حوزه علمیه جبل‌عامل: تفاوت میان نسخه‌ها

==خصوصیات==

* این مراکز حوزوی سنت‌های آموزشی معین و ثابتی نداشته‌اند. از این‌رو، حتی نمی‌توان این مراکز را با نمونه‌های پیشتر (مانند [[حوزه علمیه حله|حوزه حلّه]]) یا نمونه بعدی ([[حوزه علمیه اصفهان|حوزه اصفهان]]) همانند دانست.

* شکل گیری حوزه‌های این منطقه به واسطه یک استاد برجسته بوده که با مرگ او یا جابجایی او به مکانی دیگر، آن حوزه نیز از بین می‌رفت.

==محدوده==

مراد از [[جبل عامل]]، جبل عامل فرهنگی است که نباید با جبل عامل تاریخی یکی گرفته شود. جبل عامل هیچگاه واحدی سیاسی با حد و مرز مشخص نبوده است. این منطقه، در واقع، یک محدوده بزرگ مسکونی بوده که پس از مهاجرت قبیله یمنی [[قبیله عامله|عامله]] بدانجا، نام نخستین آن، یعنی جبل الجلیل، به تدریج متروک شده و به جای آن جبل عامل به کار رفته است.

==تاریخچه==

در عصر ممالیک و تحت تأثیر اِعمالِ نظام رَوک،<ref>نوعی نظام تقسیم بندی اراضی برای گرفتن مالیات و نیز اقطاع زمینها</ref> جبل عامل به دو شهر [[صور]] و [[نبطیه]] محدود شد و سرانجام بر اثر نهضت علمی شیعی، که عامل پیوندبخش اصلی ساکنان جبل عامل به یکدیگر بود، این منطقه اهمیت فرهنگی ویژه‌ای یافت و بخش‌هایی از مغرب و مرکز [[دشت بقاع]] نیز به این جغرافیای فرهنگی پیوستند و دو شهر [[مشغره|مَشْغَره]] و [[کرک|کرَک]] نیز بدان‌ها اضافه شدند. بر مبنای این حیطه جغرافیایی بود که نخستین و مهمترین کتاب تاریخی شرح حرکت‌های علمی در جبل عامل و عالمان آن، یعنی کتاب [[امل الآمل فی علماء جبل عامل]]، را [[شیخ حر عاملی|شیخ حرّ عاملی]] تألیف کرد.<ref>ر.ک:مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص۱۹ـ۳۰</ref>

==پیشینه فرهنگی==

درباره پیشینه فرهنگی حوزه جبل عامل، شواهدی در دست نیست که نشان دهد وضع فرهنگی آنجا پیش از فعالیتهای [[شهید اول|محمدبن مکی عاملی]] (متوفی ۷۸۶ق) معروف به شهید اول و تأسیس حوزه [[جزین]]، با وضع فرهنگی [[شام]] و [[شیعه|تشیع]] شامی چه تفاوتی داشته است.

===ویژگی تشیع شامی===

ویژگی [[شیعه|تشیع]] شامی، نداشتن فرهنگ مکتوب و فقدان سنّت فکری بود؛ اما دو شهر [[حلب]] و [[طرابلس]]، به سبب ارتباط علمی با حوزه‌های [[بغداد]] و [[حله|حلّه]]، وضع متفاوتی داشتند. البته نباید اقدامات فردی برخی عالمان جبل عامل را، در طول دو قرن پیش از شهید اول، نادیده گرفت.

===عالمان مشهور===

* از جمله این عالمان، [[اسماعیل بن حسین عودی جزینی]](متوفی ۵۸۰ق)، جمال الدین [[یوسف بن حاتم مشغری]] (متوفی ح ۶۶۴ق)، [[طومان بن احمد مناری]] (متوفی۷۲۸) و [[صالح بن مشرف طلوسی|صالح بن مشرف طَلُّوسی]] (نیای اعلای [[شهید ثانی]])، از تربیت شدگان [[حوزه علمیه حله|حوزه حلّه]] بودند. اقدامات این افراد در هموار کردن راه برای [[شهید اول]] و تأسیس حوزه جبل عامل سهم اساسی داشته است<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص۶۷ـ۷۶</ref>

* پدر شهید اول، [[مکی بن محمد جزینی]] (متوفی ح ۷۲۸)، نزد [[طومان بن احمد مناری عاملی]] شاگردی کرده بود و مناری خود از شاگردان ابراهیم بخاری و بخاری شاگرد ابن عود بود.<ref>افندی اصفهانی، ج ۳، ص۲۲</ref> در نتیجه همین تلاشهای مستمرِ تقریباً دو قرنه، حوزه جبل عامل آرام آرام شکل گرفت، هر چند بخش عمده و مهم حرکت علمی در جبل عامل، حاصل کوشش‌های [[شهید اول]] است.

مهم‌ترین حوزه‌های علمیه جبل عامل برای این شهرها یا روستاها پایه گذاری شده‌اند:

==جِزّین==

[[جزین|جِزّین]]، از شهرهای مرزهای شمالی منطقه [[جبل عامل]] است.

حوزه علمیه این شهر را می‌توان اساس تشکیل دیگر حوزه‌های علمیه در جبل عامل دانست.

شهید کوشید تغییراتی در جامعه [[شیعیان]] [[جبل عامل]] پدید آورد. وی با پیروی از نظام وکالت، که در عصر حضور [[ائمه(ع)|ائمه]] برای جمع آوری مالیاتهای شرعی وجود داشت، نایبانی را از میان شاگردان برگزیده خود به مناطق مختلف جبل عامل فرستاد.

فعالیتهای [[شهید اول|شهید]] در زمینه اجتماعی، اولین سازماندهی اجتماعی شیعیان در جبل عامل به شمار می‌رود. تلاشهای اجتماعی او باعث شکل گیری برخی فعالیتهای سیاسی شیعیان شد.

==عَیناتا==

[[عیناتا|عَیناتا]] شهری در بلندیهای جنوب غربی جبل عامل است.

تاریخچه حوزه عیناتا با زندگانی دو خاندان برجسته شیعه این شهر یعنی [[بنو حسام]]، و [[آل خاتون]] پیوند دارد.

===دیگر عالمان===

* جمال الدین [[احمد عیناتی]] در تثبیت حوزه عیناتا سهم مهمی داشت. اطلاع ما درباره نقش جمال الدین براساس این نکته است که وی استاد دو تن از عالمان برجسته عاملی، به نامهای [[محمد بن احمد بن محمد صهیونی]](متوفی حدود ۸۷۹ق)<ref>مجلسی، ج ۱۰۵، ص۳۸، ۵۳</ref> و [[محمد بن علی بن محمد بن خاتون عیناتی]](متوفی حدود۹۰۰ق)<ref>مجلسی، ج۱۰۵، ص۲۰ـ۲۱</ref> بود.

* [[ناصر بن ابراهیم احسایی بویهی]] (متوفی ۸۵۳ق)، از ساکنان [[احساء]]،<ref>افندی اصفهانی، ج۵، ص۲۳۲ـ۲۳۵</ref> نیز در جوانی به جبل عامل مهاجرت کرد و تا پایان عمر در عیناتا سکونت گزید.<ref>حرّعاملی، قسم۱، ص۱۸۷</ref> با توجه به تاریخ درگذشت وی، بویهی نیز احتمالا از شاگردان جمال الدین بوده است. شاگردی این اشخاص نزد جمال الدین نشان می‌دهد که وی برجسته‌ترین فقیه عصر خود بوده است، به طوری که بویهی برای فراگیری [[فقه]]، از منطقه احساء به عیناتا مهاجرت کرد.

* دو تن از مشهورترین شاگردان او، فرزندش [[ابوالعباس جمال الدین احمد]] (درگذشت حدود ۹۷۷ق)<ref>حرّعاملی، قسم ۱، ص۳۳</ref> و [[محقق کرکی|علی بن عبدالعالی کرَکی]] مشهور به محقق کرکی و محقق ثانی(متوفی ۹۴۰ق)، در تحولات حوزه جبل عامل نقش مهمی ایفا کردند.

* در روزگار ابوالعباس احمد و فرزندش [[نعمت الله علی بن احمد|نعمت الله علی بن احمد]] (متوفی حدود ۹۸۸ق) و نوه‌اش احمد، حوزه [[عیناتا]] به اوجِ شکوه خود رسید و دو تن از برجسته‌ترین فقیهان شیعه، یعنی [[محقق کرکی|علی بن عبدالعالی کرکی]] و [[شهید ثانی|زین الدین بن علی جُبعی/ جُباعی]] معروف به شهیدثانی(متوفی ۹۶۶ق)،<ref>حرّعاملی، قسم ۱، ص۳۵</ref> نزد برخی از افراد خاندان [[ابن خاتون]] درس خواندند و از آنان اجازه گرفتند.

* همچنین فقیه برجسته عاملی، [[علی بن هلال کرکی|علی بن هلال کرکی]] مشهور به شیخ علی منشار (متوفی ۹۸۴ق)<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۵، ص۱۸۶</ref> از جمال الدین احمدبن محمدبن علی بن خاتون عیناتی روایت کرده است.<ref>افندی اصفهانی، ج۴، ص۲۸۴</ref> علی بن هلال بعدها به ایران سفر کرد و در روزگار [[شاه طهماسب]] (متوفی ۹۸۴ق) [[شیخ الاسلام]] [[اصفهان]] شد.<ref>منشی قمی، ج ۱، ص۶۱۴؛ اسکندرمنشی، ج ۱، ص۱۵۴، ۱۵۶</ref>

رونق حوزه عیناتا، که بیش از یک قرن به طول انجامید، با مهاجرت برخی افراد [[آل خاتون]] به [[ایران]] و [[هند]] از میان رفت.<ref>جبل عامل بین الشهیدین، ص۱۷۳ـ۱۷۴</ref>

==کَرَک==

کرَک/ کرک نوح، در مرکز جبل [[لبنان]] واقع شده است. نخستین عالمِ شناخته شده این منطقه، [[احمد بن طارق کرکی]] (متوفی ۵۹۲ق) است. [[ذهبی]]<ref>ذهبی، ج ۲۱، ص۲۷۰ـ۲۷۱</ref> از او با وصف [[محدث|محدّث]] و عالم یاد کرده و گفته که تاجری [[شیعه]] بوده است.

===بنیانگذاران===

* پیشگامِ تأسیس حوزه کرک، [[حسین بن محمد بن هلال کرکی]] (متوفی حدود ۷۵۷ق)، شاگرد [[شهید اول]]، است. وی با شهید در [[حلّه]] آشنا شد و نزد وی شاگردی و از او اجازه دریافت کرد<ref>ر.ک:افندی اصفهانی، ج ۳، ص۳۷۴ـ۳۷۵</ref> دانسته‌های ما درباره وی محدود به همین مطالب است. با این حال، حوزه کرک در روزگار وی اهمیت [[عیناتا]] را نیافت.

* از دیگر عالمان کرک، [[محمد بن عبدالعالی کرکی]] (متوفی ۸۰۸ق)، از شاگردان [[شهید اول]]، است.<ref> ر.ک:مجلسی، ج ۱۰۴، ص۲۸ـ۲۹</ref> وی مطمئناً در کرک ساکن بوده، اما از اینکه در شکل گیری حوزه کرک نقشی داشته است یا خیر، اطلاعی در دست نیست.

===شخصیت اصلی در تحول حوزه کرک===

شخصیت اصلی در تحول حوزه کرک، [[عزالدین حسن بن یوسف]] مشهور به ابن عشره کسروانی (متوفی ۸۶۲) است. وی نزد دو تن از شاگردان شهید، یعنی [[حسن بن ایوب]] و [[محمد بن علی بن نجده|محمدبن علی بن نَجْده]]،<ref>افندی اصفهانی، ج ۱، ص۲۶۴</ref> و به احتمال بسیار در [[جزین]] تحصیل کرده و پس از اتمام تحصیلات، به [[کرک|کرک]] بازگشته است، زیرا شاگردانش برای تحصیل نزد وی به کرک می‌رفته‌اند.

===اقامت خاندان بنواعرج در کرک===

نکته مهم دیگر درباره حوزه کرک، اقامت خاندان سادات [[بنو اعرج]] در آنجاست که تا زمان مهاجرت به [[ایران]]، جایگاه و اهمیت ویژه‌ای در کرک داشتند و، برخلاف [[آل خاتون]]، در ایران نیز مقام ممتازی به دست آوردند.

حسن بن جعفر نخستین فرد این خاندان است که در [[کرک]] اقامت گزید.<ref>ر.ک:حرّ عاملی، قسم ۱، ص۵۶</ref> از محضر درس او در کرک، کسانی چون [[شیخ علی منشار|شیخ علی منشار]] و [[شهید ثانی]]<ref>عودی جزینی، ص۱۵۹</ref> که جملگی از عالمان مشهور دوران خود بودند، استفاده کردند. پس از شهید اول، وی نخستین استاد حوزه جبل عامل است که درباره تألیفاتش دانسته‌های کاملی در دست داریم که برای شناخت فضای فکری و دانش‌های مورد توجه در حوزه کرک سودمند است.

==مَیس==

[[میس|مَیس]]، روستایی در بلندی‌های جنوبی جبل عامل که بر دشتهای حوله مشرف است.

===بنیانگذار حوزه میس===

شخصیت محوری در شکل گیری حوزه میس، [[علی نب عبدالعالی میسی|علی بن عبدالعالی میسی]] مشهور به ابن مُفلح (متوفی ۹۳۸) است. به طور کلی، او در تحولات فرهنگی [[جبل عامل]] سهم بزرگی داشته است.

حوزه میس که در عمر کوتاه خود خوش درخشیده بود، پس از درگذشت میسی در ۹۳۸ و به ویژه تحت فشارهای حکومت [[عثمانی]]، ضعیف شد.

===مهاحرت فرزندان میسی===

از اجازه‌ای که ابراهیم، فرزند دانشمندِ میسی، در سال ۹۷۵ برای فرزند خود، عبدالکریم، در [[نجف]] صادر کرد،<ref>ر.ک:مجلسی، ج ۱۰۵، ص۱۸۰ـ۱۸۱</ref> می‌توان دریافت که در پی مرگ میسی، ابراهیم و پسرش به نجف کوچیدند. عبدالکریم از نجف به [[ایران]] مهاجرت کرد و به دربار [[شاه طهماسب صفوی|شاه طهماسب صفوی]] راه یافت. پسر عبدالکریم، [[شیخ لطف الله میسی|شیخ لطف اللّه میسی]] است که مسجد مشهور [[مسجد شیخ لطف الله|شیخ لطف اللّه]] در [[اصفهان]] به نام اوست.<ref>ر.ک:اسکندرمنشی، ج ۱، ص۱۵۷، با این ملاحظه که به جای میسی طیسی ضبط شده است؛ افندی اصفهانی، ج ۴، ص۱۱۷</ref>

==مَشْغَرَه==

[[مشغره|مَشْغَرَه]]، شهری واقع در دامنه‌های جبل [[لبنان]]، بر کناره وادی‌ای که نهر لیتانی آن را به دو بخش [[دشت بقاع]] و [[جبل عامل]] تقسیم کرده است.

مشغره خیلی زود در راه زمینه سازی جنبش علمی شیعی جبل عامل تلاشهای خود را شروع کردند. نام [[یوسف بن حاتم مشغری|یوسف بن حاتِم مشغری]] که به [[حلّه]] رفت و در آنجا درس خواند، دانسته است.<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص۶۸ـ۷۲</ref> پس از او تا روزگار محمدبن حسین بن محمدبن محمدبن مکی (متوفی ح ۹۰۳) وقفه‌ای طولانی در فعالیتهای علمی مشغره پدید آمد. وی نیای خاندان حرّ است. تاریخ این خاندان، در واقع تاریخ فرهنگی مشغره است.

===مهاجرت به مشغر===

نخستین کسی که [[حر عاملی|حرّ عاملی]] از میان اسلاف خود معرفی کرده، جدّ پدرش، [[محمد بن حسین حر عاملی مشغری]] است. شهرت او به مشغری نشان می‌دهد که وی، به احتمال بسیار، نخستین فرد از خاندان حرّ است که از [[دمشق]] به [[مشغره]] مهاجرت کرده است. احتمالا مهاجرت وی از دمشق به مشغره، با سقوط ممالیک [[شام]] و افتادن شام به دست [[امپراتوری عثمانی|حکومت عثمانی]] و سیاستهای ضد شیعی آنان مرتبط بوده است. هر سه فرزند او، محمد و عبدالسلام و علی، اهل علم بودند. [[حر عاملی|شیخ حرّعاملی]]<ref>حرعاملی، قسم ۱، ص۱۷۷ـ۱۷۸</ref> از عموی پدر خود، محمدبن محمد، با وصف عالم فاضل محقق و مدقق یاد کرده و از تبحر وی در زبان عربی سخن گفته و افزوده که او شاعر و ادیب و توانا در فن انشا بوده و در جایی دیگر<ref>حرعاملی، قسم ۱، ص۱۵۴</ref> وی را برترینِ اهل عصر خود در علوم عقلی شمرده است. به نوشته حرّعاملی،<ref>حرعاملی،قسم ۱، ص۱۷۸</ref> وی نزد پدرش و شیخ حسن صاحب معالم و سید محمد [[صاحب مدارک]] درس خوانده است.

===از بین رفتن حوزه مشغره===

با مهاجرت فرزندان [[محمد بن حسین حر عاملی]]، حوزه علمیه مشغره نیز از میان رفت، اما دانش آموختگان این حوزه در مکانهای دیگر به فعالیت علمی مشغول شدند.

ویژگی مهم خاندان حرّ گرایش اخباری آنهاست. این گرایش در [[حر عاملی|شیخ حرّ عاملی]]، بنیانگذار واقعی [[اخباری گری|اخباریگری]] در ایران، دیده می‌شود.

==جُبَع==

جُبَع/ جُباع، شهری مشرف بر [[صیدا]] است.

===رونق حوزه جبع===

* [[شهید ثانی|شهیدثانی]] و فرزندانش، که در حوزه جبع تدریس می‌کردند، سبب رونق فراوان و به اوج رسیدن این حوزه شدند.

* پیش از شهید نیز عالمانی در حوزه جبع به فعالیت و تدریس اشتغال داشتند، از جمله [[علی بن احمد نحاریری|علی بن احمد نحاریری]] (متوفی ۹۲۵)، پدر شهید؛ [[عبدالصمد بن محمد جباعی|عبدالصمدبن محمد جباعی]] (متوفی ۹۳۵)؛ و [[حسین بن ابی الحسن موسوی|حسین بن ابی الحسن موسوی]] (متوفی ۹۶۳)، نیای [[آل ابی الحسن|آل ابی الحسن]]، که نَسَب خاندان صدر به او می‌رسد.

* اوج رونق حوزه جبع در دوره [[شهید ثانی]] بوده است. شهید ثانی در جبع، تا ۹۵۵ق، به تدریس و تألیف پرداخت.

به نوشته [[عودی جزینی|عودی جزینی]]،<ref>جزینی، ص۱۸۲ـ ۱۸۳</ref> در ۹۵۵ آرامش شهید به پایان رسید و دشمنانش به او هجوم بردند و این دشمنی‌ها به [[شهادت]] وی انجامید. با شهادت او، رفته رفته حوزه جبع نیز کم فروغ شد، هر چند شهید شاگردان بسیاری تربیت کرد و آثار فراوانی نگاشت که برخی از آنها هنوز هم تدریس می‌شوند و محل مراجعه‌اند. درس آموختگان حوزه جبل عامل و آثار تألیف شده این حوزه بیشترین سهم و تأثیر را در شکل گیری [[حوزه علمیه اصفهان|حوزه اصفهان]]، حوزه‌های شیعه و حتی [[حوزه علمیه نجف|حوزه نجفِ]] متأخر داشته است.

== پانویس ==

{{پانویس|۲}}

== منابع ==

{{ستون-شروع}}

* محمدمحسن [[آقابزرگ]] طهرانی، [[الذریعة]] الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

* محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الضیاءاللامع فی القرن التاسع، چاپ علی نقی منزوی، تهران، ۱۳۶۲ش.

* جعفر مهاجر، الشهیدالاول: عصره، سیرته، اعماله و مابقی منها (زیر چاپ).

{{پایان}}

[[رده:حوزه های علمیه شیعه]]