانی حکومت [[ناصرالدین شاه]] (متوفی ۱۳۱۳)، بیشتر است. از مجموع گزارش‌ها و اسناد راجع به این مدرسه روشن می‌شود که دست‌ِکم در اوایل [[قرن چهاردهم]]، این مدرسه را یک مدیر، سه مدرّس، یک کتابدار، یک ناظم یا همان غایب نویس و یک مسئول امور مالی اداره می‌کردند، خادمی هم به امور نظافت مدرسه رسیدگی می‌کرده است.<ref>جهان پور، ص۱۳۹</ref> در این مدرسه هر روز گزارش حاضران و غایبان و اتفاقات روزانه به دقت نوشته و به رئیس مدرسه ارائه می‌گردید.<ref>ر.ک: جهان پور، ص۱۴۷ـ۱۵۰</ref> | ||
براساس اسناد، مدرسه در اعیاد دینی و ملی، وفیات [[ائمه(ع)]]، روزهای [[پنجشنبه]] و [[جمعه]]، ایام [[عرفه]] و [[عید قربان]] (هشتم، نهم و دهم [[ذیحجه]]) و [[دهه محرم]] تعطیل بود.<ref>ر.ک: جهان پور، ص۱۴۰</ref> شمار طلاب این مدرسه پیش از خراب شدن آن، به سال ۱۳۰۸ش، ۲۶۰ تن بود. | براساس اسناد، مدرسه در اعیاد دینی و ملی، وفیات [[ائمه(ع)]]، روزهای [[پنجشنبه]] و [[جمعه]]، ایام [[عرفه]] و [[عید قربان]] (هشتم، نهم و دهم [[ذیحجه]]) و [[دهه محرم]] تعطیل بود.<ref>ر.ک: جهان پور، ص۱۴۰</ref> شمار طلاب این مدرسه پیش از خراب شدن آن، به سال ۱۳۰۸ش، ۲۶۰ تن بود. | ||