جبر و اختیار: تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش ۲|ماه=[[مرداد]]|روز=[[۳۱]]|سال=[[۱۴۰۳]]|کاربر=Mkhaghanif }}

مسئله جبر و اختیار مسئله‌ای چندبعدی است که در دانش‌های گوناگونی همانند فلسفه، اخلاق، روان‌شناسی، کلام، فقه و حقوق مطالعه می‌شود و در هر یک اثر خاص خود را دارد.<ref>مطهری، پاورقی اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۵۷؛ جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۱۳.</ref> به‌گفته مطهری، فیلسوف شیعه، تبیین فلسفی جبر و اختیار از پیچیده‌ترین مسائل است و کمتر فیلسوفی توانسته است آن را حل کند.<ref>مطهری، پاورقی اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۷۹.</ref> [[محمدتقی جعفری]]، فیلسوف و الاهی‌دان شیعه، در گزارش نظر عالمان مسلمان ۱۷ نظریه درباره چگونگی رفتار انسان گزارش کرده‌ که برخی از این نظریات با هم هم‌پوشانی دارند.<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۲۲۰-۲۲۵.</ref>  

[[عدلیه|جریان عدلیه]] در دو شاخه مهم معتزله و [[امامیه]] گرایش به اختیارمندی انسان داشته‌اند.<ref>قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۹۷.</ref> پیش از آن‌ها فرقه‌هایی چون جهمیه و نجّاریه انسان را در رفتارهای خود تسلیم اراده الهی می‌دانستند.<ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۹۷.</ref> متکلمان مسلمان در کتاب‌های کلامی مختلف هنگام بحث از افعال الهی و شیوه خلق افعال، درباره رابطه فعل انسان با فعل خداوند بحث کرده‌اند.<ref>رک: قاضی: شرح الاصول الخمسه، ۱۴۲۲ق، ص۲۱۷؛ ایجی، شرح المواقف، بی‌تا، ج۸، ص۱۴۵؛ عبده، رسالة التوحید، ۲۰۰۵م، ص۴۷؛ حلی، کشف المراد، ۱۳۸۲ش، ص۶۸.</ref>  

بر اساس آموزه‌ [[توحید در خالقیت]]، قدرت خداوند مطلق و شامل همه چیز از جمله افعال انسان است. برداشت گروهی از مسلمانان از آیه‌هایی از قرآن، مثل [[آیه ۹۶ سوره صافات|وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ]]»<ref>سوره صافات، آیه ۹۶.</ref> این بود که خداوند تنها خالق رفتارهای انسانی است. پذیرش اختیار به‌معنای استقلال انسان‌ها در رفتارشان، با آموزه قدرت مطلق و ارادهٔ فراگیر الهی ناسازگار به نظر می‌رسد.<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۲۲۷.</ref>

فیلسوفان مسلمان اختیارگرا هستند و با جبرگرایی مخالف‌اند،<ref>صدرالمتالهین، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۳، ص۱۲.</ref> فیلسوفان صدور فعل از انسان را ارادی می‌دانند ولی از نظر ایشان خودِ اراده، ارادی نیست.<ref>مطهری، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۸۹، ص۶۱۲-۶۲۶؛ ابن‌سینا، الهیات شفاء، ۱۴۰۴، ص۴۳۷-۴۳۹؛ صدرالمتالهین، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۲، ص۲۲۴.</ref> گروهی از فقیهان و فیلسوفان شیعه همچون [[ابوالقاسم خوئی]]، [[محمدحسین نائینی]]، [[محمدباقر صدر]]، و [[غلامرضا فیاضی]] معتقدند که نتیجه این دیدگاه پذیرش جبر است و باید توضیح دیگری درباره [[اصل علیت]] و فرآیند فعل اختیاری ارائه کرد تا اختیار انسان، به خوبی تبیین شود.<ref>نائینی، أجود التقریرات، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۹۱؛ فیاضی، «جبر فلسفی از نگاه قاعده ضرورت سابق».</ref>

گرایش به اختیار انسان یکی دیگر از پاسخ‌هایی است که به مسئله صدور رفتارهای انسانی داده شده است. اکثریت مسلمانان به‌ویژه عدلیه مسلمان، در دو شاخه [[شیعیان|شیعیان امامی]] و [[معتزله|سنیان اهل اعتزال]]، و [[اشاعره|متکلمان اشعری]] و [[ماتریدیه|ماتُریدی]] اختیار انسان را پذیرفته‌اند. در تفسیر اختیار، سه دیدگاه تفویض معتزلی، کسب اشاعره و امر بین الامرین مطرح شده است:

آموزه [[امر بین‌الامرین]] از سوی [[ائمه اهل بیت|امامان شیعه]] مطرح شده و متکلمان [[امامیه]] و نیز حکمای اسلامی آن را تبیین و تشریح کرده‌اند.<ref>مجلسی، بحارالانوار،۱۴۰۳ق، ج۵، ص۱۲.</ref> بر اساس این نظریه، فعل انسانی چون جزو ممکنات است، هم در اختیار و تملک انسان است، هم مملوک و مقدور خداست، و این دو در طول یکدیگرند نه در عرض یکدیگر. به عبارت دیگر کار انسان در عین اینکه مستند به انسان است، مستند به اراده ذات بارى‌تعالى نیز هست؛ اما اراده و اختیار انسان در طول اراده الهى است نه عرض آن.<ref>مطهری، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج۳، ص۱۶۳-۱۷۴.</ref> فیلسوفان مسلمان بر اساس چند مبنای فلسفی مثل [[اصالت وجود]]، [[وحدت وجود]] و وابستگی ذاتی [[ممکن الوجود|ممکنات]]، امر بین‌الامرین را توضیح داده‌اند. این تفسیر مورد قبول پیروان [[حکمت متعالیه]] [[ملاصدرا|صدرائی]]<ref>ملاصدرا، أسفار، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۳۷۳-۳۷۸.</ref> از جمله [[امام خمینی]]<ref>خمینی، الطلب و الارادة، ۱۴۲۱ق، ص۷۲-۷۳.</ref> قرار گرفته است.

در تاریخ اندیشه اسلامی صدها کتاب و رساله به صورت مستقل و غیر مستقل (کتاب‌های اصلی علم کلام)، درباره جبر و اختیار از نگاه مذهبی و اعتقادی نگاشته شده است.<ref>سبحانی، جبر و اختیار، ۱۳۸۱ش، ص۴۳.</ref> «جبر و اختیار» به‌قلم [[محمدتقی جعفری]]،<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش.</ref> «جبر و اختیار» حاصل درس‌های جعفر سبحانی با نگارش [[علی ربانی گلپایگانی]]،<ref>سبحانی، جبر و اختیار، ۱۳۸۲ش.</ref> «جبر و اختیار» به قلم [[سید محمدصادق روحانی]]،<ref>روحانی، جبر و اختیار، ۱۳۸۹ش.</ref> و «نگاه سوم به جبر و اختیار» نوشته [[محمدحسن قدردان قراملکی]]<ref>قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش.</ref> از نمونه‌های شناخته‌شده‌تر هستند.

* علامه طباطبائی، سید محمدحسین، نهایة الحکمة، قم، مرکز الطباعة والنشر: فرع دار التبلیغ الإسلامی، بی‌تا.

* طوسی، نصیرالدین محمد بن محمد، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، نشر اسلامی وابسته به حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق.

* فضل‌الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر، ۱۴۱۹ ق.