حوزه علمیه جبل‌عامل: تفاوت میان نسخه‌ها

در عصر ممالیک و تحت تأثیر اِعمالِ نظام رَوک،<ref>نوعی نظام تقسیم بندی اراضی برای گرفتن مالیات و نیز اقطاع زمینها</ref> جبل عامل به دو شهر [[صور]] و [[نبطیه]] محدود شد و سرانجام بر اثر نهضت علمی شیعی، که عامل پیوندبخش اصلی ساکنان جبل عامل به یکدیگر بود، این منطقه اهمیت فرهنگی ویژه‌ای یافت و بخش‌هایی از مغرب و مرکز [[دشت بقاع]] نیز به این جغرافیای فرهنگی پیوستند و دو شهر [[مشغره|مَشْغَره]] و [[کرک|کرَک]] نیز بدان‌ها اضافه شدند. بر مبنای این حیطه جغرافیایی بود که نخستین و مهمترین کتاب تاریخی شرح حرکت‌های علمی در جبل عامل و عالمان آن، یعنی کتاب [[امل الآمل فی علماء جبل عامل]]، را [[شیخ حر عاملی|شیخ حرّ عاملی]] تألیف کرد.<ref>ر.ک:مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص۱۹ـ۳۰</ref>

* از جمله این عالمان، [[اسماعیل بن حسین عودی جزینی]](متوفی ۵۸۰ق)، جمال الدین [[یوسف بن حاتم مشغری]] (متوفی ح ۶۶۴ق)، [[طومان بن احمد مناری]] (متوفی۷۲۸) و [[صالح بن مشرف طلوسی|صالح بن مشرف طَلُّوسی]] (نیای اعلای [[شهید ثانی]])، از تربیت شدگان [[حوزه علمیه حله|حوزه حلّه]] بودند. اقدامات این افراد در هموار کردن راه برای [[شهید اول]] و تأسیس حوزه جبل عامل سهم اساسی داشته است<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص۶۷ـ۷۶</ref>

* نام [[ابوالقاسم بن حسین بن محمد بن عود حلبی]] (متوفی ۶۷۷ یا ۶۷۹)، [[فقیه]] حلبی دیگری را که به اجبار به [[جزین]] مهاجرت کرده بود، باید به این افراد افزود<ref>سبط بن عجمی، کنوزالذهب فی تاریخ حلب، ج ۱، ص۳۶۲ـ۳۶۵</ref> که جمعی از عالمانِ نه چندان مشهور عاملی نزد وی تحصیل کردند؛ از جمله جمال الدین [[ابراهیم بن ابی الغیث بخاری]] (متوفی ح ۷۳۶)، که نقش مهمی در شکل گیری اولیه حوزه جبل عامل داشت، اما ظاهراً سیطره و سختگیریهای شدید ممالیک مانع فعالیتهای جدّی و گسترده وی می‌شد.<ref>صَفَدی، الوافی بالوفیات، ج ۶، ص۷۹ـ۸۳؛ صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۱۰؛ مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص۷۸ـ۸۹</ref>

* پدر شهید اول، [[مکی بن محمد جزینی]] (متوفی ح ۷۲۸)، نزد [[طومان بن احمد مناری عاملی]] شاگردی کرده بود و مناری خود از شاگردان ابراهیم بخاری و بخاری شاگرد ابن عود بود.<ref>افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج ۳، ص۲۲</ref> در نتیجه همین تلاشهای مستمرِ تقریباً دو قرنه، حوزه جبل عامل آرام آرام شکل گرفت، هر چند بخش عمده و مهم حرکت علمی در جبل عامل، حاصل کوشش‌های [[شهید اول]] است.

در جنبه فرهنگی، به تربیت شاگردان توجه فراوانی نشان داد و بسیاری از آنان را که از مناطق گوناگون، همچون [[حلب]] و شهرهای [[عراق]]، بودند تربیت کرد. بعدها این شاگردان در گسترش حوزه جبل عامل نقش مهمی ایفا کردند. نام ۲۹ تن از این افراد دانسته است، اما بی‌تردید شمار شاگردان شهید بیش از این بوده است.<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص۱۵۶ـ۱۵۹؛ مهاجر، الشهیدالاول، فصل ۴، بخش ۵</ref>

بنیانگذار حوزه عیناتا، [[جعفر بن حسام عیناتی|زین الدین جعفر بن حسام عیناتی]]، از بنوحسام است. [[حر عاملی|حرّ عاملی]]<ref>حر عاملی، امل الآمل، قسم ۱، ص۴۵</ref> او را از مشایخ برجسته شمرده و [[مجلسی دوم|مجلسی]]<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۷، ص۶۹</ref> از وی با تعبیر شیخ اعظم اعلم یاد کرده است. وی در [[جزین]] تحصیل کرد و سپس به عیناتا بازگشت و حوزه عیناتا را تأسیس کرد.

* جمال الدین [[احمد عیناتی]] در تثبیت حوزه عیناتا سهم مهمی داشت. اطلاع ما درباره نقش جمال الدین براساس این نکته است که وی استاد دو تن از عالمان برجسته عاملی، به نام‌های [[محمد بن احمد بن محمد صهیونی]](متوفی حدود ۸۷۹ق)<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۵، ص۳۸، ۵۳</ref> و [[محمد بن علی بن محمد بن خاتون عیناتی]](متوفی حدود۹۰۰ق)<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۲۰ـ۲۱</ref> بود.

* [[ناصر بن ابراهیم احسایی بویهی]] (متوفی ۸۵۳ق)، از ساکنان [[احساء]]،<ref>افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۳۲ـ۲۳۵</ref> نیز در جوانی به جبل عامل مهاجرت کرد و تا پایان عمر در عیناتا سکونت گزید.<ref>حرّعاملی، امل الآمل، قسم۱، ص۱۸۷</ref> با توجه به تاریخ درگذشت وی، بویهی نیز احتمالا از شاگردان جمال الدین بوده است. شاگردی این اشخاص نزد جمال الدین نشان می‌دهد که وی برجسته‌ترین [[فقیه]] عصر خود بوده است، به طوری که بویهی برای فراگیری [[فقه]]، از منطقه احساء به عیناتا مهاجرت کرد.

* در میان شاگردان جمال الدین، شخصی که اهمیت فراوانی دارد و بعدها با کم شدن نقش خاندان [[بنو حسام]]، تأثیر مهمی در تداوم فعالیتهای حوزه عیناتا گذاشته، شمس الدین محمد بن علی مشهور به [[ابن خاتون]] است.<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص۱۶۸ـ۱۷۵</ref>

* دو تن از مشهورترین شاگردان او، فرزندش [[ابوالعباس جمال الدین احمد]] (درگذشت حدود ۹۷۷ق)<ref>حرّعاملی، امل الآمل، قسم ۱، ص۳۳</ref> و [[محقق کرکی|علی بن عبدالعالی کرَکی]] مشهور به محقق کرکی و محقق ثانی(متوفی ۹۴۰ق)، در تحولات حوزه جبل عامل نقش مهمی ایفا کردند.

* در روزگار ابوالعباس احمد و فرزندش [[نعمت الله علی بن احمد|نعمت الله علی بن احمد]] (متوفی حدود ۹۸۸ق) و نوه‌اش احمد، حوزه [[عیناتا]] به اوجِ شکوه خود رسید و دو تن از برجسته‌ترین [[فقیهان]] شیعه، یعنی [[محقق کرکی|علی بن عبدالعالی کرکی]] و [[شهید ثانی|زین الدین بن علی جُبعی/ جُباعی]] معروف به شهیدثانی(متوفی ۹۶۶ق)،<ref>حرّعاملی، امل الآمل، قسم ۱، ص۳۵</ref> نزد برخی از افراد خاندان [[ابن خاتون]] درس خواندند و از آنان اجازه گرفتند.

* عالم و [[فقیه]] برجسته [[ایران|ایرانی]]، [[ملاعبدالله بن حسین تستری|ملاعبداللّه بن حسین تستری]] (متوفی ۱۰۲۱ق)، به [[عیناتا]] سفر کرد و نزد [[نعمت الله علی|نعمت اللّه علی]] (متوفی حدود ۹۸۸ق) مشهور به ابن خاتون و فرزندش احمد تحصیل کرد و از هر دو اجازه عام گرفت.<ref>ر.ک:مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۶، ص۸۸ـ۹۶</ref>

* همچنین فقیه برجسته عاملی، [[علی بن هلال کرکی|علی بن هلال کرکی]] مشهور به شیخ علی منشار (متوفی ۹۸۴ق)<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۵، ص۱۸۶</ref> از جمال الدین احمدبن محمدبن علی بن خاتون عیناتی روایت کرده است.<ref>افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۴، ص۲۸۴</ref> علی بن هلال بعدها به ایران سفر کرد و در روزگار [[شاه طهماسب]] (متوفی ۹۸۴ق) [[شیخ الاسلام]] [[اصفهان]] شد.<ref>منشی قمی، خلاصةالتواریخ، ج ۱، ص۶۱۴؛ اسکندرمنشی، ج ۱، ص۱۵۴، ۱۵۶</ref>

رونق حوزه عیناتا، که بیش از یک قرن به طول انجامید، با مهاجرت برخی افراد [[آل خاتون]] به [[ایران]] و [[هند]] از میان رفت.<ref>جبل عامل بین الشهیدین، ص۱۷۳ـ۱۷۴</ref>

کرَک/ کرک نوح، در مرکز جبل [[لبنان]] واقع شده است. نخستین عالمِ شناخته شده این منطقه، [[احمد بن طارق کرکی]] (متوفی ۵۹۲ق) است. [[ذهبی]]<ref>ذهبی، ج ۲۱، ص۲۷۰ـ۲۷۱</ref> از او با وصف [[محدث|محدّث]] و عالم یاد کرده و گفته که تاجری [[شیعه]] بوده است.

* پیشگامِ تأسیس حوزه کرک، [[حسین بن محمد بن هلال کرکی]] (متوفی حدود ۷۵۷ق)، شاگرد [[شهید اول]]، است. وی با شهید در [[حلّه]] آشنا شد و نزد وی شاگردی و از او اجازه دریافت کرد<ref>ر.ک:افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج ۳، ص۳۷۴ـ۳۷۵</ref> دانسته‌های ما درباره وی محدود به همین مطالب است. با این حال، حوزه کرک در روزگار وی اهمیت [[عیناتا]] را نیافت.

* از دیگر عالمان کرک، [[محمد بن عبدالعالی کرکی]] (متوفی ۸۰۸ق)، از شاگردان [[شهید اول]]، است.<ref> ر.ک:مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۴، ص۲۸ـ۲۹</ref> وی مطمئناً در کرک ساکن بوده، اما از اینکه در شکل گیری حوزه کرک نقشی داشته است یا خیر، اطلاعی در دست نیست.

شخصیت اصلی در تحول حوزه کرک، [[عزالدین حسن بن یوسف]] مشهور به ابن عشره کسروانی (متوفی ۸۶۲) است. وی نزد دو تن از شاگردان شهید، یعنی [[حسن بن ایوب]] و [[محمد بن علی بن نجده|محمدبن علی بن نَجْده]]،<ref>افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج ۱، ص۲۶۴</ref> و به احتمال بسیار در [[جزین]] تحصیل کرده و پس از اتمام تحصیلات، به [[کرک|کرک]] بازگشته است، زیرا شاگردانش برای تحصیل نزد وی به کرک می‌رفته‌اند.

[[حسن بن ایوب]] مشهور به ابن نجم الدین (از شاگردان [[شهید اول]] و از استادان [[جعفر بن حسام عیناتی|جعفر بن حسام عیناتی]] و [[ابن عشره کسروانی|ابن عشره کسروانی]])، فرزندش جعفر<ref>صدر، تکملة امل الآمل، ج ۱، ص۷۱</ref> و نواده‌اش [[حسن بن جعفر کرکی|بدرالدین حسن بن جعفر کرکی]] (متوفی ۹۳۳)، از شخصیتهای شناخته شده [[بنواعرج|خاندان بنو اعرج]]‌اند.

[[حسن بن جعفر]] نخستین فرد این خاندان است که در [[کرک]] اقامت گزید.<ref>ر.ک:حرّ عاملی، امل الآمل، قسم ۱، ص۵۶</ref> از محضر درس او در کرک، کسانی چون [[شیخ علی منشار|شیخ علی منشار]] و [[شهید ثانی]]<ref>عودی جزینی، رسالة بغیة المرید فی الکشف عن احوال الشهید، ص۱۵۹</ref> که جملگی از عالمان مشهور دوران خود بودند، استفاده کردند. پس از شهید اول، وی نخستین استاد حوزه جبل عامل است که درباره تألیفاتش دانسته‌های کاملی در دست داریم که برای شناخت فضای فکری و دانش‌های مورد توجه در حوزه کرک سودمند است.

[[شهید ثانی|شهیدثانی]] ـ که از سال ۹۲۵ تا ۹۳۳ در میس شاگرد میسی بوده<ref>عودی جزینی، رسالة بغیة المرید فی الکشف عن احوال الشهید، ص۱۵۸</ref> ـ از وی با تعابیری چون امام اعظم، شیخ بزرگان عصر و تربیت کننده علما (مربی العلماء) یاد کرده است.<ref>ر.ک:مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۵، ص۱۴۹</ref>

از میان شاگردان میسی، [[حسن بن جعفر بن ایوب کرکی|حسن بن جعفربن ایوب کرکی]] و [[علی بن احمد بن حجه جباعی|نورالدین علی بن احمدبن حَجّه جُباعی]] را می‌شناسیم.<ref>ر.ک:حرّعاملی، امل الآمل، قسم ۱، ص۱۸۸</ref> میسی شاگردان دیگری نیز داشته، زیرا عبارت «تربیت کننده علما» که شهید در وصف او به کار برده، نشاندهنده گستردگی حوزه درس و بحث اوست.

از اجازه‌ای که ابراهیم، فرزند دانشمندِ میسی، در سال ۹۷۵ برای فرزند خود، عبدالکریم، در [[نجف]] صادر کرد،<ref>ر.ک:مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۵، ص۱۸۰ـ۱۸۱</ref> می‌توان دریافت که در پی مرگ میسی، ابراهیم و پسرش به نجف کوچیدند. عبدالکریم از نجف به [[ایران]] مهاجرت کرد و به دربار [[شاه طهماسب صفوی|شاه طهماسب صفوی]] راه یافت. پسر عبدالکریم، [[شیخ لطف الله میسی|شیخ لطف اللّه میسی]] است که مسجد مشهور [[مسجد شیخ لطف الله|شیخ لطف اللّه]] در [[اصفهان]] به نام اوست.<ref>ر.ک:اسکندرمنشی، ج ۱، ص۱۵۷، با این ملاحظه که به جای میسی طیسی ضبط شده است؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج ۴، ص۱۱۷</ref>

مشغره خیلی زود در راه زمینه سازی جنبش علمی شیعی جبل عامل تلاشهای خود را شروع کردند. نام [[یوسف بن حاتم مشغری|یوسف بن حاتِم مشغری]] که به [[حلّه]] رفت و در آنجا درس خواند، دانسته است.<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص۶۸ـ۷۲</ref> پس از او تا روزگار محمدبن حسین بن محمدبن محمدبن مکی (متوفی ح ۹۰۳) وقفه‌ای طولانی در فعالیت‌های علمی مشغره پدید آمد. وی نیای خاندان حرّ است. تاریخ این خاندان، در واقع تاریخ فرهنگی مشغره است.

نخستین کسی که [[حر عاملی|حرّ عاملی]] از میان اسلاف خود معرفی کرده، جدّ پدرش، [[محمد بن حسین حر عاملی مشغری]] است. شهرت او به مشغری نشان می‌دهد که وی، به احتمال بسیار، نخستین فرد از خاندان حرّ است که از [[دمشق]] به [[مشغره]] مهاجرت کرده است. احتمالا مهاجرت وی از دمشق به مشغره، با سقوط ممالیک [[شام]] و افتادن شام به دست [[امپراتوری عثمانی|حکومت عثمانی]] و سیاستهای ضد شیعی آنان مرتبط بوده است. هر سه فرزند او، محمد و عبدالسلام و علی، اهل علم بودند. [[حر عاملی|شیخ حرّعاملی]]<ref>حرعاملی، امل الآمل، قسم ۱، ص۱۷۷ـ۱۷۸</ref> از عموی پدر خود، محمدبن محمد، با وصف عالم فاضل محقق و مدقق یاد کرده و از تبحر وی در زبان عربی سخن گفته و افزوده که او شاعر و ادیب و توانا در فن انشا بوده و در جایی دیگر<ref>حرعاملی، امل الآمل، قسم ۱، ص۱۵۴</ref> وی را برترینِ اهل عصر خود در علوم عقلی شمرده است. به نوشته حرّعاملی،<ref>حرعاملی، امل الآمل،قسم ۱، ص۱۷۸</ref> وی نزد پدرش و شیخ حسن صاحب معالم و سید محمد [[صاحب مدارک]] درس خوانده است.

به نوشته [[عودی جزینی]]،<ref>جزینی، رسالة بغیة المرید فی الکشف عن احوال الشهید، ص۱۸۲ـ ۱۸۳</ref> در ۹۵۵ آرامش شهید به پایان رسید و دشمنانش به او هجوم بردند و این دشمنی‌ها به [[شهادت]] وی انجامید. با شهادت او، رفته رفته حوزه جبع نیز کم فروغ شد، هر چند شهید شاگردان بسیاری تربیت کرد و آثار فراوانی نگاشت که برخی از آنها هنوز هم تدریس می‌شوند و محل مراجعه‌اند. درس آموختگان حوزه جبل عامل و آثار تألیف شده این حوزه بیشترین سهم و تأثیر را در شکل گیری [[حوزه علمیه اصفهان|حوزه اصفهان]]، حوزه‌های شیعه و حتی [[حوزه علمیه نجف|حوزه نجفِ]] متأخر داشته است.

* محمدبن علی عودی جزینی، رسالة بغیة المرید فی الکشف عن احوال الشهید، در علی بن محمد عاملی، الدر المنثور من المأثور و غیرالمأثور، ج ۲، قم، ۱۳۹۸ق.

* احمدبن علی مَقریزی، کتاب السلوک لمعرفة دول الملوک، ج ۲، قسم ۱، چاپ محمد مصطفی زیاده، قاهره، ۱۹۴۱م.