محمود گاوان: تفاوت میان نسخه‌ها

{{جعبه اطلاعات زندگینامه|عنوان=محمود گاوان|تصویر=مدرسه محمود گاوان.jpg|اندازه تصویر=|توضیح تصویر=مدرسه محمود گاوان در شهر بیدَر|سرشناسی=وزیر سلسله بهمنیان|نام=محمود|نام کامل=عمادالدین محمود بن محمد گاوان گیلانی|نام مستعار=|لقب/کنیه=خواجه جهان، مخدومه جهانیان،‌ معتمد درگاه سلطان،‌ آصف جم‌نشان، ملک نایب مخدومه جهان|مذهب=شیعه|شهرت=|نسب=|خویشاوندان سرشناس=|زادروز=۸۰۸ق|زادگاه=روستای گاوان یا قاوان گیلان|محل زندگی=ایران،‌ عراق، هند|وفات=۸۸۶ق|شهادت=|محل دفن=شهر بیدَر هند|تحصیلات=|محل تحصیل=ایران و عراق|استادان=|شاگردان=عبدالکریم نیمدهی|آثار=دیوان اشعار، روضه الانشاء،‌ ریاض الانشاء، مناظر الانشاء|تخصص=علوم عقلی،‌ طب، ادبیات|مهارت=|پیشه=|زمینه فعالیت=علمی،‌ اجرایی، سیاسی، اجتماعی|فعالیت‌ها=تاثیر در گسترش و تعمیق تشیع در دکن|منصب=وزیر|جوایز=|وبگاه=|مرتبط=}}

از جمله اقدامات دیگر خواجه جهان که به رونق تشیع کمک کرد، تاسیس مدارس مختلف و دعوت از اساتید برجسته برای تدریس در این مدارس بود. همچنین خواجه محمود با هدف تعمیق تشیع در منطقه، نامه‌نگاری‌هایی با شخصیت‌های علمی و سیاسی و سادات معاصر خود داشت.

عمادالدین محمود بن محمد گاوان گیلانی در سال ۸۰۸ق، در روستای گاوان یا قاوان گیلان متولد شد.<ref>جلال جعفرپور و ساسان طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)» در فصلنامه مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، ص۵۳.</ref> پدرانش از فرمانروایان گیلان<ref>جلال جعفرپور و ساسان طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۳.</ref> یا وزرای حاکمان آن منطقه بودند.<ref>یاری،‌ سیاوش و کناری‌وند، مریم،‌ «نقش دیوان‌سالاران ایرانی در گسترش تشیع در دکن عصر بهمنی‌ها (مطالعه موردی میرفضل الله اینجوی و محمود گاوان»، در فصلنامه مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، ص۱۲۷.</ref> محمود در نوجوانی به دلیل توطئه امرای منطقه، از گیلان خارج شد.<ref>هدی سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، در دوفصلنامه شبه قاره(ویژه‌نامه نامه فرهنگستان)، ص۴۹.</ref> محمود ابتدا با انتخاب شغل تجارت به خراسان و عراق<ref>جلال جعفرپور و ساسان طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۳.</ref> و سپس در ظاهر به قصد تجارت و در باطن به شوق دیدار با عالمان در سال ۸۵۱ق و در سن ۴۳ سالگی به [[دکن]] در جنوب [[هند]] رفت.<ref>هدی سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، در دوفصلنامه شبه قاره(ویژه‌نامه نامه فرهنگستان)، ص۴۹.</ref> او در دوره سلطنت علاءالدین احمد شاه دوم (حکومت ۸۳۹-۸۶۲ق) به بیدَر پایتخت [[بهمنیان]] (حکومت ۷۴۸-۹۳۲ق)‌ وارد شد.<ref>هندوشاه، تاریخ فرشته، ج۲، ص۳۵۸.</ref>

برخی بر این باورند که محمود گاوان در کنار [[شاه طاهر جنیدی]] (درگذشت ۹۵۶ق) و [[میر محمد مومن استرآبادی]] (درگذشت ۱۰۳۴ق) یکی از برجسته‌ترین و پرنقش‌ترین شخصیت‌های سیاسی علمی  شیعی ایرانی در دکن بود.<ref>قلی قرایی، «مقدمه»، در میرمحمدمومن استرآبادی مروج تشیع در جنوب هند، ۱۳۸۷ش، ص۲۳.</ref> این نقش در دو محور قابل بررسی است:

محققان تصریح کرده‌اند که خواجه محمود در ترویج [[شیعه|تشیع]] و کارهای فرهنگی، کاردان بوده است.<ref>عالمی،‌ خدیجه، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، در فصلنامه شیعه‌شناسی،‌ ص۲۱۶.</ref> اعتقاد شخصی محمود گاوان که از منظر برخی محققان شیعه بوده،<ref>هالیستر، تشیع در هند، ۱۳۷۳ش، ص۱۲۳.</ref> در تقویت تشیع موثر بوده است.<ref>عالمی،‌ خدیجه، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، در فصلنامه شیعه‌شناسی،‌ ص۲۱۶.</ref> از سوی دیگر، حضور عالمی گیلانی همچون او در دربار شاهان دکن و آشوبهایی که در آن زمان در گیلان در جریان بود،‌ سبب شد که بسیاری از عالمان و شاعران گیلان به قلمرو بهمنیان مهاجرت کرده و سبب رونق بیش از پیش تشیع در آن منطقه شوند.<ref>جلال جعفرپور و ساسان طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۴.</ref> در زمان محمود، سلطنت بهمنیان به میعادگاه دانشمندان و ادیبان در سراسر هندوستان تبدیل گشت.<ref>قلی قرایی، «مقدمه»، در میرمحمدمومن استرآبادی مروج تشیع در جنوب هند، ۱۳۸۷ش، ص۲۳.</ref>

محمود گاوان عالمی بود که با انواع علوم عقلی به ویژه ریاضیات و طب آشنایی داشت و در نثر و نظم و انشاء و حساب بی‌همتا بود.<ref>هدی سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، در دوفصلنامه شبه قاره(ویژه‌نامه نامه فرهنگستان)، ص۵۱.</ref> خواجه جهان در نوشتن خط سیاق، تبحر داشته و شعر می‌سرود.<ref>هدی سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، در دوفصلنامه شبه قاره(ویژه‌نامه نامه فرهنگستان)، ص۴۹.</ref> از جمله آثار او می‌توان به دیوان اشعار، روضه الانشاء،‌ (حاوی شماری از اشعار) و ریاض الانشاء؛ (حاوی نامه‌های او به شاهان،‌ وزیران،‌ امیران،‌ شاهزادگان محلی) اشاره کرد.<ref>هدی سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، در دوفصلنامه شبه قاره(ویژه‌نامه نامه فرهنگستان)، ص۵۳.</ref> آخرین اثر او مناظر الانشاء، کتابی علمی و تحقیقی در مهارت انشاءنویسی است.<ref>کرمی، نگاهی به تاریخ حیدرآباد دکن، ص۳۰.</ref> شاگردان محمود گاوان در زمره دولتمردان و نویسندگان برجسته دوره خود درآمدند از جمله می توان به [[عبدالکریم نیمدهی]] اشاره کرد.<ref>هدی سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، در دوفصلنامه شبه قاره(ویژه‌نامه نامه فرهنگستان)، ص۵۳.</ref>

خواجه محمود در زمان احمد شاه دوم (حکومت ۸۳۹-۸۶۲ق) ابتدا به منصب هزاری (فرمانده سپاه هزار نفری) و سپس به جایگاه وزارت دست یافت.<ref>هندوشاه،‌ تاریخ فرشته، ۱۳۸۸ش،‌ ج۲،‌ ص۴۰۷؛ هالیستر، تشیع در هند، ۱۳۷۳ش، ص۱۲۳.</ref> محققان بر این باورند حضور محمود گاوان در دکن به عنوان وزیر ملوک بهمنی سبب تقویت تشیع گردید.<ref>عالمی،‌ خدیجه، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، در فصلنامه شیعه‌شناسی،‌ ص۲۱۵.</ref> محققان گاوان را وزیری مقتدر و کارآمد توصیف کرده‌اند،‌ آنچنان که در زمان وزارت وی، سلطنت بهمنی به وسیع‌ترین جغرافیای خود و شهر بیدَر از نظر آبادانی و رونق به اوج خود رسید.<ref>قلی قرایی، «مقدمه»، در میرمحمدمومن استرآبادی مروج تشیع در جنوب هند، ۱۳۸۷ش، ص۲۳.</ref> گاوان در دوره همایون شاه (حکومت ۸۶۲-۸۶۵ق) با لقب ملک التجار به حکومت ولایت بیجاپور رسید.<ref>هندوشاه،‌ تاریخ فرشته، ۱۳۸۸ش،‌ ج۲،‌ ص۴۱۰.</ref> پس از همایون، وزارت پسرش احمد شاه سوم (حکومت ۸۶۵-۸۶۷ق)<ref>جلال جعفرپور و ساسان طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۳.</ref> و پس از احمد، «امیر الامرا» و «وکیل امور شاهی» جانشینش؛ محمد شاه سوم (حکومت ۸۶۷-۸۸۷ق) شد.<ref>جلال جعفرپور و ساسان طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۳.</ref> محمود مرزهای مملکت بهمنیان را از شرق تا خلیج بنگال و از غرب تا ساحل دریای عمان گسترش داد.<ref>صادقی‌ علوی،‌ «نقش ایرانیان در گسترش حکومت بهمنیان»، در فصلنامه تاریخ روابط خارجی، ص۴۱.</ref>  درایت نظامی از سویی و اعتقاد شخصی و شیعی او از سوی دیگر، سبب شد تا برخی فرماندهان نظامی بهمنیان تحت تاثیر اعتقادات او قرار گیرند.<ref>عالمی،‌ خدیجه، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، در فصلنامه شیعه‌شناسی،‌ ص۲۱۵.</ref>

گزارشات تاریخی حاکی از آن است که خواجه محمود، مدارس مختلفی در جنوب هند تاسیس کرد که در آنها علوم رایج آن زمان، زبان و ادبیات فارسی آموزش داده می‌شد.<ref>کرمی، نگاهی به تاریخ حیدرآباد دکن، ۱۳۷۳ش، ص۳۰.</ref> مدرسه بیدر با بنای عظیم و به کارگیری بهترین استادان از نواحی مختلف، نمونه‌ای از توجه گاوان به اعتلای افکار، اعتقادات و فرهنگ مردم محسوب می‌شود.<ref>هالیستر، تشیع در هند،‌ ۱۳۷۳ش، ص۱۲۳.</ref>

اسناد و مدارک حاکی از آنند که خواجه محمود با جایگاه اجتماعی رفیع و القابی همچون «خواجه جهان»، «مخدومه جهانیان»،‌ «معتمد درگاه سلطان»،‌ «آصف جم‌نشان» و «ملک نایب مخدومه جهان»<ref>جلال جعفرپور و ساسان طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۳.</ref> در ترویج تشیع فعال بوده است.<ref>عالمی،‌ خدیجه، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، در فصلنامه شیعه‌شناسی،‌ ص۲۱۵.</ref> گاوان دارای روابط  اجتماعی وسیعی بوده و به بسیاری از دانشمندان و سادات نامه نوشته است.<ref>قلی قرایی، «مقدمه»، در میرمحمدمومن استرآبادی مروج تشیع در جنوب هند، ۱۳۸۷ش، ص۲۳.</ref> محققان تاکید کرده‌اند که بسیاری از نامه‌نگاری‌های محمود به ویژه با بزرگان سادات، به دلیل جذب آنان به دکن و در نهایت تقویت تشیع صورت گرفته است.<ref>عالمی،‌ خدیجه، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، در فصلنامه شیعه‌شناسی،‌ ص۲۱۶.</ref>

[[پرونده:آرامگاه_محمود_گاوان.jpg|بندانگشتی|آرامگاه محمود گاوان در شهر بیدَر]]

پیشرفت خواجه محمود و رشد گیلانیان در منطقه حسادت بدخواهان را برانگیخته و آنان با توطئه‌ و بدگویی، سبب صدور حکم قتل وزیر از سوی محمد شاه سوم (حکومت ۸۶۷-۸۸۷ق) شدند.<ref>جلال جعفرپور و ساسان طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۴.</ref> پس از قتل گاوان در سال ۸۸۶ق، شاعران در وصف او شعرها سرودند و او را شهید لقب دادند.<ref>هدی سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، در دوفصلنامه شبه قاره(ویژه‌نامه نامه فرهنگستان)، ص۵۰-۵۱.</ref> شاه برای توجیه قتل او به برخی از حکام نامه نوشته و اتهاماتی را به خواجه و اطرافیانش وارد ساخت.<ref>‌ عالمی،‌ خدیجه، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، در فصلنامه شیعه‌شناسی،‌ ص۲۲۰-۲۲۱.</ref>

{{پانوشت}}

{{منابع}}

*کرمی، مجتبی، نگاهی به تاریخ حیدرآباد دکن، تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۳ش.